|
تصنيفات
مخدوم صاحب ڦوه جوانيءَ جي وقت کان وٺي پڇاڙيءَ
تائين جيئن تعليم جو ڪم سر جوشيءَ سان ڪيو، تئن
تصنيف جو به، اسلام جي جدا جدا اصولن ۽ مسئلن جي
ڪشادي وقفيت ملڪ ۾ پکيڙڻ لاءِ ۽ مخالف راءِ وارن
عالمن ۽ صوفين کي سنئين رستي تي آڻڻ لاءِ مخدوم
صاحب عربي، فارسيءَ سنڌيءَ ۾ ڪل ڏيڍ سئو کن ڪتاب
تصنيف ڪيا اهن، جن مان ڪن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا:
1- تفسير تبارڪ (عربي) 2- تفسير عم و تبارڪ سنڌي
3- جنته النصيم في فضائل قرآن العظيم 4- الشفاءِ
في مسئله الراءِ 5- اللوء لوء المڪنون من مدالسڪون
6- تحفته المغازي الجميح المقازي 7- رساله في وجوه
قرآت ومن اهل الڪتاب 8- حيات القاري باطراف
البخاري 9- اتخاف الا ڪابو في مروبات للشيخ
عبدالقادر 10- نورالبصائر 11- غائته النيل في
اختصار الاتحاف والذيل 12- الرحيق المختوم في وصل
اسانيد العلوم 13- غنيته الظريف بجمع المرويات و
العصاليف 14- نظم لجواهر بذيل اتحاف الا ڪابر 15-
نورالعينن 16- بذل القوي 17- فتح القوي 18 وسيلته
الفقيراليٰ اسماءِ البصير النذير 19- حديقته
الصفااليٰ اسماءِ المصطفيٰ 20- ذريعته الوصل الي
جناب الرسول 21- وليسته القبول في حضرت الرسول 22-
مظهر النور في الصيام 23- حيات الصائمين 24- رشف
الزلال في تحقيق في الزوال 25- فيضي الغني في
تقدير صاع النبي 26- تصحيح المدرڪ 27- تهذيب
الاصلاح 28- تنقيح الڪلام في تحرير خلف الامام 29-
فرائض السلام 30- فتح الڪرام 31- سيد النطاق 32-
تمام العنايت 33- درهم الصره في رفع الدين تحت
السراه 34 توصيع الدره 35- معيار النقاد 36-
الشفاءَ الدائم 37- ڪشف الدين عن مسلئه رفع اليدين
38- السيف الجلي عن ساب النبي 39- رساله في مسئله
الشڪر 40- اجارته النجده 41- القول الانور 42-
حيات القلوب 43- وصيت نامہ 44 فاڪهته اليستان 45-
ذبح شڪار عرف راحته المومنين 46- وسيلته انغريب
47- الطريقته الاحمديه 48- زاد السفينته 49- تحفة
الاخوان في شرب الدخان 50- بياض هاشمي.
مخدوم صاحب جي زماني ۾ سنڌي نثر لکڻ جو رواج ئي
ڪونه هو، تنهنڪري سنڌيءَ ۾ جيڪي ڪتاب مخدوم صاحب
جن لکيا آهن، سي سڀ جهوني نموني واري سنڌي نظم ۾
لکيا اٿن. مخدوم صاحب جي انهن نظمي ڪتابن مان اسين
”تفسير تبارڪ“ ۽ ”تفسير عم“ جو بيان تفسير واري
خلاصي مضمون ۾ ڪنداسون. باقي هيٺين ڪتابن جو ادبي
نظر سان هت بيان ڪريون ٿا:
1- فرض الاسلام 2- راحت المومنين عرف ذبح شڪار 3-
زادا الفقير.
(1) فرائض اسلام
(الف) مضمون:
مولوي ابو الحسن، پهريائين سنڌي نظم ۾ ڪي اسلامي
قاعدا ۽ اصول ٺاهيا، جي سنڌ ۾ خاص توڙي عام ماڻهن
کي ڏاڍا سهوليت ڀريا ۽ دلپسند نظر آيا تنهن کان
پوءِ سنڌ جي مولوين انهيءَ جهوني نموني واري سنڌي
نظم ۾ پنهنجيون پنهنجيون تصنيفون تيار ڪيون.
مخدوم صاحب به فرائض الاسلام ڪتاب اول عربيءَ ۾
تصنيف ڪيو هو، جو پوءِ وري سنڌي نظم ۾ ترجمو ڪيو
اٿس. سندس فرزند مولوي عبداللطيف انهيءَ فرائض
الاسلام جي منڍ م ديباچي طور ٿورا بيت ڳنڍي پوءِ
ڪتاب ڇاپايو هو.
