فصل 9

شاهه جون نحوي بناوتون

شاه جي سنڌيءَ جي نحوي بناوتن جي پراڪرت سان مشابهت – حالتي پڇاڙيون – جنس بي جان – ضميرن جي حالت اضافت – ضميري نشانيون – فعل معروف – فعل مرڪب – اسم مرڪب – ظرف ۽ حرف جي هاڻ متروڪ ٿي ويا آهن.

شاه جي سنڌيءَ جي نحوي بناوتن جي مشابهت پراڪرت ساڻ، هاڻوڪيءَ سنڌيءَ کان وڌيڪ آهي. جيڪي نحوي قاعدا ۽ قانون، مشهور پراڪرت نحوين، ور  رچيءَ ۽ هيمچندر بيان ڪيا آهن، سي گهڻو ڪري شاه جي سنڌيءَ سان لاڳڪو آهن.

شاه جي سنڌيءَ ۾ پراڪرت وارين حالتي پڇاڙين جون گهڻيون نشانيون نظر اچن ٿيون، جي هاڻوڪيءَ سنڌيءَ مان يا ته گم ٿي ويون آهن. يا ته وڃن ٿيون آهستي آهستي گم ٿينديون؛ ۽ انهن جي عيوضي ظرف يا هرف جر لڳايا وڃن ٿا. هڪڙي حالت، جنهن کي سنسڪرت ۾ اپادان يا هيتو و ڀڪتي ڪري ٿا چون،تن هن جي عدد واحد جي پڇاڙي آت آهي، جا پراڪرت ۾ بگڙجي آدو ٿئي ٿي. مگر اها پڇاڙي جهونيءَ سنڌي ۾ بدلجي آءٌ ٿي پيئي ۽ وري گهٽجي آ جي سادي صورت ورتائين، ۽ بعضي وري ئون ۽ ٿيو ٿي پيئي. هاڻ انهن سڀني پڇاڙين جا قسم، شاه جي سنڌيءَ ۾ ڪم آيل آهن. مثلاََ

هيجا = هيج مان، هيج سان. گهراءُ = گهر مان، گهر کان.

نرتون = نرت مان، فرت سان.

اها ئون شاه عدد جمع ۾ به ڪم آندي آهي. مثلاََ

ڏاگهنئون = ڏاگهن کان. اکينئون = اکين کان.

ڪُلنئون = ڪلهن کان، ڪلهن تان.

هاڻوڪيءَ سنڌيءَ ۾ آ کي غنو ڪري، آن ڪيو اٿن، ۽ فقط اها پڇاڙي ئي عام طرح مروج آهي. مثلاََ:

گهران، ويچان وغيره.

عدد جمع ۾ ئون، هاڻ بلڪل ورلي ڪم اچي ٿي، ۽ ان جي عيوض حرف جر، جهڙوڪ کان، مان وغيره ڪتب اچن ٿا.

سنسڪرت ۾ مڪاني حالت جي پڇاڙي اي آهي، جا پراڪرت ۾ گهٽجي ا ٿيو پوي. اها پراڪرت واري پڇاڙي، شاه جي سنڌيءَ ۾ هوبهو ڪم آيل آهي. مثلاََ:

هنڌ = هنڌ تي. ڪنڌ= ڪنڌ ۾، ڪنڌ تي.

ازانسواءِ شاه خود اسم جي حالتي صورت کي به مڪاني حالت واريءَ معنيٰ سان استعمال ڪري ٿو. مثلاََ:

سوري چڙهڻ= سوريءَ تي چڙهن. انگهن چاڙهن = انگهن تي چاڙهڻ. پر موجوده سنڌيءَ ۾ اسمن جي مڪاني حالت، ڪنهن حرف جر يا ظرف جي ذريعي ڄاڻائي سگهجي ٿي، سواءِ انهن اسمن جي، جن جي آخر ۾ ا آهي.

شاه جي سنڌيءَ ۾ حالت اضافت، اڪثر ڪري، حالتي صورت جي رستي ئي، بنا ڪنهن حرف  جر ڳنڍڻ جي استعمالڪ يل آهي. مثلاََ:

اي ڪم عاشقن = هي ڪم عاشقن جو. ڦلين ڇائون = ڦٽن جون ڇائون. حالت ندا، حالت فاعليءَ جي صورت ۾ ئي، سواءِ ڪنهن حرف ندا جي ڳنڍڻ سان، ظاهر ڪيل آهي. ڪڏهين ڪڏهين ته اسمن توڙي فعلن کي فقط ه گڏڻ سان حالت ندا جو مقصد حاصل ويو آهي. مثلاََ:

سنسڪرت ۽ پراڪرت، ٻنهي ۾ ٽي جنسون موجود آهن؛  جنس مذڪر، جنس مؤنث ۽ جنس بي جان، هندوستان جي هاڻوڪين آريه ٻولين مان فقط گجراتيءَ ۽ مرهٽيءَ ۾، اڃا تائين اهي ٽيئي، جنسون قائم آهن؛ باقي ٻين ٻولين مان جنس بي جان، متروڪ ٿي ويئي آهي. هاڻوڪيءَ سنڌيءَ مان پڻ گم ٿي  ويئي آهي. پر شاه جي سنڌيءَ ۾ انهيءَ  جنس جا ٿورا گهڻا آثار معلوجم ٿين ٿا. ڪن لفظن جي پڇاڙيءَ ۾ اون آيل اهي مثلا: پرينڻون، هيون، اها پڇاڙي پراڪرت ۾ بي جان جنس جين شاني آهي ۽ پڻ  گجراتيءَ ۾ ائين آهي. پر هاڻوڪيءَ سنڌيءَ ۾ انهيءَ  اون کي او بنائي، بي جان جنس وارن لفظن ۾ مذڪر ڪيو ويو آهي.

ضمير متڪلمل واحد جي حالت اضافت، شاه جي سنڌيءَ ۾ آهي مهجو، پراڪرت ۽ اپڀرنش ۾ حالت اضافت رڳو مـﮣ آهي، جو اصل سنسڪرت مم مان نڪتل آهي. جهونيءَ سنڌيءَ ۾ اصلوڪي پراڪرت حالت اضافت جو حرف جر زياده ڳنڍيو اٿن. موجوده سنڌيءَ ۾ وري مـﮣ کي نون غنو ڏيئي، منهن ڪري اُچار ڪن ٿا. اهڙيءَ طرح ضمير حاضر واحد، جي هاآڻوڪي اضافت، تنهنجو،  شاه جي سنيڌءَ ۾  آهي تهجو، جو پڻ مٿي ڏيکاريل ريت، پراڪرت ۽ اپڀرفش ته مان ورتل آهي.

سنڌيءَ ۾ ضمير موصول آهي، جو، پراڪرت ۾ پڻ ضمير موصول ساڳيوئي آهي، جو اصل سنسڪرت ۾ يو آهي. انهيءَ ضمير موصسول جي پراڪرت ۾ صورتي حالت آهي جس، جو الهنديءَ پنجابڪيءَ ٻولي:ءَ ۾ اڃا تائين استعمال ۾ آهي. پر شاه جي ڏينهن واريءَ سنڌي ۾ س ڦري ه ٿئي ٿي، جنهن ڪري جس بدلجي جه ٿي پيول آهي. هاڻوڪيءَ سنڌيءَ ۾ جه ڦري جنهن ٿي پيو آهي. اهڙيءَ ريت پراڪرت تس، سنسڪرت تسيه، پنجابي تس، سپراڻيءَ سنڌيءَ مٽجي ته ٿيو؛ ۽ هاڻوڪيءَ سنڌيءَ ۾ تنهن ٿي پيو آهي. هاڻوڪو ضمير استفهام ڪنهن، سو پراڪرت ۾ ڪس سنسڪرت ۾ ڪسيه، پنجابيءَ ۾ ڪس، ۽ شاه جي سنڌيڇءَ ۾ ڪه آهي. اهو ساڳيول لفظ ضشمير مبهم طور به ڪم آيل آيه.

ضميري، نشانين جو اسعتمال، جهونيءَ سنڌيءَ ۾ گهڻي قدر ڪيل آهي. اهي اسمن، حرفن، ظرفن، ۽ فعلن جي آخر ۾ لڳايون ويون آهن. شاه پڻ اهي نشانيون اڪثر هنڌن تي ڪم آنديون آهن، جنهن ڪري بعضي بعضي جملن جي بناوت ۾ قيدري مونجهارو ٿيو پيو، خص ڪري جڏهين اهي نشانيون ظرفن ۽ حرف جرن کي لڳايون ويون آهن. مثلاََ: ڪڻ = کي انهيءَ کي جڏهن ضميري نشانيون لڳائجن ٿيون، تڏهن هيٺيون صورتون وڍي ٿي:

ڪڻم = مون کي. ڪڻس = هن کي. ڪڻن يا ڪيڻان = انهن کي. اهڙيءَ طرح ساڻ:

ساڻم = مون سان، ساڻس = هن سان. ساڻن، يا سيڻان = هن سان. پر جڏهين اهي نشانون اسمن پٺيان اينديون آهن، تڏهين اضافت جي معنيٰ ڏيکارينديون آهن. مثلاََ

نيڻان = هنن جا نيڻ، اوتاران = سندن اوتارا پريم = منهنجا پرين. اهڙيءَ طرح اهي نشانيون جڏهين زمانن جي آخر ۾ اينديون آن، تڏهين انهن مان شخصي ضميرن جي معنيٰ نڪرندي آهي. مثلاََ

پيتوءِ = تو پيتو. ٿيون = هنن کي ٿيو، پڙهيم = مون پڙهيو.

