الشاذلي

(1)    مسالڪ الابصار في ممالڪ الامعاد“      ابن فضل الله عمدي

(2)   ”نزهتـﮧ الخواطر و بهجـﺔ المسمه و          علامـﮧ السيد عبدالحئي ابن فخر

لنواظ“                                                                         الدين الحسني

(3)   ”الشعر و الشعرا“        ابو محمد عبدالله ابن مسلم ابن

قتيبـﮧ

(4)   ”الاڪليل من اخبار اليمن و انساب                ابو محمد حسن ابن احمد

الهميد“                                                          ابن يعقوب

(5)   ”تاريخ الڪبير“                                            علي ابن حسن ابن عساڪ

(6)   ”ڪتاب البلدان“                                           ابوبڪر احمد بن محمد ابن اسحٰق

بن ابراهيم همداني ابو عبدالله ابن فقيـﮧ

(7)   ”الذخائو“                                                           قاضي رشيد بن زبير

(8)   ”الفرق بين الفرق“                                          ابو منصور عبدالقاهر

(9)   ”البدء والتاريخ“                                            مطهر بن طاهر مقدسي

(10)”الملد و لنهل“                                                     ابو الفتح محمد بن عبدالڪريم

شهرستاني

(11) ”صبح الاعشيٰ“                                            - شهاب الدين ابوالعباس احمد بن

علي بن احمد بن عبدالله انبي سنده قلقشندي

(12)”عجائب البدوالبم“                                        -  صوفي دمشقي

(13)”تقويم البلدان“                            -  اسماعيل الافضل علي بن

الخطفد محمود بن المنصور محمد بن تقي الدين ابو الغد

(14)”نهايت الارب في فنون الادب“                    -  نويدي

(15)”سلسله التاريخ“                                            -  سليماڻ تاجر

(16)”رساله فخر السودان علي بيضان“          -  جاحظ

THE SOURCE MATERIAL ON MANSURA IN ENGLISH

1.          Antiquities of Sind.                                     Henry cousens, Calcutta, 1929.

2.          Aryan Rule in India                                                (McCrindle), E.B.Havell, London,

1918A.C.

3. Ancient History of Near East.        H.R.Hall, London, 1932.

4. Ancient  India.                                                       J.W, Mc Crindle, Westminister, 1901

5. Ancient India                                                               Paul Gursel, London, 1951.

6.          Al- Beruni’s India II                                               Edward C. Sachau, London, 1914.

7. Cambridge History of India                      Sir Richard Burnes, London, 1957.

     Vol. XIX Chap I & II

8.  The Crescent in India.                             S.R.Sharma, Bombay, 1937.

9.  Dry Leaves from Young Egypt.     E.B.Eastwick

10. Early Arab Geographers.                          Elliot and Dowson, Calcutta, 1956.

11.  Early History of India.                                        Vincent Smith, Oxford, 1914.

12. Greeks in Bacteria and India.        W.W.Tarn, Cambridge, 1953.

13. Historian of Sind.                                                          Elliot and Dowson, Vol.II Calcutta,

1956.

14. History of India (as told by                      Elliot and Dowson, London, 1867.

its own Historians.)

15. History of India.                                                           Mount Stuart Elphinstone,

                                                                                                            London, 1916.

16. History of Arabs.                                                          Philip K. Hitti, Mac Millan, London,

1953.

17 History of Syria.                                                            Philip K. Hitti, London, 1957.

18. The Life of Huen – Tsiang.                     Samuel Beal, London, 1914.

19. History of Persia.                                                         Sir percy sykes, London, 1951.

20. Indus Civilization.                                                         Mortimer Wheeler, Cambridge,

1953.

21. The Influence of Islam on                        Tarachand, Allahbad, 1951.

Indian culture.

22. Indus Delta Country.                                          M.R. Haig, London, 1894.

23. The Legacy of India.                                          G.T.Garret. Oxford, 1934.

24. Lands of Eastern Caliphate.                      G.Le – Strange, Cambridge, 1930.

25. Moors in spain.                                                            Stanley Lanepoole, London, 1890.

26.                Memoirs of the Archaeological           Delhi, 1934 (N.C.Majumdar).

Survey of India (Expolrations                   pp.36,45.

in Sind)

27.                Mahmud of Ghaznah.                                  Muhammad Nazim, Cambridge,

1931.

28.                Medieval India.                                                      Ishwari Parsad. Allahabad, 1940         .                                  

29.                Muslim Rule in India (Short              Iswari Parsad, Allahabad, 1939.

History).

30.                Mehran and its Tributaries                H.G.Raverty, Karachi, 1892.

pp. 164, 199, 200.

31.                 Pottinger’s Travels in Sindh              Sir Henry Pottinger, Karachi, 1892.

and Baluchistan

32.                Sind Revisited.                                                                  Sir Henry Pottinger, Karachi, 1876.

