ترخان جي مؤلف جي روايت آهي ته ڀائي خان ميرزا خسرو ۽ ميرزا عبدالعليءَ سان گڏ جيل ۾ رهيو، جتان عبدالعلي سان گڏ نورجهان بيگم جي شفاعت تي رها ٿيو.(*)

شيخ فريد بکري جو قول آهي ته : جهانگير کيس قنڌار مان وڏي عزت ۽ احترام سان پاڻ وٽ گهرايو.

”بعد از وقوع اين حادثه بهائ خان درسلک جهانگيري منسلک شد ... بعد از فوت ميرزا غازي بيگ خليفه  الٰهي بتوهم آنکه مبادا بهائ خان قندهار را بقزلباش دهد، ابل بي اوزبڪ ... بقندهار فرستادند و بهائي خان را بصد گونه اعزاز احترام بحضور طلبيدند “(+)

سندس متعلق آخري اطلاع اهو ئي آهي جيڪو مٿي ڀڙهي آياسون، يعني 1028هه ۾ هو ڪشمير جي سفر ۾، جهانگير سان گڏ هو __ انهيءَ بعد تاريخ بلڪل خاموش آهي. البته هڪ ڪتبي جي ذريعي معلوم ٿئي ٿو ته ڀائي خان 1032هه ۾ به جهانگير جي دامن دولت سان وابسته هو.

مغربي خانديش جي شهر نندربار يا نذربار ۾، هڪ خدا رسيده بزرگ، سيد سعادت علاؤالدين اما بادشاهه صاحب جي خانقاه آهي جنهن سبب شهر ۾ روزانو معتقدن جي آمدورفت رهي ٿي. انهيءَ بزرگ جو مقبرو ڀائي خان لطف الله جو ٺهرايل آهي. مقبري تي لڳل ڪتبي جي عبارت هن ريت بيان ڪئي ٿي وڃي:

”در زمان خلافت جهانگير بادشاهه غازي بنده درگاهه لطف الله عرف بهئي خان ابن خسرو تتئي بنا نهاده در تاريخ غره ماه ذوالحجه 1032هه باتمام  رسانيده “ (*)

انهيءَ ڪتبي جي آڌار تي چئي سگهجي ٿو ته پيءُ وانگر ڀائي خان جي مزاج جو لاڙو به يادگار عمارتن ٺهرائڻ طرف هو. ازان سواءِ انهيءَ مان اهو به اندازو ٿئي ٿو ته هندوستان ۾ ڀائي خان جي زندگي ثروت منديءَ سان گذري.

ڀائي خان ڪڏهن فوت ٿيو؟ ڪٿي دفن ٿيو؟ انهيءَ بابت ڪوبه اطلاع ڪونه آهي.

ميرزا رستم ۽ زوجه ، شمير بيگ اوزبک: ميرزا خسرو جي اولاد جو ذڪر مٿي ڪنهن هنڌ اچي چڪو آهي. سندس وڏي پٽ ميرزا رستم جو ذڪر خلاصو ڪٿي تاريخ ۾ ڪونه آهي، سواءِ تاريخ ”مظهر شاهه جهاني“ جي جنهن ۾ پڻ ضمناً آيو آهي.

ڪري، کيس فوراً واپس گهرائي ورتو.

ميرڪ يوسف سرڪار چاڪر هالي جي سرڪش قومن جو ذڪر ڪندي شوره قبيلي جي بيان ۾ لکي ٿو ته:-  انهيءَ قوم ترخاني عهد ۾ پنهنجي خودسريءَ سبب، حڪومت جو انتظام خواه عمل دخل، درهم برهم ڪري ڇڏيو هو. انهيءَ قوم سان جيڪي حڪومت طرفان مقابلا ٿيا، انهيءَ مان هڪ ۾ ميرزا خسرو جو وڏو پٽ رستم پڻ مارجي ويو. ميرزا خسرو وڏو ڪٽڪ جمع ڪري مٿن چڙهي آيو، ليڪن ڪجهه وري ڪونه سگهيو. شورا نومڙين سان ملي پهاڙن منجهه لڪي هليا ويا. ميرزا خسرو ڪوهيار ۽ وڻڪار تائين سندن پيڇو ڪري موٽي آيو.(*)