فرائض السلام جي معنى ئي آهي اسلام جا فرض. هن
ڪتاب ۾ مخدوم صاحب، اهي سڀ فرض سمجهايا آهن، جي هر
هڪ مسلمان کي هن حياتيءَ ۾ بجا آڻڻا آهن.
فرائض الاسلام ۾ پهريائين سمجهائي ٿو، ته فرض ڇا
کي چئجي؟ فرص جا مکيه ٻه قسم آهن: هڪڙا ’اعتقادي‘
جن جو تعلق اعتماد سان آهي ۽ ٻيا ’عملي‘ جن جو
لاڳاپو عمل يعني ڪري ڏيکارڻ سان آهي. ڌڻي تعالى جي
پاڪ هستي ۽ ان جي وصفن ۽ صفتن تي ايمان آڻڻ، فرشتن
جي هستي مڃڻ، الهامي ڪتابن کي سچو ڪري مڃڻ، سڀني
نبين ۽ رسولن کي برحق ڪري مڃڻ، قيامت جي ڏينهن کي
سچ سمجهڻ، چڱائي توڙي مڍائيءَ کي خدا تعالى جي
طرفان ڪري مڃڻ، مرڻ بعد وري اٿڻ تي ويساه رکڻ، اهي
ڳالهيون اعتادقي فرضن ۾ داخل آهن. وضو، غسل،
تعليم، نماز، روزه، زڪوات ۽ حج سان تعلق رکندڙ فرض
سڀ عملي فرض آهن. ڪل هڪ هزار ٻه سؤ ٻاهٺ فرضن جا
تفصيلوار بيان فرائض الاسلام ۾ ڏنل آهن.
(ب) مخدوم صاحب جو نظم:
مخدوم محمد هاشم صاحب جو اوائلي سنڌي نظم فرائض
السلام ئي ٿو ڀانئجي؛ ڇاڪاڻ جو جيڪي پوءِ جا ٺاهيل
نظم اٿس جهڙوڪ: ڪتاب زادالفقير ۽ ذبح شڪار، تن
بنسبت فرائض الاسلام وارو نظم تمام سادو اهي، ڄڻڪ
رڳو نثر نما نظم آهي، سڄي فرائض الاسلام ڪتاب ۾
ٻارهن هزار کن مصرعون آهن، تن مان سؤکن مصرعن
ڌاران ٻيون سڀ مصرعون ”آ“ قافيه تي ٺهيل آهن. ”آ“
پڇاڙي وارو، سليس ۽ سادو قافيه به سراسر هڪجهرو ۽
درست ڪم آيل نه آهي، مثال:
”ايمان با الله تعالى جا چوراسي فرض ٿيا،
سڻي ياد رکو تن کي هنئين منجهان را،
پهريون فرض ويساه وجود ڪري مولى،
ٻيو ايمان ان ڪري ته آهي واجب الوجودا،
ٽيون ايمان ان ڪري ته آهي هير موجودا،
چوٿون ته هو موجود مون ڌڻي آڳاٽو الهان،
هئڻ علم عظيم جو آهي هميشاه.“
”فرائض الاسلام“ جو مصنف ٺٽي ۾ گذاريندو هو، تنهن
ڪري سندس ڪلام ۾ لاڙ جي ٻوليءَ جو ساڳيو نمونو ڪم
آندل آهي، جهرو شاه ڪريم ۽ مولوي ابو الحسن جي
ڪلامن ۾، تفاوت هي آهي، جو انهن ڪلامن ۾ بسنت
فرائض الاسلام ۾ عربي ٻوليءَ جا الفاظ زياده انداز
۾ ڪتب آيل آهن. ان جا سبب هي آهن:
1- مخدوم صاحب عربي ٻوليءَ جو زبردست عالم هو ۽
ان جو واهپو به رات ڏينهن عربي ٻوليءَ سان هو،
تنهن ڪري سنڌي ٻولي ڳالهائيندي يا لکندي به رواجي
عربي الفاظ ڪم آڻڻ انهن لاءِ معمولي ڳالهه هئي.
2- فرائض الاسلام ۾ نج مذهبي فرض فرض بيان ٿيل
آهن، ت نهن ڪري انهن فرضن لاءِ مقرر ٿيل ۽ ساڻن
تعلق رکندڙ خاص عربي لفظ مخدوم صاحب جن کي ضرور
پنهنجي ڪلام ۾ به قائم رکڻا پيا.