33.                Short History of Saracens.                Richard Burton, 1877.

34.                Sind and Rivers (Land of                 Amir Ali, London, 1883.

Five Rivers)

35.                Studies in Indo – Muslim                            S.H. Hodiwala, Calcutta, pp. 80.

History

36.                Travels in Bukhara.                                                Lt. Alexender Burnes, 1877.

37.                Tarikh al – Sind                                                    Mirza Kalich Beg, Karachi, 1887.

38.                Wonder that was India.                                A.L. Basham, London, 1954.

Additional Works

39.                 Sketches from Eastern history.          Theodore Nideke, London, 1892.

40.                Ancient geography of India.              Alexander Cunningham, 1871.

41.                 Linguistic Survey of India.                Grierson Vol. VIII, IX, Calcutta, 1919.

42.                Sindhi Grammer.                                                    Earnest Trump, Leipzig, 1872.

43.                Sindhi Grammer.                                                    Col. Stack, Bombay, 1854.

44.                Thie Indus and its Provinces. Sir W.P.Andrew.

45.                Indus River Commission                              Records, 1902 – 1930.

46.                Medieval India.                                                      Stanley Lanepoople pp. 9, 12.

47.                Early Relations between India            Sir Arnold Stein.

and Iran.

48.                Pre-Historical Ancient and                 R.D. Banergi.

Hindu India.

49.                Source Material on Sind.                              M.H.Panhwar.

50.                Bibliography of Sind and                             Blemoria.

Baluchistan

51.                 Type Material in Sindhology.

52.                Ancient Settlements                                     Luis flame.

53.                Sind                                                                                           Abbot.

54.                Memories of Sind.                                      Delhoste.

55.                Short History of Indo-Pakistan.          Fazl – ur – Rehman.

56.                On Alexender’s Track.

57.                A Comprehension of India.               Nilakan.

58.                The Annals and Antiquities of            Todd.

Rajestan

59.                Five Thousand years of                               Wheeler.

Pakistan.

60.                Travels of Ibn – e- Batuta               

61.                 Narrative of Various Journies             Mason.

to Baluchistan, Afghanistan

and Punjab.

62.                Early Travels in India.                                 Nicholas Withington.

63.                Oxford History of India.                               Vincent A.Smith.

64.                A Narrative of Journey to Kabul.        Lt. Alexender Burnes.

65.                A reinterpretation of Unhappy            J.Abbot.

Valley.

66.                Archaeological Survey.

67.                Chronological Dictionary of               M.H.Panhwar.

68.                History of Sind.                                                     H.T.Lambrick.

69.                Diary of March Through sind            Allen.

and Afghanistan

70.                Multan.                                                                           Ashiq Hussain Ashiq Mohammed.

71.                 Notes on Afghanistan and                 Durrani.

Baluchistan.                                                                 H.G. Raverty p. 669.

72.                Rajatatarangini, Vol. IVpp.410.           M.A.Stein.

73.                West Pakistan, pp.27.                                 A.K.Snelgrove.

74.                The Sind Directory.                                                George Bease.

75.                Mohenjodaro and Indus                               Sir John Marshal.

civilization.

76.                Notes on Experiments in Sind.           H.B. Parikh.

77.                New Accounts of East Indies.            Alexender Hamilton.

78.                Travels in India including Sind           Capt. Leopold.

and  Punjab.

79.                Sind – A General Introduction.          H.T.Lambrick.

80.                Sind Before the Muslim                                H.T.Lambrick.

Conquest.

81.                 From the Indus to Tangier.               Henry Walter Bellow.

82.                Early Travels in India.                                 Foster.

83.                The Conquest of Sind.                                 William Napier.

84.                Mughal Hindustan: Cities and            Dr. Hameeda Khatoon.

Industries.

85.                Scind.                                                                                         James c. Melville.

86.                The Voyage of Nearchus from           W.Vincent.

Indus to Ruphrates.

87.                Scind of the unhappy Valley.             R.F. Burton.

88.                Sind and Races that Inhabit the          R.F. Burton.

Valley of Indus.

89.                Sind Vol III.                                                                     Dr. Mumtaz Hussain Pathan.

90.                Physical and Economical                  Manek Pithawala.

Geography of Sind.

91.                 Historical Geography of Sind.

92.                Physiography of Sind.

93.                Fauna and Flora of Sind.

94.                Indus River Regiern.

95.                A Geographical Analysis of Lower

Basin.

96.                Physiographic Division of Sind.

97.                Settlements in Lower Indus. Basin.

98.                Sind’s Changing Map.

99.                Geohydrology of the Indus River.

100. The Indus—its Navigablity and

   Navigation.

101.   Potential Spaces of Sind.

102.  Weather and Welfare of Sind.

103.   Geography and Culture with the

Example of Sind.

104. A Bibliography of Sind.

105. And introduction to Sind – its

  Weather and Welfare.