ذخيرة الخوانين مان ميرزا خسرو جي خاندان جي هڪ نينگريءَ جو پتو پوي ٿو. جنهن جي شادي ٺٽي ۽ سيوهڻ جي هڪ مغل صوبيدار شمشير خان اوزبڪ سان ٿيل هئي. ذخيرة الخوانين جو مولف انهيءَ صوبيدار جي حماقتن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو:

”صاحب صوبه تهته شد، در آنجا از سلسلہ خسرو خان چرکس خواستگاري نموده، باز بجاگير سرکار سيوستان آمد. ... حکايات ساده لوحي ايشان، مکرر بسمع اشرف اقدس صاحب قرآن ثاني (شاجهان  بادشاهه) رسيد. از منصب و جاگير اقتاد ... از جملہ حکايات او يکي اينسبت که: وزي درون محل رفت  و آن منکوچه چرکس __ که نو در حبالہ نکاح خود آورده بود او بازيب و زينت نشسته بود. خان مشارا اليہ نگاه بجانب اوکرده پرسيدند که: اين عورت کيست؟ و از کجا آمده؟ کيوانوي خانہ بعد از قسم مغلظه خاطر نشان ايشان ساختند که: او منکوحہ شما است“(+)

(13) شاهه پريان

مڪلي نامه ۾ ”شاه پريان“ جو ذڪر ڪندي مير قانع لکي ٿو:- جائيست چار ديواري و در و چند قبرض باعتقاد عالم اناث آنرا جائي شاهه پريان نامند کہ روز خميس هر هفته، هجوم زيارت زنان پري طلعنان آن جام حشر طاقت نظارگيان ميشود__  مير قانع نظم ۽ نثر جي ذريعي انهيءَ آستان جي تعريف ۾ پورا اٺ صفحه صرف ڪيا آهن. سبزه زار، مينهوڳيءَ جي موسم، پرلطف نظارا، مهوشن جي محشر خرامي:(*)

پري رويان بلائ دين و ايمان

در آنجا هر طرف محشر خرامان

سيہ چشمن جي سڄي کٻي غارتري، ڪڏهن شوخي، ڪڏهن عشوه ته ڪڏهن ناز:

لگاهِ شان، نمي دارد، يک انداز

گهي شوخي، گهي عشوه، گهي ناز

بچشمانِ سيؤ، غارتگري هوش،

کمان زه کرده، از ابروئ تا گوش

غرض ته تعريف ڪندي ڪندي مير قانع انهيءَ جاءِ جي ڪيفيت ۽ فضا کي، عشق جي شهيدن لاءِ ڪربلا قرار ڏنو آهي، چوي ٿو:

رود آنجا کسي، کورا هوائيست

شهيد عشق را خوش کربلائيست

اهو قصو پراڻو آهي، ٻه سؤ ورهه مٿس گذري چڪا. شاه پرين جو آستان اڄ به موجود آهي __ ليڪن ويران ڀڙڀانگ ۽ بي آب و گياه. گرد و پيش بي رونق ۽ ماحول دل ۽ دماغ تي ڏاڍي اُداسي ۽ مايوسي پيدا ڪندڙ __ ڏک ۽ ڏولاوا ڪو اتي پهچي اچي لاهي، سو ته خير، پاڻ غمن جا غوراب کڻي اچبا ۽ وساڻا سور جاڳي پوندا __ پٿر جي بي ڊول ٽوٽن جي ڪچيءَ حدبنديءَ اندر، ڪکائين اڌ ڇنل ڇپر جي اوٽ هيٺ، ٽي لاوارث ۽ اداس قبرون آهن. جن جو نڪو اَهي نڪو ٻَهي .__ پري طلعتن جي محشر خرامي ته رهي پري، هن وقت زيارتي به شايد ئي ڪو اُڙيو تڙيو ايندو ويندو هجي. مجاور جي بجاءِ محڪمه آثار قديمه جو چوڪيدار اختيار جو پٽو چيلهه ۾ نشان طور ٻڌيون، گاهي مان ڪنهن وزير يا امير جي مقبري ڏانهن ايندي ويندي، انهيءَ آستان جي ڀڪ وارو پير چارو ڏئي لانگهائو ٿيندو هوندو جو پڻ نگاه غلط انداز وجهون ويندو هوندو __ هُن کي اها خبر ڪٿي آهي ته ٻه سؤ ورهن اڳ جي ڳالهه آهي، اها جاءِ ڏاڍي متبرڪ شمار ڪئي ويندي هئي اتي پٽا چيلهه ۾ ٻڌي ڪونه اچبو هو، بلڪ ڳچيءَ ۾ ڳارو پائي حاضري ڏبي هئي ۽ پلئي ڪچ پائي اچڻو پوندو هو. اها ويراني ڪڏهن آباد هئي، پرين جو آستان هو، انهيءَ حد اندر ڪنهن کي مجال ڪانه هئي جو لاغرضائيءَ سان لنگهي اچي.

