مورڙي ۽ مانگر مَڇ جي تفصيلي ڳالهه*

’ٻاچـُو‘ ۽ ’ٻاراچ‘ نالي ٻه ننڍڙا يتيم ٻارڙا هئا، سندن پيءُ گذاري ويو هو. سندن وڏا ذات جا ’بَهليم‘ هئا. پيءُ جي گذارڻ بعد هي ڇورا ڇنا ٻارڙا پيا پنهنجي ڳوٺ ۾ ڀٽڪندا هئا[1].

انهيءَ زماني ۾ ’ڦلوند‘ نالي ’ڪلان ڪوٽ‘ جو بادشاهه هو، جو اولاد جو سڪايل هو. هڪ ڀيري شيل شڪار ڪندو درياءَ جو ڪنارو وٺيو پئي آيو ته ڳوٺڙي لڳ درياءَ جي ڪناري سان ٻاچو ۽ ٻاراچ کي راند ڪندي ڏٺائين. ٻارڙن جي هوشياري ڏسي پڇا ڪرايائين ته ڪنهن جا ٻارڙا آهن. ڳوٺ وارن مان ڪنهن عرض ڪيو ته، سندن پيءُ مري ويو آهي. هي ڇورا ڇنا آهن ۽ ڌڻيءَ کانسواءِ ٻيو ڪو سندن اوهي واهي ڪونهي. تڏهن بادشاهه لشڪر کي چيو ته: اسان شڪار جو خيال لاٿو، اهي ٻارڙا وٺي هلو پوئتي. بادشاهه، ٻاچو ۽ٻاراچ کي ڪلان ڪوٽ وٺي آيو ۽ پٽن وانگر سندن پرورش ڪيائين. ماڻهن ۾ ٻئي بادشاهه جا پٽ پيا سڏبا هئا ۽ بادشاهه جو پڻ مٿن ڏاڍو راض هو. اڄ ننڍا، سڀان وڏا ۽ آخر اچي سمجهه ڀريا ٿيا ته گز ڪمانون کڻي شڪار تي وڃڻ لڳا. روزانو شڪار ڪري اچي کوهن وٽ بيهندا هئا، ۽ مايون جڏهن دلا کڻي پاڻي ڀرڻ اينديون هيون ته گز هڻي سندن دلا ڀڃندا هئا.

اتي رعيت ڀڄي اچي بادشاهه وٽ دانهيو ته، تنهنجي پٽن اسان جا دلا ڀڃي سُڃ ڪري ڇڏيا آهن، هاڻي هي حال آهي جو گهر ۾ پاڻي پهچي ئي ڪو نه ٿو ۽ اُڃ پيا مرون. بادشاهه چيو ته، منهنجا هي نيپاج آهن، پٽن کان وڌيڪ پيارا آهن، کين آءٌ ڪڍي ته نه ٿو سگهان، اوهان کي ٽامي جا دلا گهڙائي ٿو ڏيان جي نڪي ڀڄن نڪي ڀُرن، پيا ڀرجو.

جڏهن سڄي شهر کي ٽامي جا دلا گهڙجي مليا ته ٻاچو ۽ ٻاراچ ڇا ڪيو جو لوهار وٽ ويا ۽ چيائونس ته، اسان کي رُڪ جون ڪمانون ۽ رُڪ جا گز گهڙي ڏي مڙس هئا سگها، سو اهي رُڪ جون گز ڪمانون کڻيو اچي گس جهلين. جيئن ئي مايون ٽامي جا دلا کنيو اچي لنگهن ته ٺڪاءَ جو گز ڪن ته دلن مان آرپار نڪريو وڃن. ڀلا رُڪ جي گزن کي ٽامي جا دلا ڇا جهلين! رعيت وري وڃي بادشاهه وٽ دانهيو. سندن فرياد ٻڌي بادشاهه چيو ته: ”ڇوڪرن خاطر آءٌ رعيت ڪو نه لڏائيندس. باقي هاڻ ڇوڪرن کي موڪل ڏبي ته جيڏانهن وڻين اوڏانهن وڃن.“ پوءِ ٻانهيءَ کي چيائين ته: اڄ جنهن مهل شڪار ڪري اچن ته جُتين جا مُنهن ڦيرائي ڇڏجان ۽ ٿيري مڇيءَ جي ڳَڀي ۽ جَوَن جي ماني ڏجانِ. پوءِ ٻانهيءَ ائين ڪيو، ته سهي ڪيائون ۽ پاڻ ۾ چيائون ته: اڄ ابي پاڻ کي لوڌيو آهي. تڏهن ٻانهيءَ کي چيائون ته: ”هي مڇي ماني وڃي ابي کي ڏي، اسان جي الله واهي.“

ٻاچو ۽ ٻاراچ هئا، ذات ڀلي بهليم،

تن جو گهارڻ ’ڪلان ڪوٽ‘ تي، ماڳ مَيا محليم،

پر بديءَ کڻي بدنام ڪيا، چوريءَ ڪيا به سقيم[2].