106. Identification and Description

of Some Old Sites in Sind – Their

Relation with the Physical Geography

of the Region.

107. A geography of Hyderabad (Sind)

and its Neighbourhood.                                                               Iqtedar Hussain.

108. Personal Observations on Sind.                            Richard Burton

109. Religious Movements in Sind (Thesis).                   Sarfaraz Bhatti.

110.  Ancient History of India.                                                                        Howells.

111.   Shah Latif of Bhit.                                                                               Dr. Sorley.

112.  Mansurah (Souvenir) 1983 (Sanghar                     Abdullah Waryah.

Historical and Cultural Society.)

GAZETTEERS

1.  Gazetteer of the Province of Sind                 E.H.Aitken, Karachi, 1907 A.C.

. P. 6,7,70.

2. Gazetteer of Sind p. 130, 132, 133, A.W.Hughes, Karachi, 1876 A.C.

135 – 138.

3. Gazetteer of the Province of Sind     J.W.Smyth, Bombay, 1919 A.C.

pp. Vol II 5, 30, 31.

4. Imperial Gazetteer of India.                                    Vol. XXII, Oxford, 1908 A.C

5. Imperial Gazetteer of India                                     (Bombay Presidency), Vol. I,

Calcutta, 1909.

RESEARCH JOURNALS

6. Indian Antiquary                                                             Vol. Xi, Bombay, 1882 A.C.

7. Islamic Culture.                                                                          Hyderabad Deccan, Vol.I,II,III,VI,

VII, VIII, IXXVII, XIX, XX, XXII,

XXIII, XXVI, XXVII.

8. Journal of Royal Asiatic Society.                 Vol. I,V,IX XIII, XX, VII (new), X

(new), XVI (new).

9. Journal of Sind Historical Society.                (Relevant Volumes)           

10.     Al- ‘Urwah’                                                                           Indo – Arab Cultural Association,

Bombay (Relevant Nos.)

ENCYCLOPEDIAS AND DICTIONARIES

11.       Encyclopedia Britannica.                                    Walt Yust edition, London, 1951.

12.     Encyclopedia of Islam                                       Edited by houstsma and others

London, 1918.

13.     Shorter Encyclopedia of Islam.                 Gibb and Kramlu, Leden, 1953.

14.     Encyclopedia of Ethics and                                 James Hastings, Edinburgh, 1953.

Religion

15.     Farhang Anandraj                                                         Munshi Muhammad Bakhsh,

Naval  Kishore, Lucknow, 1892.   

16.     Da’erat-ul-Mua’arif Islamia.                                Punjab University.

سنڌ جا قديم سڪا              .

سنڌ ۾ ٽالپر دور جا سڪا                                                عبدالله ورياهه

] نوٽ: ”سنڌ جا قديم سڪا“ عنوان سان مهراڻ جي اڳئين پرچي ۾ هڪ نئون ڪالم شروع ڪيو ويو آهي، جنهن کي مهراڻ پڙهندڙن ڏاڍو پسند ڪيو آهي. گذريل شماري ۾ ”سنڌ ۾ انگريزن جا اوائلي سڪا“ عنوان سان پهريون مضمون ڏنو ويو هو ۽ هاڻي ”سنڌ ۾ ٽالپر دور جا سڪا“ عنوان سان سيريز جو ٻيو مضمون ڏنو پيو وڃي - ادارو[

سنڌ تي 1199هه / 1784ع کان 1259هه / 1843ع تائين حڪومت ڪندڙ ٽالپر، بلوچن جي هڪڙي شاخ آهن ۽ رندن جي پاڙي مان چيا وڃن ٿا. بلوچن جي دعويٰ آهي ته هو نبي سائين صلي الله عليـﮧ وسلم جن جي چاچي امير حمزي رضه جو اولاد آهن. ٽالپر سنڌ جي اترين ٽڪرين کان سنڌ ۾ وارد ٿيا. ٽالپر اصل ۾ ٻن لفظن جو مرڪب آهي: ”ٽال“ معنيٰ وڻ جي شاخ ۽ ”بُر“ معنيٰ وڍڻ، يعني ٽالپر معنيٰ ”ڪاٺير“؛ جيئن ”بزدار“ (بوزدار) معنيٰ ٻڪرار، گـؤڦانگ (گوپانگ) معنيٰ ڳنوار، وغيره.