جن وقت اوسو پاسو سارو سوڪ ۽ وڻواند آهي ٽئي قبرون زمين کان فٽ کن مٿاهين ٿلهي تي، چوني گچ سان لتل آهن.

اهو آستان ڪنهن وقت زناني زيارت لاءِ مخصوص هو. هر هفتي خميس ڏينهن __ جيئن قانع جو بيان آهي __ عورتن جو ميلو لڳندو هو . مردن جي ميلن جي زيارتن لاءِ مڪليءَ جي مقام ۾، ڪئي خانقاهون ۽ درگاهون هيون، عورتن هي آستان، پنهنجي لاءِ مخصوص ڪيو هو __ جتي اچي باسون باسينديون هيون__ سکائون ڪنديون هيون __ ۽ دل جون مرادون به شايد حاصل ڪنديون هجن، ليڪن زياده تر ساهيڙيون ۽ سهيليون گڏ ٿي، هڪٻئي سان سور سلينديون هيون __ اوران اورينديون هيون __ دلين جا داغ ۽ ورهن جا ويڇا، اتي اچي لاهينديون هيون. ٻاهران پلئين پايون اينديون هيون ۽ اتي پهچي هڪ ٻي کي ڏينديون وٺنديون هيون.

قبران ڪنهن جون آهن؟ انهيءَ جو ڪنهن کي پتو ڪونه آهي. سواءِ ”مڪلي نامه“ جي ٻئي ڪنهن ڪتاب ۾ انهيءَ آستان جو ذڪر ڪونه آهي. خود مير قانع به پنهنجي ٻين ڪتابن ۾ ڪونه لکيو آهي. بهرحال قرين قياس اهو آهي ته اهي ٽئي قبرون ڪن پاڪباز عورتن جون هونديون جن جي برگزيدگي، وجهه آستان بوسي ٿي هوندي.(*)

انهيءَ ساڳي نالي ”شاه پريان“ سان ايران ۾ به زيارتگاه آهي، جيڪا پڻ ساڳي عورتن لاءِ مخصوص آهي.(0)

(14)  ميرزا عيسيٰ ترخان ثاني

ميرزا عيسيٰ بن ميرزا عبدالعي بن ميرزا عبدالرزاق ترخان (1) شاهه بيگ ۽ شاه حسن ارغون جي جيد اميرن منجهان هو. شاه بيگ سان گڏ 6 2 (7 6 9 هه) سنڌ ۾ آيو ۽ شاه حسن جي دور (8 2  ( 2 6 9 هه) ۾ سندس سڀني اميرن ۾ برک حيثيت جو مالڪ ٿي رهيو. ٻين اميرن جي مقابلي ۾ هن سببان به کينس اهميت حاصل ٿي، جو ساڻس گڏ سندس قبيلي جو ڪٽڪ ساڻ هو ۽ ٻيا امير گهڻو ڪري اڪيلي سر سنڌ ۾ پهتا هئا.

شاهه حسن لاولد فوت (2) (12 ربيع الاول 962هه) ٿيو. جنهن ڪري سنڌ کي ارغونن جي ٻن اميرن پاڻ ۾ ورهائي کيون. اَپر سنڌ تي سلطان محمود کوکلتاش قبضو ڪيو ۽ لوئر سنڌ ميرزا عيسيٰ جي تسلط هيٺ آئي. پهرين جو مرڪز بکر ٿيو، پوئين پنهنجي گادي ٺٽي ۾ قائم رکي.