پوءِ هي موڪلائي روانا ٿيا. ڳچ پنڌ وڃي وري آيا. چيائون ته هيڏي خزاني مان پاڻ کنئي ته پائي به ڪا نه هينئر رات ٿي ويئي آهي ۽ خزانو ڪَڙجي ويو هوندو، باقي امان جي نٿ هلي کڻون، جنهن ۾ سوا لک جي لعل آهي. محل ۾ آيا ته راڻي سـُتي پئي هئي، نٿ ان جي نڪ ۾ پئي هئي. اها لاٿائون، راڻي جاڳي پئي، سڃاتائين پر ڪڇي ڪا نه. چيائين: ڀلي وڃي پنهنجو ڪم ڪن.

پوءِ هو اُتان پنڌ پيا ۽ ڪهندا آيا ته واٽ تي ڏسن ته هڪڙو باغ آهي. جيڪو سُڪو پيو آهي. هڪ جوڳي ستو پيو آهي. کَٿي جي جهولي، پاڻهي ڀاڻ پئي کڻي ۽ پاهوڙي ڀاڻ پئي ميڙي ڀائرن چيو ته، هن فقير وٽ گُن آهي. انهيءَ مان ڪجهه پرايون، وٺو ته نار کي ڳيرا ڏيون، جيسين اُٿي، الائجي ڪڏهن اٿي! باغ کي جو پاڻي آيو، سو سائو ٿيو، جڏهن جوڳي اٿيو ته هو ڊوڙي وٽس ويا. چيائين: ڇوڪرا، اوهين هتي ڪيئن آيا؟ منهنجو باغ پياريو اَٿوَ، جيڪي گهرو سو لهو. ڇوڪرن چيو ته: اسان وٽ خدا جو ڏنو سڀڪي آهي، اسان کي پنهنجي گُن مان ڪجهه سيکار. ائين چئي اها سوا لک لعل واري نٿ به سندس آڏو نذر رکيائون. جوڳي خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”منهنجو نالو ’راول زين‘ آهي[3]. آءٌ اوهان کي جادو سيکاريندس پر انهيءَ شرط سان ته هڪڙو منهنجي خدمت ۾ رهندو ۽ هڪڙو علم سکندو.“

وڏي سبق ياد ڪيو، ننڍو خدمتگار،

عقلوند اڳي هئا، وهم وڏي ويچار،

ساڌو تنهن ساميءَ کان، ٿيا هوش ڀريا هشيار[4].

ننڍي ٻاچـُو وڏي ڀاءُ ٻاراچ کي چيو ته آءٌ ننڍو آهيان، خدمت ٿو ڪريان، ۽ تون وڏو آهين، سو ويهي پڙهه. اهڙيءَ طرح ننڍي خدمت ڪئي ۽ وڏو پئي پڙهيو. پر ننڍو نهايت هوشيار هو، سو جيڪي اکر ڪَن تي پئي پيسي ويو ياد ڪندو. اها خبر نڪا وڏي کي پئي ته نه ڪا ساميءَ کي. هو اهڙيءَ طرح ٻارنهن ورهيه جوڳي ’راول زين‘ وٽ جادوءَ جو علم پڙهيا.[5] ۽ پوءِ کانئس موڪلائي روانا ٿيا.

موڪلائي ٻارهين ورهيه هليا سـُوڌي ساميءَ کاءُ،

ٻاچو سڏ ڪيو ٻاراچ کي، ادا! اوري آءُ،

آهي اوچو وڻ تي، ڪو آکيرو اڳياءُ،

آنا ڳيريءَ کاءُ، تون سيري آءُ سبق سان[6].

هلندي هلندي ڪنهن هنڌ هڪڙو ڊگهو وڻ نظر آين، جنهن تي ڳيريءَ جو آکيرو هو. آکيري ۾ ڳيريءَ جا آنا پيل هئا. ٻاچو، وڏي ڀاءُ کي چيو؛ ادا! ٻارنهن ورهيه جادو سکيو آهين، اڄ ته ڪو مشاهدو ڏيکار!