ميان يار محمد ڪلهوڙي (1112هه / 1700ع کان 1131هه/1718ع) پنهنجي فوج کي مضبوط ڪرڻ لاءِ بلوچن کي سنڌ ۾ اچڻ ۽ فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ جي دعوت ڏني هئي.  ٽالپر سندس دعوت قبول ڪري سنڌ ۾ آيا. جڏهن اهي ڪلهوڙن جي تخت گاهه خداآباد کان پندرهن ميلن جي مفاصلي تي پهتا، تڏهن ڪلهوڙن پنهنجا امير بطور ايلچي سندن آڌر ڀاءُ ڪرڻ جي لاءِ روانا ڪيا، جن وٽ ريشمي لباس، سون ۽ چانديءَ جي زينن سان سنجيل گهوڙا هئا. ايلچين ڏٺو ته بلوچن وٽ رڍن ۽ ٻڪرين جا ڌڻ هئا.... ايلچين مير آلودي بابت پڇا ڪئي. سندن حيرت جي ڪا حد ڪا نه رهي، جڏهن هنن ڏٺو ته مير آلودي جي ڪلهي تي ڪانڀو ٻڌل آهي ۽ هٿن ۾ ڏاس جي ڍيري اٿس. پوءِ هنن کيس ريشمي وڳو پهرائي، گهوڙي تي چاڙهي، تخت گاهه ڏانهن آندو، انهن ٽالپرن اڳتي هلي وڏي ترقي ۽ اوج ماڻيو، ٽالپرن ۾ مير شهداد خان نالي وارو ٿي گذريو آهي، جنهن کي دهليءَ جي مغل درٻار مان ”پٽ باران“ جاگير طور مليل هئي، جيڪا نصرپور کان ساهتي جي وچ وارن علائقن تي ٻڌل هئي. اڄ تائين هن علائقي ۾ ٽالپرن جا آثار موجود آهن. شهدادپور شهر جي باني، مير شهداد خان ٽالپر جي نالي سان هڪ وڏو قبرستان شاهپور چاڪر جي ڀرسان موجود آهي، جنهن ۾ ٽالپر اميرن جون قبرون، مقبرا ۽ بهترين مسجدون موجود آهن، پر آثار قديمه محڪمي جي بي توجهي سبب اِهي آثار تباهه ٿيندا پيا وڃن.

ڪلهوڙن جي دؤر کان وٺي سنڌ جي  اقتدار تي قبضو افغان حاڪمن جو رهندو پئي آيو، جن ڏن وٺي سنڌ جي حڪومت جو سودو پئي ڪيو. انهن جڏهن محسوس ڪيو ته ڪلهوڙو حڪمران ميان عبدالنبي ڪمزور ٿي چڪو آهي ۽ ٽالپرن جي مضبوط فوجي قوت کيس شڪست ڏئي چڪي آهي، تڏهن احمد شاهه درانيءَ جي پُٽ امير تيمور شاهه (1186هه / 1772ع ۾ باقاعدي حڪمرانيءَ جي سَندَ، شاهي خلعت ۽ ڪجهه عربي گهوڙا مير فتح علي ٽالپر ڏي ڏياري موڪليا ۽ حڪومت تي ٽالپرن جو قبضو ٿيو. مير فتح علي خان پنهنجن ٽن ڀائرن، مير غلام علي، مير ڪرم علي ۽ مير مراد علي سان گڏجي حڪومت ڪرڻ لڳو، جنهن کي ”چؤياري“ ڪري سڏيندا هئا.

مير فتح علي خان ٽالپر اڃا حڪومت هٿ ڪري، ملڪ جي انتظام رکڻ ۾ پورو هو ته ميان عبدالنبيءَ جي چرچ تي، تيموري لشڪر احمد خان نوروزئي جي اڳواڻيءَ ۾ قلات جي بروهين جي مدد سان سنڌ تي ڪاهي آيو، جنهن کي ٽالپرن سنڌي لشڪر جي مدد سان منهن ڏنو ۽ آخر مير صاحبن بهادريءَ سان مقابلو ڪري، کين سنه 1201هه / 1786ع ۾ ماري ڀڄائي ڪڍيو. اها مير صاحبن جي پهرين فتح هئي، جيڪا افغاني لشڪر لاءِ ڪاپاري ڌڪ هئي. تيمور شاهه اها خبر ٻڌي، پاڻ لشڪر وٺي سنڌ تي ڪاهي آيو ته جيئن سنڌ جو سائو ستابو ملڪ، جنهن کي هنن سدائين پئي ڦريو، سو سندن هٿان نڪري نه وڃي. هن شڪارپور پهچي صلح لاءِ ڳالهيون پئي هلايون ته کيس سندس ملڪ افغانستان ۾ بغاوت جون خبرون پهتيون ۽ هو ڪابل ڏي واپس موٽي ويو.