اهڙيءَ ريت ڇٽيهن ورهن جي راڄ بعد ارغون ختم ٿيا ۽ سنڌ مٿان ترخان (3) دؤر جو آغاز ٿيو.

 (2)

ميرزا عيسيٰ 974هه ۾ فوت ٿيو. ميرزا جو وڏو پٽ ميرزا محمد صالح (4) سندس جيئري هڪ ٻروچ هٿان مارجي چڪو هو، تنهن ڪري ٻيو پٽس ميرزا محمد باقي تخت نشين ٿيو (5) جنهن سخت ظالمانه (6) زندگي گذارڻ بعد 993هه ۾ (8  شوال ڇنڇر ڏينهن) خودڪشي ڪئي. کائنس پوءِ ان جو پٽ ميرزا پائنده بيگ (متوفي 1001هه) تخت تي ويٺو. دماغ ۾ فتور هيس، تنهن ڪري حڪومت جو ڪاروبار پٽس ميرزا جاني بيگ جي سپرد ٿيو.

سال 999 هه ۾ ميرزا عبدالرحيم خان خانان سنڌ تي چڙهي آيو ۽ سال 1000هه ۾ سنڌ ترخانن کان نڪري هندوستاني مغلن جي سلطنت جو جزو بڻي . نه فقط سنڌ جي جداگانه حيثيت ختم ٿي، بلڪه ترخان پڻ اٺٽيهن ورهن جو تسلط وڃائي ويٺا.

سال 1000هه کان وٺي 1021هه تائين، سنڌ ۾ ترخانن جي حيثيت جاگيردارانه رهي. جاني بيگ خان خانان سان گڏ اڪبري دربار ۾ پهتو، جنهن جي سفارش تي اڪبر سنڌ ترخاني حصي مان ڪجهه ٽڪرا سرڪاري خالصي لاءِ ڪڍي، باقي ميرزا جانيءَ کي جاگير ۾ ڏنا.

جاني بيگ زندگيءَ جا باقي اٺ ورهه، اڪبر جي حاضري ۾ رهي پورا ڪيا. سنڌ واري جاگير پٺيانس سندس ڪچ بالغ پٽ ميرزا غازي بيگ، تجربيڪار اميرن جي مشوري نظرداريءَ ۽ تربيت تحت سنڀاليندو رهيو. 1009هه ۾ ميرزا جاني بيگ انتقال ڪيو. پاڻ ان وقت برهانپور ۾ هو، اڪبر اتي منزل انداز هو، ڇاڪاڻ ته آسير جي مهم درپيش هئي.

اڪبر سنڌ ساڳن ئي حقن سان ميرزا غازيءَ جي نالي قائم رکي. جهانگير نه فقط ساڳي جاگير وٽس رهڻ ڏني. بلڪه ملتان ۽ بکر جا ڪي ٽڪرا به سندس حوالي ڪيا ۽ بعد ۾ قنڌار جي صوبه داري (71 - 1021هه) تي پڻ کيس فائز ڪيو. گهڻي شراب پيڻ سبب ميرزا غازي ڦوهه جوانيءَ ۾ (محرم 1021هه) قنڌار منجهه فوت ٿيو، جنهن بعد سنڌ مٿان، ترخاني بالادستيءَ جو ٻيو دؤر ختم ٿيو، جيڪو ويهه ورهه هليو. (7)

جڏهن مغلن جي پهرين صوبه داري براه راست قائم ٿي، ان وقت ارغونن ۽ ترخانن جي سمورن پسماندن کي سنڌ مان ڪڍي هندوستان روانو ڪري سنڌ منجهان سندن پوٽو ڪڍيو ويو. ذخيرته الخوانين جي مؤلف نهايت عبرتناڪ انداز ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي، لکي ٿو:

”نام و نشان آن سلسلہ، بلکه علامت تمام قوم ارغون و ترخون، دران ديار نماند، اگر احيانا تاحال خالي زنده باشد، ازان زندگي مرگ اوليٰ تراست“ (*)

ساڳي طرح ملثر الامرا جو مؤلف لکي ٿو:

”ميرزا رستم قنڌاري را بحکومت آنديار مامور فرسود، و بسعي او، رگ و ريشہ ترخانيه ازان ولايت بر کنده گشت“ x

