او اُونءَ، اُهين، اُئين اُت، اُتان،
اُتاهون،
اوڏاهن، اوڏاهُون،
اوسين، اوستائين،
اُتاهين، اُتون،
اُتي اوڏاهين، اوڏهن، اوسِيتائين
اوڏي
هو هُونءَ، هُهين، هُئين
هُت، هُتان، هُتاهون، هوڏانهن، هوڏاهُون ،
هوسين، هوستائين
هُئن
هُتاهِين،
هُتون،
هُتي
هوڏانهن،
هوڏهن، هوسِيتائين
هوڏي
جو جِئَن، جِئين، جِيئن
جاتي، جاٿي، جِت، جِٿ جاڏي، جيڏاهن، جاڪون،
جڏهن،
جتان، جِٿان،
جِهان، جيڏاهون، جيڏاهين،
جڏهين، جيسين،
جِئان، جِتاهون،
جتاهين، جيڏهن، جيڏي جيستائين، جيستائين،
جٿاهون، جٿاهين،
جتُون، جيستوڙين، جيستوڻي
جِٿوُن، جِتي،
جِٿي جيستوئين
وقت ڏيکاريندڙ ظرف:
جانڪي، جانڪيتان، تانڪي، تانڪيتان،
جڏهاڪر،
جڏهانڪون، جڏهوڪو،
تڏهانڪر، تڏهانڪون، تڏهوڪو،
ڪڏهانڪر،
ڪڏهانڪون، ڪڏهوڪو،
راتاڪر،
راتاڪون، ڪالهاڪر،
ڪالهاڪون
وغيره.
7. اسم مفعول يا اسم حاليه پڻ ڪڏهن ظرف
ٿي ڪم ايندو آهي، مثلاً:
1. مان ويٺي ورهيه گذاري ڇڏيا.
2. هو ڏڪندو غار ۾ گهڙيو.
مٿين مثالن ۾ ’ويٺي‘ اسم مفعول ۽
’ڏڪندو‘ اسم حاليه جا لفظ آهن، جي هتي ظرف جي
صورت ۾ ڪم آيا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهي لفظن مان
حالت جي معنى ٿي نڪري.
8. سنڌيءَ ۾ ڪيترا مرڪب لفظ، ظرف ٿي ڪم
ايندا آهن، جن جو تفصيل هيٺ ڏجي ٿو:
الف: ٻن ساڳين يا هم جنس اسمن جا مرڪب لفظ،
مثلاً:
اوڙي پاڙي، اوير سوير، ڀيري ڀيري، پل پل،
دم دم، ڏينهن ڏينهن، رات ڏينهن، روز روز، سال
سال، سانوڻ سياري، مهيني ماسي، هنڌ هنڌ وغيره.
ب: اسم ۽ اسم مفعول جا مرڪب لفظ، مثلاً:
بيٺي پير، تتي تاءِ، پرهه ڦٽيءَ، چنڊ
اُڀرئي، ڏينهن ڏٺي، سج لٿي، لوڪ سُتي وغيره.
ت: اسم ۽ اسم حاليه جا مرڪب لفظ، مثلاً:
بُک مرندي، تارا تڪيندي، ڳالهيون ڪندي،
مِينهَن وسندي، واٽ ويندي وغيره.
ث: اسم ۽ صفت جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اٺين پهر، اوڏيءَ مهل، اونڌي مُنهن، ايتري
قدر، ٻئي ڀيري، پوئين پير، چوڌار، ذري گهٽ،
گهڻي ڀاڱي، هڪدم وغيره.
ج: اسم ۽ حرف جر جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اٽڪل سان، تُرهي بنا، تڪڙ ۾، ٿڏي تي، رات
جو، سانجهيءَ تائين، سڪ منجهان، شرم کان، عمر
ڀر، گهرج آهر وغيره.
ح: اسم ۽ فعل معطوفيءَ جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اکيون پٽي، ڀاڪر ڀري، پنڌ ڪري، پير کوڙي،
دل جهلي، ڌيان ڌري، زور ڏيئي، سندرو ٻڌي، لاڳاپا
لاهي، منهن ويڙهي، وجهه وٺي، هٿ جوڙي وغيره.