جيتوڻيڪ پٺاڻن جو لشڪر پٺتي موٽي ويو هو، ته به مير فتح علي خان ٽالپر جي دورانديش ذهن انهيءَ مستقل آفت کي منهن ڏيڻ لاءِ سنه 1204هه / 1789ع ۾ حيدرآباد جي قلعي کي پنهنجو تخت گاهه مقرر ڪيو ۽ ساڳئي سال ٿر ۾ اسلام ڳڙهه ۽ فتح ڳڙهه جا قلعا پڻ جوڙيا، جيڪي جوڌپور جي راجا کي سنڌ جي سرحد کان پري رکڻ لاءِ اهم ثابت ٿيا. تيمور شاهه پنهنجي لاڳيتي ٻي شڪست کي وساري نه سگهيو ۽ ملڪي انتطام درست ڪري، سنه 1205هه /1790ع ۾ پائينده خان جي اڳواڻيءَ ۾ وري سنڌ تي لشڪر موڪليائين، جيڪو ڌوڪيندو اچي شڪارپور ۾ لٿو. مير فتح علي خان به پنهنجي فوج سان اچي سامهون ٿيس، پر پٺاڻن کي پئسا کپندا هئا، ان ڪري ٺاهه ٿيو ته جيڪو ڏن ڪلهوڙا حاڪم ڀريندا هئا، اهو ٽالپر به تيمور شاهه کي ڏيندا رهندا. ٻنهي ڌرين انهيءَ ٺاهه ۾ پنهنجي ڀلائي ڄاڻي، خوشيءَ جو اظهار ڪيو. پٺاڻن جي لشڪر موٽ کاڌي ۽ مير صاحب شاهي دٻدٻي سان سنه 1206هه/1794ع ۾ پنهنجي تخت گاهه حيدرآباد پهتو.

مير فتح علي خان ٽالپر جي دور ۾ شروع کان وٺي افغان حڪمران تيمور شاهه جي نالي جا ٺپيل سڪا سنڌ ۾ هلندا هئا. جڏهن تيمور شاهه، مير فتح علي خان کي سنڌ جي حڪومت جي سند ڏني هئي ته اهو شرط وڌو هو ته هتي دراني سڪو، جيڪو اڳي ئي هلندڙ هو، اهو جاري رهندو.

ميرن جي حڪومت ۾ به بکر ۽ حيدرآباد جي ضربخانن مان سڪا جاري ٿيندا هئا ۽ اهي ئي سڄي سنڌ ۾ هلندا هئا. مير فتح علي خان جي دور حڪومت ۾ سون جا سڪا صرف 1204هه جا مليا آهن، جيڪي بکر جي ضرب خاني مان جاري ٿيل آهن. انهن مان هڪ سڪو برٽش ميوزيم لنڊن ۾ موجود آهي. هن سڪي جو وزن 169 گرين آهي، ۽ سائيز هڪ انچ آهي. هن اڻلڀ سڪي جي ٻنهي پاسن جي لکيت ٽن گول دائرن جي وچ ۾ آهي، جن مان هڪ ٻڙين وارو آهي.

هن سڪي جي هڪڙي پاسي فارسي شعر ڇهن قطارن ۾ آهي ۽ هيٺان سن لکيل اٿس.

چرخ مي آرد طلا و نقره از خورشيد و ماه

تاڪند برچهره نقش سڪه تيمور شاه

1204

جنهن جي معنيٰ ٿيندي ته: ”دنيا جي گردش آندو سون ۽ چاندي، سج ۽ چنڊ وٽان، جنهن تي پلٽيو ويو نقش تيمور شاهه جي سڪي جو، 1204هه.“

سڪي جي ٻئي پاسي به فارسي جي روايتي لکڻي هن طرح آهي:

”جلوس ميمنت مانوس صرب بکر 18“

جنهن جي معنيٰ ٿيندي ته:

”بادشاهي ڪاميابي سان داخل ٿي 18 سال ۾ سڪو بکر ۾ ٺپيو ويو.“ (سڪو نمبر-1)

ساڳئي سال جو هڪ ٻيو سونو سڪو، جنهن جي لکيت به تقريباً ساڳي آهي، بهاولپور جي توشي خاني ۾ موجود آهي، جنهن جي هڪ طرف بنا سن جي ساڳي لکيت چئن قطارن ۾ ۽ ٻئي پاسي به ساڳي لکيت آهي پر سن جلوس يعني بادشاهي جي سال بدران هجري سن 1204 لکيل اٿس.

بکر مان ٺپيل چانديءَ جا سڪا، جن جوسبتو پاسو مٿي ذڪر ڪيل سوني سڪي جي لکيت جهڙو آهي، سنه 1200هه، 1202هه ۽ 1205هه جا ملن ٿا. پر هنن سڪن مان هڪ سڪو، جيڪو 1205هه جو آهي، ان تي سن جلوس 19 لکيل آهي، جيڪو تيمور شاهه جي بادشاهي جو اڻويهون سال آهي. هنن سڪن جي ابتي پاسي، سواءِ ان هڪ سڪي جي جيڪو سن جلوس 19 مطابق 1205هه جو آهي، باقي ٻن سڪن تي صرف ”ضرب بکر“ ۽ سن لکيل آهي. هنن سڪن تي ”جلوس ميمنت مانوس“ جا لفظ موجود نه آهن. (سڪو نمبر 2)