ٻنهي قبيلن سنڌ مٿان هڪ صدي حڪومت ڪئي. ترخانن سنڌين سان سنڱابندي به ڪئي، ليڪن با اين همه، هو پاڻ کي ملڪي بڻائي ڪونه سگهيا. جڏهن ختم ٿيا، ته سندن زوال ۽ زبونيءَ مٿان ڪنهن جي اک آلي ڪانه ٿي. ڪنهن کي افسوس ڪونه ٿيو __ سنڱابندي ڪرڻ ۽ ڪنهن به ملڪ ۾ سؤ ورهه رهڻ سان، ڌاريو پنهجو ٿي ڪونه پوندو آهي. هو ڌاريا هئا، محض حڪومت ڪرڻ آيا هئا، تنهن ڪري آخر تائين ڌاريا رهيا. سندن تمدن جدا، تهذيب الڳ ۽ زبان مختلف هئي. سو ورهيه رهيا ليڪن نه ذهنيت بدلائي سگهيا ۽ نه فڪري هم آهنگي پيدا ڪري سگهيا. سنڌيت جو هڪ انگ به منجهن ڪونه هو__ پوءِ ڪهڙو ضرور هو سنڌين کي، جو سندن زوال ۽ بيخ ڪنيءَ مٿان مرثيه خاني ڪن. ڌاريا هئا، ڌاريا ٿي رهيا، جڏهن نڪتا ان وقت به ڌاريا ئي هئا، فطري  امر آهي، ڪنهن کي ڏک ڇو ٿئي.

(3)

ميرزا عيسيٰ ثاني: ميرزا عيسيٰ ثاني جنهن جي خوبصورت رانڪ مڪليءَ تي آهي، ۽ جنهن کي ”مڪلي نامه“ ۾، مير علي شاهه تمام گهڻو ساراهيو آهي__ سو مٿي ذڪر ٿي آيل ميرزا عيسي وڏي جو پوٽو، ميرزا جان بابا (8) جو پٽ، ميرزا باقي جو ڀائٽيو ۽ جاني بيگ جو چاچو هو.

ناناڻي آڪهه:      ميرزا جان بابا سنڌ جي سميجن منجهان شادي ڪئي هئي، ميرزا عيسيٰ انهيءَ گهر مان پيدا ٿيو.__ سميجن جو قبيلو سنڌ اندر ، نهايت نامور ، اصيل، بهادر ۽ وڏي مان ۽ سومان وارو هو. جڏهن ميرزا باقي پنهنجي آڪهه مارائڻ شروع ڪئي ۽ ميرزا جان بابا به مارجي ويو، ان وقت ، خواه ان کان پوءِ جڏهن ميرزا غازي ۽ ميرزا عيسيٰ وچ ۾ بي اتفاقي ٿي پئي، ميرزا عيسيٰ پنهنجي ناناڻن ۾ وڃي پناه ورتي هئي. ميرزا باقي جو زور انهن تي هلي ڪونه سگهيو ۽ غازي پڻ کيس هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ليڪن ڪاميابي ڪانه ٿيس.

ولادت:ميرزا مؤصوف جي ڄم جي تاريخ ڪٿي آيل ڪانه آهي، البته سندس عمر جو تخمينو مختلف مؤرخن ڏنو آهي، جنهن کي پيش نظر رکندي تولد جو سال متعين ڪري سگهجي ٿو.

مؤرخ عمر جي تخميني ۾ متفق نه آهن، هر ڪنهن پنهنجي اندازي تي جدا جدا عمر بيان ڪئي آهي. مثلاً:

1_  ذخيرته الخوانين 2 1 1  ۽ طبعيءَ کان مٿي*

2_ ترخان نامه         

    5 9x

3_  ماثرالامرا            

 0 0 1 0

4_   مراة محمدي  0 0 1 +

ترخان نامه کانسواءِ باقي ٻن مورخن جو ماخذ ذخيرته الخوانين آهي، ماثر ذخيري تان ورتو آهي ۽ مراته محمديءَ واري ماثر مان اخذ ڪيو ٿو ڏسجي. اختلاف جي مٿي ڏيکاريل صورت حال مطابق عمر 95 – 100 – 112 سال ٿئي ٿي.