خ: اسم مفعول جي ٻن صيغن جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اُٿئي ويٺي، آڌي کُٽي، ٿڪو ٽٽو، ڏني ورتي،
رڌي پڪي، کاڌي پيتي، هڪيو تڪيو وغيره.
د: اسم حاليه جي ٻن صيغن جا مرڪب لفظ، مثلاً:
ايندي ويندي، رهندو ڪندو، کلندي کائيندي،
ڳالهائيندي ٻولائيندي، گهمندي ڦرندي وغيره.
ذ: ٻن صفتن جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اُبتو سُبتو، اجايو سجايو، اولو سولو،
اُوڻو، اڌوُرو، تڪڙو تڪڙو، ٿورو گهڻو، جهڙو
تهڙو، چڱو ڀلو، ڌار ڌار، هر هر وغيره.
ر: فعل معطوفيءَ جي ٻن صيغن جا مرڪب لفظ،
مثلاً:
جهلي جهلي، ڄاڻي ٻجهي، ساري سنڀالي، سوچي
سمجهي، لِڪِي لِڪِي وغيره.
ز: ٻن ظرفن جا مرڪب لفظ، مثلاً:
اڄ سڀان، اڄ ڪلهه، اڳي پوءِ، اوري پري،
ايڪڙ ٻيڪڙ، جاڏي ڪاڏي، جڏهن تڏهن، جيئن تيئن،
ساجهر سويرو، ڪڏهن قضائي، هنڌين، ماڳين هيٺ مٿي،
هيڏي هوڏي وغيره.
س: ظرفي اڳياڙين وارا مرڪب لفظ، مثلاً:
اُڪارت اُوتڙ، اَوجهڙ، سُتڙ، سُبنڌ وغيره.
ش: ظرفي پڇاڙين وارا مرڪب لفظ، مثلاً:
اڳڀرو، پوئڀرو، ٿائينڪو، هٿائين، هٿيڪو،
هيٺڀرو وغيره.
ص: ظرف جون ٻيون به ڪي مرڪب صورتون آهن، جي
استعمال ٿينديون آهن.
مثلاً:
اٽلندو، انڌ پنڌ، هاسيڪار، هٿون هٿ،
هروڀرو وغيره.
9. سنڌيءَ ۾ فارسي ۽ عربيءَ جا ظرفي لفظ ۽
ترڪيبون عام استعمال ٿين ٿيون، جن جا مثال هيٺ
ڏجن ٿا:
فارسي لفظ ۽ ترڪيبون:
آهسته، بس، جلد، شايد، مفت، هرگز، هميشه،
باربار، برابر، بيشڪ، درحقيقت، دمبدم، سراسر،
صبح شام، ناحق، هردم، هر روز، هر سال، هر وقت،
يڪدم وغيره.
عربي لفظ ۽ ترڪيبون:
اڪثر، بعيد، تمام، حاضر، ضرور، ظاهر،
غائب، فقط، قريب، محال، مسلسل، مقابل، ممڪن،
واجب، بلڪل، عنقريب، في الحال، في الحقيقت،
اتفاقاً، دائماً، غالباً، فوراً، لازماً، مثلاً،
يقيناً وغيره.
ظرف جا قسم:
1.
ظرف مڪان
2.
ظرف زمان
3.
ظرف تميز
4.
ظرف مقدار
5.
ظرف اقراري
6.