پهريان ٻه سڪا انڊين ميوزيم ڪلڪتي ۾، ۽ ٽيو برٽش ميوزيم لنڊن ۾ موجود آهي. ان کان سواءِ بکر جا ٺپيل چانديءَ جا سڪا جيڪي مٿي ذڪر ڪيل سڪن کان ڪجهه مختلف آهن، مير فتح علي خان جي حڪومت جي پهرئين سال 1199هه کان تيمور شاهه جي مرڻ جي سال 1207هه تائين لاڳيتو ملن ٿا. هن قسم جي سڪن تي سبتي پاسي واري لکيت جي نموني ۾ فرق آهي. سڪي جي وچ تي ”تيمور شاهه“ هڪ محرابي دائري اندر لکيل آهي، جڏهن ته اُبتي پاسي جي لکيت سڪي نمبر هڪ جهڙي آهي، سواءِ هڪ سڪي جي جنهن تي صرف ”ضرب بکر“ ۽ سن 1201هه لکيل آهي. سڀني سڪن جي سائيز اٽڪل هڪ انچ ۽ وزن 175 گرين کان 177 گرين تائين آهي. (سڪو نمبر 3)

مٿي ذڪر ڪيل سمورا سڪا برطانيه جي مشهور عجائب گهر برٽش ميوزيم لنڊن، هندستان جي ڪلڪته ميوزيم ۽ لاهور جي عجائب گهر ۾ پڻ موجود آهن.

ميرن کان اڳ هلندڙ ٽامي جا سڪا، جيڪي بکر جي ضربخاني مان جاري ڪيل هئا، مير فتح علي خان جي دؤر جا نٿا لڀن.

ٽالپر دؤر جا سنڌ ۾ هلندڙ سڪا

مير فتح علي خان ٽالپر

(تصوير بشڪريه: مرزا عباس علي بيگ)

بکر کان سواءِ سنڌ جو ٻيو ضربخانو ٺٽي ۾ هوندو هو، جنهن مان پڻ افغانن حاڪمن جي نالي جا سڪا ٺپيا ويندا هئا. تيمور شاهه جي نالي جي سڪي جي سبتي پاسي ساڳيو فارسي شعر چئن قطارن ۾ لکيل آهي، پر هن سڪي جي سائيز ننڍي هجڻ ڪري پاسا ڪٽجي وڃن ٿا ۽ سڪي جي لکيت پوري پڙهڻ ۾ نٿي اچي ۽ سن 12 سؤ ۽ ڪجهه نظر اچي ٿو. هن سڪي جي اُبتي پاسي جي لکيت هن ريت آهي:

”جلوس ميمنت مانوس ضرف تته“

هن سڪي جو وزن 182 گرين آهي ۽سائيز هڪ انچ کان گهٽ آهي. (سڪو نمبر 4)

مير فتح علي خان جڏهن پٺاڻن کي پوئتي موٽائي، سندن ڏنل هاٿيءَ تي چڙهي وڏي شان سان پنهنجي نئين مرڪز حيدرآباد پهتو ته جلد ئي پراڻي پر پارڻ لاءِ حيدرآباد مان به تيموري سڪو ٺپرايائين ته جيئن تيمور شاهه کي سندس وفاداري جو يقين اچي.

ان لاءِ بکر ۽ ٺٽي کانسواءِ سنڌ جي ٽئين ضربخاني حيدرآباد مان پڻ چانديءَ جو سڪو جاري ٿيو، هن چانديءَ جي سڪي جي سبتي پاسي محرابي ليڪن ۾ ”سِڪه تيمور شاه“ لکيل آهي، ۽ ان جي چوڌاري ساڳيو فارسي شعر آهي:

”چرخ مي آرد طلا و نقره از خورشيد و ماه

تاڪند برچهره نقش سڪه تيمور شاه“

معنيٰ ته ”دنيا جي ڦيري سون ۽ چاندي، سج ۽ چنڊ تان آندو، جنهن تي تيمور شاهه جي سڪي جا چٽ چٽيا ويا.“

ساڳئي سڪي جي ابتي پاسي، دعا، سن ۽ ضربخاني جو نالو هن طرح آهي:

”جلوس ميمنت مانوس سنه 1207 ضرف سند“

هن سڪي جو وزن 120 گرين ۽ سائيز اٽڪل مُنو انچ آهي. (سڪو نمبر 5)

هيءُ سڪو مير فتح علي خان ٽالپر جي حڪومت جي آخري سال جو آهي ۽ تيمور شاهه جي وفات جو پڻ ساڳيو سال آهي.

ساڳئي قسم جا ٻيا به ڪيترا سڪا مليا آهن، جن تي سن لکيل نه آهي. انهن جو وزن 117 کان 168 گرين رڪارڊ ڪيو ويو آهي.

جيتوڻيڪ هنن سڪن تي حيدرآباد لکيل نه آهي، صرف ضرب سنڌ آهي، پر تنهن هوندي به هنن سڪن کي حيدرآباد جي ضربخاني مان جاري ٿيل چوڻ جا هيٺيان سبب آهن.