فرائض الاسلام ۾ انيڪ نج سنڌي لفظ ڪم آيل آهن، جن
مان ڪي لفظ، اڄ ڪلهه سنڌي جي ٻين ڀاڱن ۾ ته ٺهيو؛
پر خود لاڙ ۾ به ڪم ڪونه ٿا اچن، ۽ ڪي پراڻا لفظ
اڃا لاڙ ۾ ڪم پيا اچن، پر هاڻوڪن سنڌي ڪتابن ۾ يا
عام گفتگو ۾ ڪم پيا اچن. اهڙن پراڻن لفظن جي
معلوميت لاءِ ڪي بيت ۽ مصرعون مثال طور ڏجن ٿيون:
عرش اپايئين ڪرسي، ’ڀونيون‘ آسمان
’هيڪ‘ ڄاڻڻ ان کي ته هي آهي فرض خدا ٻيو اعتقاد تن
جو ڪرڻ ۽ قبولا.
بيان ان جو گذريو ’منجهه مهندئين‘ ڪلاما
’چوگاري‘ اکرن کي منجهه سڀڪنهن نمازا
رسيا نه چئبا فرض کي ’هڏهين‘ هميشاه
ٽيون ايمان ان ڪري ته آهي ’هير‘ موجودا
پاڪ آهن سي مڙني پليتان فرشتن
توڻي ’سنهي ٿلهي‘ هوءِ ساتوڙي منيا بابت
(8) ڊيگهه’ويل‘اونهائي کان آهي سو پاڪا خدا
تعالى
سڻڻ، سهڻ ٻيو، ٽيون ’ڳنڍڻ‘ تنهين کان
بابت
ڪونهي ’وياءُ‘ تن جو نڪن والدا
سئون ته ڪي ملڪي کان سائين ’سانڍا ڪيا
فرشتن
نائون ته ڪي ان منجهان مٿي دوز ’سانڍا‘
ارڙهون ’رهڪ‘ ملڪن جي اصلا منجهه سماءِ بابت
چوٿين صفت ايمان جي آڻڻ ايمانا
’وڌانويئون‘ ته اهي فرض ته جمعي نمازا
جي هوءِ پليتي سا ’نڱي‘ ماڳا جا.
(1) ڀونيون =
زمينون (2) هيڪ =
هڪڙو، پهريون (3) مهنديون =
اڳيون (4) چوگارڻ =
آهسته آهسته چوڻ (5) هڏهين =
پٽيءَ مور (6) هير =
هينئر (7) سنهي =
پيشاب (8) ٿلهي =
پاخانو (9) ويل =
ويڪرو (10) ڳنڌڻ =
سنگهڻ (11) وياءُ =
اولاد (12) سانڍا =
سانڍيندڙ، سنڀاليندڙ (13) رهڪ =
رهڻي، رهڻ (14) ريٻارو =
قاصد (15) وڌانويئون =
نواوي (16) نڱي =
نڪري.
(2) زادالفقير
مضمون:
ڪتاب ’زادالفقير‘ (درويش جو ثمر) مخدوم محمد هاشم
جو سنڌي نظم ۾ ٺاهيل ڪتاب آهي، جنهن ۾ فقط روزه
رکڻ بابت شرعي سمجهاڻيون ڏنل آهن. جيئن ته روزو
درويش جي بابت ۾ صبر ۽ توفيق جو سچو پچو ثمر آهي،
تنهن ڪري ڪتاب جو نالو ئي مخدوم صاحب جن رکيو آهي
زادالفقير. هيءُ ڪتاب مخدوم صاحب جن فرائض الاسلام
تصنيف ڪرڻ کان ٻه سال پوءِ مهيني رمضان سنه 1125
هجري ۾ تيار ڪيو هو. جڏهن سنديس عمر ايڪيهه سال
هئي.
(1) مسئلا روزن جا آهن گهڻو اپار
جي ڪجي هيڪاندو تن کي ته ٿين هوند هزار
(2) تن منجهان ڪي ڪيترا مسئلا لکيام
ساري سنڌي وائيءَ ۾ لکي لک ڪيام
ورهه جا هجرت کان تنهن ڏينهن ليکيام
تان اڪاره سو پنجويهه هئا ۽ رمضان جا ايام
نسخو هي ناقص جو جڏهن ٿيو تمام
(3) عربي اڄاڻن کي گهڻو ڏهلي هوءِ
سنڌي ڪيم سکهي جان سکي سڀڪو
(4) ته مان مؤمن تن کي پڙهي ياد ڪن
جيڪي آهين ان ۾ سي مسئلا سکن
کڻي هٿ ’هاشم‘ کي مان ڪڏهن دعا ڪن
مان مرهي ڏوه ڏيهه ڌڻي ڏسي ڏهارين
جن تاري تڪيو ناهه ڪو نڪا ڇانئي ڇن
ري رحمت رحمان جي ٻيو ڪين ٻجن.