ظرف انڪاري
1. ظرف مڪان: اهو ظرف، جنهن مان ڪنهن جاءِ، هنڌ
يا طرف جي معنيٰ نڪري، تنهن کي ظرف مڪان چئبو
آهي، ظرف مڪان جو استعمال:
”جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏاهن صاحب سامهون.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”جتي حبيب هڻن، نائڪ ڀري نِينهن جي،
تتي طبيبن وڄا وڃي وسري.“
(شاهه:
يمن ڪلياڻ)
”مائين ڪين مياڻ ۾، ٻه ٽي تراريون تِت،
اِيءَ پر آهي اُتِ، جتي ناتو ناهه ڪو.“
(شاهه:
يمن ڪلياڻ)
”چوڌاري چڙا ٿا ٻُرن ٻيلائن جا.“
(شاهه: سهڻي)
”جيئان گهِڙي تِئان گهيڙ، ڪپر پڇن ڪوڙيون.“
(شاهه: سهڻي)
”جِت پڪو پرزا ٿئي، تِتِ ڪَچو ڪندو ڪيئن؟“
(شاهه: سهڻي)
”جو اکنئون اوڏو آهه، سو پرين پرانهون مَ چئو.“
(شاهه: سسئي)
”آءُ اوراهـــون سپرين، وڃ مَ اڳــاهون.“
(شاهه: سسئي)
”ڇڏينديس ڀنڀور، هنئون هِت نه وندري.“
(شاهه: حسيني)
”هنڌ هنڌ ٿي هُٻڪار، ڀينر شهر ڀنڀور ۾.“
(سچل:
ڪوهياري)
”شال نه رهن ڏور، هُئن اباڻا اوڏڙا،
ميان تن لئي مور، مون هِتِ جالڻ نه ٿئي.“
(سچل: کنڀات)
”قسمت قيد ڪٿي ڪيو، ڪٿان جي ڄاڻي.“
(سچل: کنڀات)
”اوڏهن اڏاريام، ڪل لهڻ لئي ڪانگڙا.“
(سچل: کنڀات)
”ڪاٿي آءٌ هُياس، ڪاٿي آيس سومرا،
هتان هلي هت، پورن منجهه پياس.“
(سچل: کنڀات)
”ڏاها ٿي نه ڏور، ويهه مون کي ٿي ويجهڙو.“
(سچل:
مالڪوس)
هن جو نالو ملڪان ملڪ مشهور ٿي ويو.
*
سياري ۾ برسات جاءِ بجاءِ پوندي آهي.
*
اخبارن ۾ هِتان هُتان خبرون گڏ ڪري لکندا آهن.
*
هرڻ هيڏي هوڏي گهڻو ئي ڀڳو، پر پاڻي ڪٿي به نظر
نه آيس.
2. ظرف زمان: اهو ظرف جنهن مان ڪنهن وقت يا
زماني جي سُڌ پوي، تنهن کي ظرف زمان چئبو آهي.
ظرف زمان جو استعمال:
”تن ۾ تند تنوار، سدا سپيرين جي.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”هئا اڳهين گڏ، پر ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”سوري آهه سينگار، اصل عاشقن جو.“
(شاهه:
ڪلياڻ)
”پهرين ڪاتي پاءِ، پڇج پوءِ پريتڻو.“
(شاهه:
ڪلياڻ)
”هڏ نه وڻي هاڻ، مون ويڄن جو وصال.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”سوريءَ چاڙهيو سپرين، ڏنڀ ڏهاڻي ڏين.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”تڏهن ڦڪيون فرق ڪن، جڏهن امر ڪريو ان کي.“
(شاهه: يمن ڪلياڻ)
”تهان پوءِ ٿيو، مرڻ متارن جو.“
(شاهه: يمن
ڪلياڻ)
”چنڊ لڳيئي منڊ، سنجهيئي سيخ ٿئين.“
(شاهه: کنڀات)
”اڄ نه اڳينءَ ڍار، ڪرهو جيئن ڪالهه هو.“
(شاهه: کنڀات)
”سامونڊين سعيو سدائين سفر جو.“
(شاهه:
سامونڊي)
”هي جي آيا هيو، سي مون اڳ نه ڏٺا ڪڏهين.“
(شاهه: ديسي)
”ساٿيڙن سوير، آڻي اُٺَ جهڪائيا.