تڏهن وير چڙهيو وڻ تي، ڪامل قوت ساڻ،

ڪڍيئين ڪوڙي هيٺان، آنا ڳيريءَ کان،

کڻيو تن ڪکن مان، هن پهس لڪايو پاڻ،

پکيءَ پيو نه گمان، ته ڪو وڃي چور چوري ڪريو[7].

ٻاراچ هائوڪار ڪئي. تڏهن ٻاچو چيس ته: سامهين وڻ تي آکيري ۾ پيل آنا، اهڙيءَ طرح کڻي آءُ جيئن ڳيريءَ کي خبر نه پوي. ٻاراچ مٿي وڃي، اکر جي زور تي آنا ڳيريءَ هيٺان سورڻ لڳو. آنا کڻندو ڪُڻٺ ۾ هڻندو ويو. ننڍو وري اهڙو هوشيار هو جو هيٺان ئي جادو هڻندو، آنا هن کان ڪڍندو پنهنجي ڪُڻٺ ۾ هڻندو ويو.

دانَهه درخت تان لهي، جان وٽ آيو ڀاءُ،

وير نهاري وُر ٿو، ڪامل ڪوڏ منجهاءُ،

يَر! ڪو جو وريو واءُ! جو آنا اُڏامي ويا [8]

ٻاراچ هيٺ لهي آنا ڳوليا، پر اهي نه ڏسي حيران ٿي ويو. ننڍي کلي چيو ته:

جان تون سبق نه سکئين، جان ڪَل پکيءَ پيئي،

نڪو ڪُوڪٽ وچ ۾، نڪا بلا ڀي ماريئي

تڏهن ڌتاري سامي، ڪڍيو آهي پاڻ کي[9].

توکان آنا ويا ڪيئن، تو آکيري مان آنا کنيا هئا يا نه؟ جي آنا کنيئي ته پوءِ ڪيڏانهن ويا؟ شايد توکي جوڳيءَ جادو سيکارڻ بدران ڌتاري ڇڏيو آهي. اهو ٻڌي ٻاراچ ڏاڍو ڏمريو ۽ چيائين ته:

سامي پاڙهيس سڦري، جوڳي پاڙهيس جوان

پر متان تهتائي تو ڪڍيا، ٿو خوشيون ڪرين خان.

مون آکيري مان آنا پڪ سان کنيا آهن، پر خبر ناهي ته ويا ڪيڏانهن! جي توکي اعتبار نه ٿو اچي ته بيهه ته توکي انهيءَ ڳيريءَ جا پر به ڪتري آڻي ٿو ڏيان. سو به اهڙيءَ طرح جو خبر ئي ڪا نه پونديس. ائين چئي اڃا وڻ ڏانهن وڌيو ته ٻاچو چيس ته: ادا!‘ جوڳيءَ وٽ پڙهيو تون آهين، پر ڪي اکر جادو جا آءٌ به پنهنجيءَ پر ۾ سکيو هوس. تو آنا برابر کنيا، پر مون وري اهي آنا جادوءَ جي زور تي تنهنجي گوڏ مان ڪڍيا آهن. ائين چئي آنا کيسي مان ڪڍي ڀاءُ کي ڏنائين. اهو ڏسي ٻاراچ ڏاڍو خوش ٿيو. پوءِ ته کلندا ڪُڏندا، جادو هڻندا ۽ هڪ ٻئي کي آزمائيندا ڪلان ڪوٽ ڏانهن روانا ٿيا. ڪلان ڪوٽ ڏانهن ويندي، انهيءَ وچ تي ’ٻانڀڻ واهه‘ جو شهر هو. واٽ تي کين ڪن خبر ڪئي ته ’ٻانڀڻ واهه‘ ۾ پريون ٻاڻ ٿيون هڻن، سو چيائون ته ٻيلي ’ٻانڀڻ واهه‘ کي ڏسي پوءِ ڪلان ڪوٽ هلنداسون.

کلن ڪُڏن پاڻ ۾، ٻئي وير وريُون،

ٻهڳڻ ’ٻانڀڻ واهه‘ جو، هلي شَملي شيل ڪريون،

سـُڄن ٿيون اِن پار ڏي، پوشيديون پريون،

گامون گهوٽ ڀريون، اُٿي پـُريا انهي پار ڏي[10].