ميرزا جي وفات واري سال (1021هه) کي نظر ۾ رکندي مٿين ٽن تخمينن مطابق، ميرزا جي تولد جو سال هيٺين طرح بيهي ٿو:

1_  ذخيره                 2 1 1 ___    8 4 9 هه

2_  ترخان نامه    5 9    ___    6 6 9 هه

3_  ماثر ۽ مراة   0 0 1 ___    0 6 9 هه

ليڪن اهي ٽئي سال غلط آهن، ڇاڪاڻ ته ميرزا جو ڏاڏو ميرزا عيسيٰ اول، جنهن جو نالو مٿس رکيو ويو __ سو مٿين ڏيکاريل سالن ۾ ، اڃان زنده سلامت هو. تنهن ڪري ظاهر آهي ته سندس زندگيءَ ۾ پوٽس تي رواج مطابق، اهو نالو ڪونه ٿي پئجي سگهيو.

ميرزا عيسيٰ وڏو 973هه ۾ فوت ٿيو ۽ ميرزاثاني جي والد ميرزا جان بابا کي 978هه ۾ قتل ڪرايو ويو. تنهن ڪري ميرزا مؤصوف جي ڄم جو سال 974هه کانپوءِ ۽ 879هه کان اڳ سمجهڻ گهرجي. 978هه ۾ پيءُ جي قتل ٿيڻ وقت ميرزا ڄاول هو، ۽ سدس والده کيس ميرزا باقيءَ جي خوف کان بچائي، لڪائي کڻي وڃي پيڪن ۾ پهچايو هو.

جيڪڏهن فرض ڪجي ته ميرزا عيسيٰ 75-976هه منجهان ڪنهن هڪ سال ۾ ڄائو، ته انهيءَ حساب سان وفات

وقت سندس عمر 85-86 سال ٿئي ٿي. اها ڄمار اگرچ ڪنهن به صورت ۾ طبعي عمر کان زياده ڪانه آهي، ليڪن مٿين ڏيکاريل دليلن جي بناءَ تي في الحال اسان جي سامهون سواءِ هن جو ٻيو ڪو رستو ڪونه آهي، ته ميرزا جي انهيءَ عمر کي تسليم ڪندي، سندس ڄم جو سال 975هه يا 976هه سمجهون.

ترخان نامہ جي مؤلف جو تخمينو ذخيري ۽ ماثر جي مقابلي ۾ حيقيقت جي زياده قريب بيهي ٿو. انهيءَ سلسلي ۾ هڪ احتمال جي گنجائش موجود آهي، ٿي سگهي ٿو ته ترخان نامه جي مؤلف اصل ۾ هشت و پنج لکيو هجي ۽ پوءِ ڪاتبن جي سهو کان نود و پنج رقم ٿي ويو آهي. اهو پڻ ممڪن آهي ته ذخيرة الخوانين جي مؤلف ڪنهن به سبب ڪري پنهنجي تخميني ۾ مبالغو ڪيو هجي يا کائنس عمر جي اندازي ۾ غلطي ٿي وئي آهي.

(4)

باقيءَ کان جاني تائين:   ميرزا باقيءَ جنهن وقت پنهنجي عزيزن جو قتل عام شروع ڪيو ۽ پنهنجي ڀاءُ جان بابا کي ڌوڪي سان مارائي ٻين مائٽن جي پٺيان پيو، ان وقت ميرزا عيسيٰ ورهه ڏيڍ جو مس (95-977هه) هوندو ۽ پيءُ جي مارجڻ بعد، والده سان گڏ ماماڻن ۾ وڃي پناه گزين ٿيو. ڇاڪاڻ ته انهن کان سواءِ ٻئي ڪنهن هنڌ سندس سلامت رهڻ ممڪن نه هو. ميرزا باقي اتهن به کيس هٿ ڪرڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، ليڪن سميجن وٽان سام ڇڏائڻ، باقي جي اقتدار ۽ اختيار کان سراسر ٻاهر هو.