اٿيس آءٌ اوير، ڪري سُڃ سنجهي ويا.“
(شاهه: ديسي)
”جتن سان جانڪون، سرتيون مون سڱ ٿيون،
ڪري ڪوهيارو ويو، تن ڇني تانڪون،
آءٌ پڻ تڏهانڪون، اُڌ ڏکوئي آهيان.“
(شاهه: ديسي)
”اڳي ائن هياس، جيئن پنهونءَ ڌوتم ڪپڙا،
هاڻي ائن ٿياس، جيئن جت نه نينم پاڻسين.“
(شاهه: حسيني)
”جڏهانڪر ٿيام، سانڃاهه سپيرين سين،
تڏهانڪر تر جيترو، وير نه وساريام.“
(شاهه: برو)
”جانب جدائيءَ جا پلپل پون پور.“
(شاهه:
مومل راڻو)
”تانڪي ساڻن اور، جان آهين اوطاقن ۾.“
(شاهه:
رامڪلي)
”اکيون علي الصباح، دوست ديکڻ آئيون.“
(شاهه: آسا)
”اڄ سڀان ايندا، ڪندا ور ويچاريءَ جي.“
(سچل:
ڪوهياري)
”اول آنڌي آئي، پويان هُئي برسات.،
(سچل: سارنگ)
”هر هر ويٺو هير جي، رانجهو ڏسي راهه.“
(سچل: ڪاريهر)
”گهُر ڪئي پوءِ گهوٽ، ڀنيءَ ڀان ڀوتار کان.“
(سچل: سورٺ)
”جڏهن ٿيا ابر، تڏهن روجهن ڳاٽ مٿي ڪيا.“
(سچل: پهاڙي)
”من ۾ اٿم ماروئڙن جا نت نت سور نوان.“
(سچل: کنڀات)
”ايڏاهين ايندياس، مهل موچاريءَ مارئا،
لوئي اها لوءِ جي، ڇِــنَ نه ڇڏيندياس،
تهبارون توڙي ٿئي، مور نه مٽيندياس.“
آخر اچي ڏوٿن کي ڏوراپا ڏيندياس.“
(سچل: کنڀات)
”اٺئي پهر انهن جي، وات اٿم وائي.“
(سچل: کنڀات)
”طلب تني جي تات، راتيان ڏينهان روح کي.“
(سچل: جوڳ)
3. ظرف تمييز: اهو لفظ، جو ڪنهن فعل يا
امر واقع ٿيڻ جو طور طريقو بيان ڪري، تنهن کي
ظرف تمييز چئبو آهي.
اهي لفظ، جي عام طرح ظرف تمييز ٿي
استعمال ٿين ٿا، تن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
الف: شڪ يا گمان ظاهر ڪندڙ لفظ، مثلاً:
اڪثر، جيڪس، شايد، غالباً، گهڻو ڪري
وغيره.
ب: يقين ظاهر ڪندڙ لفظ، مثلاً:
برابر، بيشڪ، بيگمان، بلاشڪ، تحقيق، پڪ،
جائي، خاطريءَ سان، ساڀئان، سچ پچ، صحيح، قطعاً،
لاشڪ، يقيناً وغيره.
ت: تخصيص يا استثنيٰ جا لفظ، مثلاً:
البت، باقي، بس، خالي، رڳو، صرف، فقط،
محض، نجو، نلو وغيره.
ث: اختصار يا قلت جا لفظ، مثلاً:
آخرڪار، الغرض، القصه، بالاخر، پڇاڙيءَ
حاصل ڪلام في الجمله، قصه ڪوتاهه، نيٺ وغيره.
ج: تاڪيد جا لفظ، مثلاً:
اَوس، بهرحال، بهرصورت، ضرور، ڪيئن به،
هروڀرو وغيره.
ح: تائيد جا لفظ، مثلاً:
اٽلندو، پاڻان، پاڻمرادو، پاڻون واڻي،
پاڻهين، پاڻيهي، ڄاڻي واڻي، رهندو، سعيو ڪري،
ماڳهين، مورڳو، هٿان، هٿانهون، هٿانهين،
هٿانئين، هٿون، هٿئون، هيڪاري، هيڪارهين وغيره.
خ: امڪان ظاهر ڪندڙ لفظ، مثلاً:
اڻٿيڻي، عبث، غيرممڪن، محال، مس، مسين،
مشڪل، ممڪن، ناممڪن، ورلي وغيره.
د: حادثي جا لفظ، مثلاً:
اتفاقاً، اتفاق سان، امالڪ، اوچتو، ناگهان
وغيره.