نظم:
’فرائض الاسلام‘ واري نظم به نسبت ’زادالفقير‘
وارو نظم وڌيڪ پختو، ميٺاج وارو ۽ نزاڪت ڀريو آهي.
هن نظم ۾ مخدوم صاحب ڏوهيڙن پٺيان ڏوهيڙا رکندو
ويو آهي. پوءِ ڪن ڏوهيڙن ۾ مصرعون (جئن اصل کان
وٺي ڏوهيڙي لاءِ مقرر ٿيل آهن) ڪن ۾ ٽي، ڪن ۾ چار
۽ ڪن ۾ پنج به جوڙيندو ويو آهي. قافيو سڀني مصرعن
جي پڇاڙيءَ ۾ رکندو ويو آهي.
زادالفقير جي ساي نظم قافيا بلڪل باقاعدي ۽ پختا
رکيل آهن. جتي جتي پنجن مصرعن کان زياده مصرعون
ڏوهيڙي ۾ رکيل آهن، اتي قافيو عمديءَ طرح ڪم آيل
آهي. مثال:
”بقا ناهه بلاد کي دنيا ناهه دوام
اجل ٿو اوتون ڪري ٿي قريب قيام
سمر سندي ساٿيا ڪر هو تات تمام
ڊڄو ڊاءِ ڌڻيءَ جي آگي پر علام
ڪريو ياد ڪريم کي سنجهي صبح شام
مڇڻ وسارا وهو اُڀيو منجهه اسلام
ڪهو ڪلمو صدق سين مٿي محمد ڄام.
ڪٿي ڪٿي ”آ“ قافيو به ڪم آندو اٿس، پر انهن ۾ معنى
۽ زائد الفن جون قطارون ڪينهن.
مثلا:
مسئلا اسلام جا پڇي سڀ سکجا
پڙهي پاڙهيو تنکي جيڪي چيو خدا
ته ڪري رحمان رحمتون سٻاجهو سڀنئا
فرمايائين فرقان ۾ لاتقنطوامن رحمته الله
نه آهي رحمته ڌڻيءَ جي اپر اپارا
نڪو ڪنڌي پار تنهن نه ڇهه نه ڇا.
مٿي جيڪي ٻه ڏوهيڙا لکيا ويا اهن. تن مان هي به
آسانيءَ سان معلوم ڪري سگهجي ٿو، ته زادالفقير جي
نظم جي عبارت نزاڪت ۽ ميٺاج جي ڪري شاه ڀٽائي جي
ڪلام جون سڪون پيئي لاهي.
”فرائض الاسلام‘ وانگر ’زاد الفقير‘ ۾ به ڪئين
پراڻا نج سنڌي لفط هت ڏجن ٿا جي فرائض الاسلام ۾ڪم
آيل نه آهن. مثلا:
(1) ڳيڙهڻ
= وٺڻ (2) ٻنگو
= ڪپه جو
ڪڪرو (3) مهلي =
عورت (4) نمرو =
تندرست (5) پاهيرو =
چرڪو يا دير سان (6) سٻيري =
بنهي ويلن جي ماني صبح ۽ شام (7) مهت =
مسجد (8) مرهين =
ماڳهين ضرور (9) ڏهلي =
ڏکي (10) ٿوڪ =
شئي (11) مهس =
منجهس (12) ڳهون =
ڪڻڪ.