حيدرآباد جو، ڪلهوڙي حڪمران ميان غلام شاهه سنه 1182هه / 1768ع ۾ بنياد وڌو ۽ پنهنجي دور حڪومت ۾ ”حيدرآباد سنڌ“ جي نالي سان سڪا پڻ جاري ڪيا، جن جو ذڪر ڪلهوڙا حڪمرانن جي دور جي سڪن ۾ موجود آهن. ٽالپرن جي گاديءَ جو هنڌ پهريائين هالن جي ڀر ۾ قائم ڪيل مرڪز خداآباد هو، پر پوءِ سنه 1204هه /1789ع ۾ حيدرآباد جي اهميت کي سمجهندي اچي پنهنجو تخت گاهه ڪيو ۽ ضروري مرمت بعد رهائش اختيار ڪئي. 1205هه /1790ع ۾ جڏهن تيموري فوج ڏن وصول ڪرڻ لاءِ سنڌ تي چڙهي آئي ۽ ڏن وٺي واپس وري ته پڪ سان انهن مير صاحبن کي سندن پراڻو وعدو ته ”ٽالپر، تيموري سڪي کي سنڌ ۾ برقرار رکندا.“ ياد ڏياريو هوندو ۽ مير صاحبن حيدرآباد پهچي ڪلهوڙن جي دور واري قائم ٿيل ضربخاني کي نئين سر تيار ڪرائي تيمور شاهه جي نالي ۽ ”ضرب سنڌ“ وارا سڪا جاري ڪرايا.

تيمور شاه جي مدد سان ڪراچي به وري سنڌ کي واپس ملي، پر جلد ئي سنه 1207هه / 1793ع ۾ تيمور شاهه گذاري ويو. سندس پٽ شاهه زمان (سنه1207هه/1793ع کان 1216هه/1801ع) تخت ڌڻي ٿيو ۽ هن به مير فتح علي خان ٽالپر ڏانهن سنڌ جي حڪومت جي سند ۽ خلعت دستور موجب ڏياري موڪلي ۽ ڏن وصول ڪندو رهيو. جڏهن مير صاحب ٻاهرين حملن ۽ خطرن کان آجا ٿيا ته پاڻ ۾ اڻ بڻت شروع ٿي وئي، جنهن جي نتيجي ۾ مير فتح علي خان کي سنڌ جي حڪومت ورهائڻي پيئي ۽ مير ٽن حصن ۾ ورهائجي ويا.

1- شهداداڻي: هيءَ مرڪزي حڪومت هئي، جنهن ۾ حيدرآباد کان شاهبندر تائين  جا علائقا اچي ٿي ويا. مير فتح علي خان هي علائقا پنهنجي هٿ هيٺ رکيا.

2- ماڻڪاڻي: هنن جي حڪومت ميرپور خاص ۽ ٿر جي علائقن تي هوندي هئي ۽ اڳواڻ مير ٺارو خان هو.

3- سهراباڻي: هن حڪومت ۾ اوٻاوڙي تائين ملڪ، خيرپور ۽ وارياسا علائقا شامل هئا، جنهن جو اڳواڻ مير سهراب خان هو.

جڏهن ته شڪارپور، سکر ۽ بکر سنئون سڌو افغان حڪومت جي هٿ هيٺ هوندا هئا، جتي سندن نمائندا رهندا هئا. بکر جي قلعي ۾ ضربخانو قائم هو، جيڪو افغان حڪمرانن جي نالي سان سڪا پلٽيندو هو ۽ اهي ئي سڪا ميرن جي سمورن علائقن ۾ رائج هئا.

ميرن جي حڪومت ۾ سنڌ جي سالياني اپت 40 لک روپيه هوندي هئي، جنهن مان مير فتح علي خان جي سالياني اپت 25 لک روپيه هوندي هئي، جڏهن ته مير سهراب خان کي 11 لک روپيه، ۽ مير ٺاري خان کي 4 لک روپيه سالياني اپت ٿيندي هئي.

ٺٽي مان ضرب ٿيل هن دور جو ڪو به سونو يا ٽامي جو سڪو نه مليو آهي.