ذ: تمثيل جا لفظ، مثلاً:
بعينه، تيئن، جيئن، ڄڻ ته، ڄڻڪ، مثلاً،
مثال طور، هوبهو، يعني وغيره.
ر: جملي ۾ اسم مفعول يا اسم حاليه گهڻو ڪري
ظرف تميز ٿي ڪم ايندو آهي.
عام محاوري وارا ظرف تمييز جا ٻيا لفظ:
اجايو، اڪيلو، اهڙي طرح، تهڙي طرح، پڌرو،
پڌري پٽ، ٺڙٺپ، چپ چاپ، چوري ڇپي، جهڙي طرح، ڏک
سک ۾، روبرو، زبردستي، زور سان، زوريءَ ظاهر
ظهور، غلط، گڏ، ڳجهي طرح، ڪنهن پر، ڪنهن طرح،
ڪنهن نموني وغيره.
ظرف تمييز جو استعمال:
”پاڻهان ڏوهه چڙهن، جيئن ورق ورائن وترا.“
(شاهه:
يمن ڪلياڻ)
”ايهين اٺ اٺاءِ، جيئن هوندي رات هت مڙان.“
(شاهه: کنڀات)
اللهِ لڳ لطيف چئي، هورين هل مَ اُٺَ.“
(شاهه: کنڀات)
”ڪپر ٿو ڪُن ڪري جيئن ماٽيءَ منجهه مَهي.“
(شاهه: سريراڳ)
”هُنئهين هوند مئي، پر ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿيا.“
(شاهه: سهڻي)
”کٽرن کيٽا ڇڏيا جي موڙيون ٿي مَسَ.“
(شاهه: سارنگ)
”مينهون پاڻمراديون ٿڌا چرن ٿر.“
(شاهه: سارنگ)
”ويٺــي ور نه پون، ســُـتي ملن نه سپرين.“
(شاهه: سسئي)
”هلندي هوت پنهونءَ ڏي کُهجن ڪي کوٽيون.“
(شاهه: معذوري)
”جئن جئن تپي ڏينهن، تئن تئن تاڻي پنڌ ۾.“
(شاهه: حسيني)
”هاري
هيڪاندي، ڪنهن پر ٿيندينءَ هوت سين.“
(شاهه: حسيني)
”سپيريان جي ڳالهڙي، رڳــو رنجاڻو.“
(شاهه: حسيني)
”ڪوهه لڄائين پاڻ، ناحق ويٺو نينهن ۾.“
(سچل: راڻو)
”پٽ پٽيهر بافتا، نپٽ ڪيم ناس.“
(سچل:
ڪاريهر)
”ٻيجل تندون تيکه مان، تهدل ڪيون تيار.“
(سچل:
سورٺ)
”شايد پري پهنوار ويا، جو سڌ نه لڌائون.“
(سچل: کنڀات)
”جيڪس سنگهارن، اهو ڏيهه وڻي ويو.“
(سچل: کنڀات)
”ڇاهون ڇڏيائون، نه ڄاڻان ملڪ ملير جو.“
(سچل: کنڀات)
”اُٿي ويٺي گهمندي، تن تني جي تار.“
(سچل: کنڀات)
”محبن ڏهون مَسين، اڄ پڻ ڪانگل آيو.“
(سچل:
مالڪوس)
4. ظرف مقدار: اهو لفظ، جنهن مان وسعت،
قدر يا انداز جي خبر پوي، تنهن کي ظرف مقدار
چئبو آهي.
ظرف مقدار جا مثال:
اپر، اپار، اڪيچار، باقي، بلڪل، بيحد،
بيشمار، تِرُ، تِرَ جيترو، تمام، جهجهو، جهڪو،
دَلَ، ذرو، ڳپل، ڳچ، سارو، سڀ، سڀوئي، سڀيئي،
سمورو، سوايو، ڪجهه، مڙيوئي، ماٺو، نسورو، وڌيڪ،
همه، هيترو، هيڏو، هيڪاندو، آقي باقي، ڇڊو پاڊو،
ذرو پرزو، سڄو سارو، عام جام وغيره.