(3) راحته المومنين يا ذبح شڪار
مخدوم محمد هاشم جو ٽيون سنڌي نظمي ڪتاب آهي راحته
المؤمنين (مومنين جي آسودگي) يا ذبح شڪار (شڪار
ڪيل جانور حلال ڪرڻ)
’راحته المؤمنين‘ جي ديباچي ۾ مخدوم صاحب لکڻ ٿو
فرمائي:
”هاڻي سڻو مؤمنا هئين جن ڪنن:
ته آهي لازم دين جو سکڻ مٿي مڙن؛
عاقل بالغ جي ٿيا منجهان مؤمنين؛
اوءَ ور شريعت کي سدا ٿا سکن؛
حلال حرام سڀڪي ور ساريو سڃاڻن؛
ته ميڙي منجهه منهدئين مرڪن وچ ٻين.“
[2]
”هنئين منجهه حقير جي اچي وهم پيو:
ته ماڻهو مسئلا ذبح ۽ شڪار پڇڻ گهڻيرو؛
ڪي لکجي تن منجهان گهڻو جي ٿورو.“
[3]
”پر عربي آهي اهکي اٻوجهن اپار:
نڪا پروڙ پارسي جي ناموزن نبار؛
پوي نه اڄاڻن کي ڪا سنڌيءَ بنان سار.“
[4]
تڏهن سنڌي ڪيم سهکي ڪڍي عربيا؛
ته پڙهيس مومن سڀڪو سکي مسئلا؛
هڪڙو باب ذبح جو ٻيو شڪار لاءِ؛
آسر ڀريو آهيان مولى جي مهرا؛
ته مان ڪريم قبول ڪري ڪميني ڪنا؛
ڇهه نه لڀي پانڌ ڪو آگي جي عطا؛
ان الله يغفرالله الذنوب جميعا آهي سٻاجهو سڀنئا”
’ذبح شڪار‘، ڪتاب مخدوم صاحب سنه 1130 هجري ۾
تصنيف ڪيو هو. ڪتاب جي پڇاڙيءَ ۾ فرمائي ٿو:
”ڪاڻ اهل دين جي هيءُ لکيم رسالو؛
’راحته المؤمنين‘ سنڌي رکيم تنهن نالو.“
[5]
جنهن ڏينهن اچي تمام ٿيو هيءُ ناقص جو نسخو؛
ورهين سندو هجرت جو مون تنهن ڏينهن حساب ڪيو؛
تان اڪاره سؤ ۽ ٽيهه ورهيه ٿيا منجهس ڦير نه ڪيو؛
”ميڙي مسئلا دين جا ڪيم هيڪاندا؛
ته نفع وٺن ڪڏهن ڪي مومن تن منجها؛
حق ۾ هن حقير جي پڻ ڪرين ڪا دعا؛
ڪر ڪو پڙهي بخشي فقير کي ڪڏهن فاتحا؛
آهي اميد ان ۾ عاصي کي اها؛
هادي ڪر ’هاشم‘ کي مؤمن منجها؛
لڏائين ايمان سين دلي دار ڪنا؛
جئن چئي هي پاڪيزو ڪلمو اچئون تو اڳيان.“
(الف) مضمون:
’راحته المؤمنين‘ ۾ مخدوم صاحب هيٺيون ڳالهيون
کولي سمجهايون آهن:
[1] ڪهڙين حالتن ۾
ڪنهن جانور کي حلال ڪجي ۽ ڪهڙين حالتن ۾ نه ڪجي؟
[2] جانور
کي حلال ڪرڻ وقت ڪهڙا ڪهڙا شرط بجا آڻڻا آهن؟[3]
چوڌهن شرطن کان
سواءِ ٻيون ڪهڙيون ڪهڙيون ڳالهين حلال ڪرڻ وقت
ڌيان ۾ رکڻ مستجب آهن ۽ ڪهڙيون ڪهڙيون چوڪون
ڪبيون، ته حلال ڪيل جانور جو گوشت کائڻ مڪروه ٿي
پوندو؟ [4]
ڪهڙين حالتن ۾ جانورن کي هروڀرو به حلال ڪرڻ
گهرجي. [5]
ڪهڙن ڪهڙن جانورن جو گوشت کائڻ حلال آهي ۽ ڪهڙن جو
حرام؟ [6]
مڇيءَ کي ڪهڙين حالتن ۾ کائڻ حلال سمجهبو ۽ ڪهڙي
حالتن ۾ حرام؟ [7]
حلال جانور جا ڪهڙا ڪهڙا عصوا نه کائڻ گهرجن.
[8] حضرت نبي
سڳوري صلعم جن ڪهڙن ڪهڙن جانورن جو گوشت کاڌو هو؟
[9] ڪهڙن
شرطن سان ڪنهن ڌاريل شڪاري جانور جو ماريل شڪار
کائڻ درست آهي. [10]
ڪنهن هٿيار سان ماريل شڪار ڪهڙين حالتن ۾ کائڻ
درست آهي ۽ ڪهڙين حالتن ۾ نا درست؟
(ب) نظم:
’راحته المؤمنين‘ وارو نظم بناوت، ميٺاج ۽ نزاڪت ۾
هوبهو ’زادالفقير‘ جي نظم جهڙو آهي. هن ۾ ڪي
ڏوهيڙا ٻن مصرعن وارا ۽ ڪي ٽن مصرعن وارا ۽ ڪي
وڌيڪ مصرعن وارا آهن ۽ قافيه جي پختگي ۽ صنعتن جو
سينگار به اهڙو ئي رکيل آهي. |