فعل معروف، ۾ اڪثر  ڪري زمان مضارع جي ضمير واحد  غائب جي پڇاڙي اي گهٽجيءِ ٿيو پيو. مثلاََ:

روئي = روءِ، چوي = جوءِ، پوي = پوءِ

اهڙيءَ طرح جمع غائب ۾ مثلاََ:

چون = چونن، روئن = رون نين = نين. ڏين = ڏين.

شاه عبداللطيف، پنهنجي ڪلام  ۾ مرڪب فعل به ڪيترن هنڌ ڪم آندا آهن، جن فعلن جي معنائن کي گهڻي نزاڪت ڏين ٿا. مثلاََ:

آني آڙائڻ، پڙهيو پڙهڻ. نباهي نيڻ.

شاه اسم مرڪب به خوب استعمال ڪيا آهن. نسڪسرت ۽ پراڪرت ۾ چئن قسمن جا مکيه اسم مرڪب استعمال ۾ اچن ٿا، جهڙوڪ دوندو، تپرش، بهوريـﮣ؛ ۽ اوييڀاو. هاڻ  انهن سڀني جا مثال، شاه جي سنڌيءَ ۾ ملي سگهن ٿا. مثلاََ:

تن طبيت، سنجهه صباح، اوتر واءُ، سور ڌڻي، چوڏهي ماه چنڊ، پاڻا ڌار پريتون، ٿورو ويرمو، واڄي وٽ.

ڪيترا ظرف ۽ حرف جي اصل پراڪرت مان نڪتل آهن، سي شاه جي سنڌيءَ ۾ گهڻو ڪم آيل آهن، پره اڻ جئن وقت گذرندو پيو وڃي، تئن منجهائن ڪيترا وڃن ٿا متروڪ ٿيندا. مثلاََ:

ظرف؛ آپر = گهڻو، آت = تمام. جيڪس = شايد. ڪر = تحقيق، شايد، گويا. نڪڻي = بلڪل، اصل، جار، جال = مئو، گهڻو. پوڄ = گهڻو. اوڙڪ + نيٺ آخر. پئا = پٺيان. پڄاڻا.، مهدا = اڳيان.

حرف جر: پر= مٿان. سينءَ = تائين. ڪنا = کان، ڳري، ڳر = وٽ، ڪر = لاءِ خاطر، پڄاڻا = بعد سر= تي. ڪارڻ = لاءِ واسطي. ملاءِ = کان. مڻي = ڏانهن.

حرف جملو ۾ په، پي، ڀي = پڻ. توءِ = تنهن هوندي به، جيلا، جيله = جنهن صورت ۾، ڇاڪاڻ ته، جيڏانهن. تيلاه، تيله، تيلان = تنهن صورت ۾، تنهن ڪري، تيڏانهن. تي= تنهن ڪري.

تيلي روءِ = تهڙي طرح. مڇڻ = متان. جه =  جڏهن، جيڪڏهن. ڪه، ڪين = يا مر = ڀل ته. ور = بهتر.

حرف ندا؛ پس، پسو = ڏس! ڏسو! ٻرٻر! = افسوس افسوس!، وارو = فرياد! مدد!، وو وو! = اڙي اڙي

هاءِ هاءِ!. لو! الو! = واه واه!، ڏسو!

شاه جيڪي لفظ ڪم آندا آن، تن مان گهڻن جو تلفظ انهن جي اصلوڪي پراڪرت لفظن جهڙو آهي. هاڻوڪيءَ سنڌيءَ ۾ ڪيترن لفظن ۾ هروڀرو نون غنه يا ه زياده وڌي ويندي آهي. مثلاََ:

هاڻوڪي سنڌي        شاه جي سنڌي       پراڪرت       سنسڪرت

نينهن          نيـﮣ             نيـﮣ             سنيـﮣ

هنيون          هيون           هئون           هرديه

ڪالهه         ڪال           ڪال           ڪليه

ملـﮣ            مل             مل             موليه

*

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