ظرف مقدار جو استعمال:
”تِرُ تفاوت نه ڪري، تنهن کي ڪو طبيب.“
(شاهه: ڪلياڻ)
”ڪڏهين اڀرين سنهڙو، ڪڏهن اڀرين ڳچ.“
(شاهه: کنڀات)
”ساهڙ ڌاران سهڻي، نسوري ناپاڪ.“
(شاهه: سهڻي)
”هت بت رهيو باقي، تون ساهه وٺي وئين سپرين.“
(شاهه: بروو سنڌي)
”موران ماٺو نه ٿئي، تازي جو توڙان،
هاٿي جي هيڻو وهي، ته به گهڻي ملهه گهوڙان.“
(شاهه:
سينهن ڪيڏارو)
”پورب سندي پار جا ڪَـــڪرَ ڪارونڀار،
ترايون تجل جون، ٿيون تارون تار.“
(سچل: سارنگ)
”مُندائتي منڊل ڪيا، جر اُٺا جال.“
(سچل: سارنگ)
”لاهج لڳ خدا جي، ذرو پـــرزو زنگ.“
(سچل: راڻو)
”سچل ساميڙن تي، محبت وسي موڪ.“
(سچل: جوڳ)
”هنئين سان هنڊائجو، سرتيون سڀوئي.“
(سچل: مالڪوس)
5. ظرف اقراري: اهو ظرف، جنهن مان
اثبات، اجابت يا اقرار (هائو) جي معنيٰ نڪري،
تنهن کي ظرف اقراري يا ظرف ايجاد چئبو آهي.
ظرف اقراري يا ايجاب جا مثال:
بجا، برابر، ڀلا، ڀلي ڪري، ٺيڪ، ٺهيو،
جائِي، جِيءُ، چڱو، ڇونه، درست، صحيح، مَرُ،
واقعي، ها، هان، هائو وغيره.
ظرف اقراريءَ جو استعمال:
”ڀلي ڪري ٿيوم، هيءُ سَڱُ ٻاروچن سين.“
(شاهه: حسيني)
”بيهودن ڀلا، ڪهڙو قدر قرب جو.“
(سچل: ڀيروي)
“ڏونگر ڏوري مــَــر ُ مران، ماهه مِرون کائين،
آنڊا گونڊا اوجهريون، ڀَل ڳِجهون ڳڙڪائين.“
(سچل: ڪوهياري)
”راڻا رنج نه ڪر، معافي مومل ڏي کڻي.“
(سچل: راڻو)
”تن مان کِـــکيءَ جي اچي، برابر بدبوءِ.“
(سچل: ڪلياڻ)
چڱو، جيئن چوندين تيئن ڪندس،
*
هائو، اها حقيقت آهي.
*
ٺهيو، مان توکي معاف ٿو ڪريان.
*
اسان غريبن ۽ يتيمن جي مدد ڇونه ڪريون،
آخر هنن جو اسان تي حق آهي.
6. ظرف انڪاري: اهو ظرف، جنهن مان نفي
يا انڪار جي معنيٰ نڪري، تنهن کي ظرف انڪاري
چئبو آهي، عام طرح هيٺيان لفظ ظرف انڪاري طور ڪم
ايندا آهن:
ڪانه، ڪونه، ڪونڪو، ڪِين، ڪِينڪي، مَ،
نَــه، نه نه، نا، نَڪو، نَڪِي وغيره.
ڪي لفظ هوندا آهن، جن ۾ انڪار جي معنيٰ
سمايل هوندي آهي ۽ ظاهري طرح ڪو شڪ يا گمان
ڏيکاريل نه هوندو آهي، تن کي به ظرف انڪاري چئبو
آهي، مثلاً:
الاجي، خيرڪو، ڪهڙي خبر، مڄاڻ، نه
ڄاڻان، نه معلوم وغيره.
ڪي لفظ تنبيهه طور ڪم آڻبا آهن، تن کي
به ظرف انڪاري چئبو آهي، مثلاً:
جِمَ، خبردار، ڏِسُ، مڇڻ، متان، هلا
وغيره.