ميرزا عيسيٰ 977هه کان وٺي ڪم و بيش ست اٺ ورهه  روپوش رهيو. 983هه ۾ جڏهن ميرزا باقي خودڪشي ڪئي ۽ ملڪ جي واڳ ميرزا پائنده جي نالي ۾ پٽس ميرزا جانيءَ جي هٿ ۾ آئي، ان وقت ميرزا عيسيٰ به موٽ کاڌي__  ميرزا جانيءَ انهن سڀٰي مائٽن کي ڳولهي ڦولهي واپس آندو، جيڪي باقيءَ جي خوف کان جان بچائي ملڪ خواه ملڪ کان ٻاهر وڃي لڪا هئا. ترخان نامہ جو مؤلف ميرزا لاءِ لکي ٿو:

”... که از ملاحظه ميرزا محمد باقي، در احشام سميجه مختفي بود. (ميرزا جاني) بهزار تملق و دلاسا، باعزاز و اکرام، در تته آورده، عمہ خود را در حباله  نڪاح او آورد، و جاگير و منصب مقرر نمود  ....“ *

اهڙي ريت عيسيٰ کي منصب جاگير ۽ سنڱ ڏئي ميرزا جانيءَ موٽائي ٺٽي آڻي آباد ڪيو.

جيڪڏهن ميرزا عيسيٰ 83-984هه ڌاري ٺٽي موٽي آيو. ته ان وقت سندس عمر بمشڪل نو ڏهه سال هوندي. ظاهر آهي ته اها شادي، اچڻ سان ڪانه ڪئي اُهوندائين، بلڪه نامزدگي ڪري شادي بلوغ جي عمر ۾ ڪئي وئي هوندي. اها نينگر جيڪا ميرزا جي عقد ۾ آئي سا ڪنهن جي نياڻي هئي؟  اهو ڪونه ڄاڻايو ويو آهي. البته اهو ظاهر آهي ته ميرزا پائنده جي ڀائٽي هئي.

جيسين ميرزا جاني جئرو هو، تيسين معلوم ٿئي ٿو ته، ميرزا عيسيٰ جو وقت، نهايت اطمينان ۽ آرام سان گذريو. انهيءَ دور اندر ڪوبه خانداني خلفشار ۽ نفاق پيدا ٿيل ڪونه هو. البت اهو سمورو زمانو نه فقط سنڌ لاءِ بلڪه خود انهيءَ گهراڻي لاءِ، مجموعي طور، وڏي انقلاب ۽ رستاخيز جو هو. 999هه کان 1000هه تائين مغلن ۽ ترخانن وچ ۾، سنڌ جي مخلف گوشن اندر، جنگيون رهيون. سال 1000هه ۾ سنڌ هندي مغلن جي قبضي ۾ آئي. ميرزا جاني چند ڏينهن رکي پنهنجن اميرن سميت سنڌ مان نڪري خان خانان جي معيت ۾ وڃي اڪبري دربار پهتو. سندس والد ميرزا پائنده بيگ جو انتقال سندس وڃڻ کان ستت ئي پوءِ ساڳي سال جي صفر مهيني ۾ ٿيو. جڏهن سنڌ بطور جاگير جي موٽي ميرزا کي ملي، تڏهن هن پنهنجا امير موٽائي سنڌ موڪليا، تاڪه سندس پٽ ميرزا غازيءَ جي تحت، جاگيرداريءَ جو انتظام هلائين. 1009هه ۾ ميرزا جانيءَ جو پنهنجو قضيو ٿيو ۽ سندس لاش کڻي آڻي ٺٽي ۾ مڪليءَ تي دفن ڪيو ويو. ميرزا غازي جيڪو هن وقت تائين پيءُ طرفان نيابت ڪري رهيو هو، سو شاهي حڪم سان پيءُ جو جانشين ٿيو.*

اهو سڄو دڏور، 983 کان وٺي 1009هه تائين اٺاويهن ورهن جو آهي. ميرزا عيسيٰ جو انهيءَ عرصي اندر ڪنهن به سلسلي ۾ ذڪر ڪونه ٿو اچي، جنهن مان ظاهر آهي ته وقت جي حالتن سارو سندس خراب بسر ڪونه ٿيو هوندو، ليڪن، ترخانن جا ٻيا امير ايترا نمايان ۽ مؤثر هئا، جو تاريخ جي صفحن تي، انهن جي مقابلي ۾ هي نوخيز ترخان، جاءِ پيدا ڪري ڪونه سگهيو.