تيمور شاهه جي وفات (1207هه/1793ع) کان پوءِ جڏهن شاهه زمان (1207هه/1793ع کان 1216هه/1801ع) حڪمران ٿيو ته سنڌ جي ميرن تيمور شاهه جي بدران شاهه زمان جي نالي جا سڪا ٺپڻ شروع ڪيا، پر افغانن جو اهو دٻدٻو ۽ زور باقي نه رهيو، جيڪو تيمور شاهه جي حياتي ۾ قائم هو. تنهن هوندي به شاهه زمان جي حڪومت جي ٻئي سال 1208هه ۾ بکر جي ضربخاني مان هڪ سونو سڪو جاري ڪيو ويو هو، جنهن تي هيٺيون فارسي شعر لکيل آهي:

”قرار يافت بحڪم خدائي هر دوجهان

رواج سڪه دولت بنام شاهه زمان“

مطلب ته ”ٻنهي جهانن جي مالڪ (الله پاڪ) جي حڪم سان حڪومت حاصل ڪيائين ۽ ملڪ ۾ رائج ٿيو سڪو شاهه زمان جي نالي جو.“

ساڳئي سڪي جي ابتي پاسي جي لکيت هن طرح آهي:

”جلوس ميمنت مانوس – 2 ضرب بکهر“

هن سڪي جي سائيز منو انچ ۽ وزن 168 گرين آهي. (سڪو نمبر- 6)

مٿي ذڪر ڪيل سڪو بهاولپور جي توشي خاني ۾ موجود آهي. ساڳئي قسم جو هڪ چاندي جو سڪو، جنهن جو وزن 177 گرين کان به ڪجهه وڌيڪ آهي، بکر جي ضربخاني جو جاري ڪيل، جنهن جي لکيت به ساڳي آهي، برٽش ميوزيم ۾ موجود آهي. هن سڪي جي جاري ڪرڻ جو سنه 1215هه پڙهيو ويو آهي. (سڪو نمبر - 4)

زمان شاهه جي نالي جو هڪ ٻيو چانديءَ جو سڪو، جيڪو پڻ بکر جي ضربخاني مان جاري ٿيل آهي ۽ برٽش ميوزيم ۾ موجود آهي، جنهن جي سائيز هڪ انچ کان ڪجهه گهٽ ۽ وزن 177 گرين آهي، ٻين سڪن کان مختلف آهي. هن سڪي جي وچ تي گلن واري دائري ۾ ”زمان شاهه“ لکيل آهي. سڪي جي مڪمل لکيت پڙهڻ ۾ نٿي اچي، پر ان تي مٿي ذڪر ڪيل فارسي شعر بدران ٻيو ڪو شعر لکيل آهي، جيڪو سڪو ڪٽجي وڃڻ سبب پڙهڻ ۾ نٿو اچي. جڏهن ته سڪي  جي ٻئي پاسي واري لکيت ساڳي آهي. هي پنهنجي قسم جو پهريون سڪو آهي. زمان شاهه جي پوري دور حڪومت ۾ ڪنهن به ضربخاني مان هن قسم جو سڪو جاري ٿيل نٿو نظر اچي (هن سڪي جو فوٽو ملي نه سگهيو آهي) زمان شاهه جي نالي جو بکر جي ضربخاني جو ٽامي جو سڪو پڻ هٿ آيو آهي. جنهن جي سبتي پاسي ٻڙين واري گول دائري ۾ ”زمان شاهي فلوس“ ۽ ابتي پاسي ”ضرب بکر“ لکيل آهي ۽ چوڌاري گول دائرو اٿس. هن سڪي تي سن لکيل نه آهي، سائيز انچ کان ٿوري گهٽ ۽ وزن 227 گرين اٿس.

زمان شاهه جي افغانستان جي بادشاهي دوران جيتوڻيڪ مير صاحب ڏن ڀريندا ۽ ڪڏهن نٽائيندا رهيا، پر بکر جي ضربخاني مان جاري ٿيل مٿي ذڪر ڪيل سڪن کانسواءِ ڪو به سڪو سندس نالي سان جاري ٿيل نٿو ملي. حيدرآباد جو ضربخانو ميرن جي دور ۾ تيمور شاهه جي نالي وارا سڪا سندس گذاري وڃڻ کانپوءِ به جاري ڪندو رهيو، جن تي ڪو به سن لکيل ڪو نه هوندو هو. جڏهن ته ٺٽي جو ضربخانو تيمور شاهه جي نالي جا چانديءَ جا رپيا، جن جو مٿي ذڪر ٿي آيو آهي، جاري ڪرڻ بعد بند ٿي چڪو هو. اهو سڪو ٺٽي جي ضربخاني جو آخري سڪو سمجهڻ ۾ اچي ٿو.

مير فتح علي خان ٽالپر سنه 1217هه / 1802ع ۾ گذاري ويو. کيس هالن جي ويجهو ٽالپرن جي آباد ڪيل شهر خداآباد ۾ دفنايو ويو،جتي اڄ به مير صاحب جا پٿر جا ٺهيل شاندار مقبرا موجود آهن، پر سنڀال نه هجڻ سبب سندن حالت نهايت خراب آهي.

مٿي ذڪر ڪيل سمورن سڪن جو سڄيءَ سنڌ ۾ رواج هو ۽ اهي اشرفيون، رپيا ۽ فلوس مير فتح علي خان ٽالپر جي دور حڪومت (9119هه/1783کان 1207هه/1802ع) ۾ هلندا هئا.

(هلندڙ)