هي اڃا ٻانڀڻ واهه کان ميل کن پري هئا ته کين باهه جو شهاءُ ڏسجڻ ۾ آيو. ننڍي چيو وڏي کي ته سج اُڀري ويو. وڏي چيو ته: نه، سج جي هيٺان ماڻهو پيو اچي، پَريون جيڪي ٻڌيون اٿئي سي اهي آهن. چيائين: ڀلا هلون ته خبر پوي ته ويجها آيا ته ڏٺائون ته ڪا حُسن وند هندو سوناري مائي، سويل پاڻي ڀرڻ آئي هئي ۽ دلو اچي هيٺ پاڻي ۾ ورايو هئائين[11]. مائيءَ کي حمل هو. ٻاچو، وڏي ڀاءُ کي چيو ته: ادا! جادوءَ جي زور تي ڏٺو اٿم ته سوناري پيٽ سان آهي، ان کي ڌيءَ ڄمندي، جنهن جو لکيو توسان آهي. تنهن ڪري ڇو نه اڳو پوءِ کانئس سڱ مڃايو هلون. تڏهن ٻاراچ، سوناريءَ کي ٻاڻ هنيو ته هوءَ دلي سميت اتي ئي سـُڪ ٿي بيهي رهي. مائيءَ گهڻئي زور لاٿا پر وريو ڪي ڪين.

پريا انهيءَ پار ڏي، دانهه ديکڻهار،

ڏٺئون سوناري شهر ۾، ڪا مَت ڀري موچار،

پوشيدي ٿي پاڻي ڀريو، جُهلي منجهه جهالار،

هن کي ٻاڻ ٻاراچ هنيو، وهلو تنهين وار

تڏهن نيڻ ٽمائي نار، هئي ڪراڙي قليل ٿي[12].

مائيءَ هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو ۽ ٻاچو ۽ ٻاراچ کي ڏسي سهي ڪيائين ته اها حرڪت انهن جي آهي. ٻاچو ۽ ٻاراچ اٿي هلڻ لڳا. تڏهن مائي روئي کين چيو ته، مون کي هيئن قابو ڪري نه وڃو، ڀلائي ڪري مون کي ڇڏايو.

ڪراڙي قليل ٿي، زال ڪري زاريون،

لاڙيو لڙڪ اکين تان، هَئي وجهي هاريون،

ڀرو تان ڀيڻي ڪريو، وڃو نه ماريون.

هنن صلاح ڪئي ته مائي بلائتي آهي، هاڻي سڱ گهرونس. سو موٽي مائيءَ وٽ آيا ۽ مائيءَ  چين ته: منهنجي جند ڇڏايو. تڏنهن ٻاچو چيس ته: مائي! تنهنجي پيٽ ۾ ڌيءَ آهي، اُن جو لکيو منهنجي وڏي ڀاءُ سان آهي. جيڪڏهن سڱ ڏيڻ جو انجام ڪرين ته توکي انهيءَ آزار کان ڇڏايون.

ڀروُن، ڀيڻي تان ڪريون، جي تون باسين هيءَ،

ڏي سڱ سوناري! جا اٿئي پيٽان ڌيءَ،

نه ته جوکو اٿئي جيءَ، بهڳڻ مرندئين ٻَيڙي[13]

تڏهن مائيءَ ڳالهه ڳڻي خيال ڪيو ته ’الائي ڌيءَ ڄميم يا پُٽ، سو به الائجي مري يا جيئي! تنهن ڪري في الحال سڱ باسي جند ڇڏايان.‘

ڳڻيو توريو ڳالهڙي، بيٺي ڌيان ڌري،

ته هي وسن ڪنهن ولات ۾، جن جو پنڌ پري،

ڌيءَ ڄمي يا پُٽ ڄمي، ڪي ڄاپندي مري،

اِها ڳالهه ڳڻي، باسي سڱ ڀَري هلي [14].

مائي، سڱ باسي، دلا ڀري اُٿي هلي. ٻاچو ۽ ٻاراچ به اُٿي هليا. ننڍي وري به هڪل ڪئي وڏي کي ته، ادا! زالن جي ڳالهه تي ڀروسو ڪهڙو! ڇو نه مائيءَ جي پـُٺ وٺي هلون، سندس گهر به ڏسون ۽ سندس مرد کان به هلي سڱ جي پڪ وٺون!

ٻاچو چئي ٻاراچ کي، سڻ ڪو عرض سهي،

ته زالن سندس ڳالهڙي، حيلي ڪنهن نه هلي،

ڏسون گهر رتول جو، هلون ڪَڍَ ڪَهي.

سو ٻاچو ۽ ٻاراچ، مائيءَ جي پويان لڳا آيا، مائيءَ دير ڪئي هئي، تنهنڪري سندس مڙس ”رامو“ سونارو، گهر کان ٻاهر نڪري انتظار ۾ بيٺو هو. مائيءَ کي ايندو ڏسي، سوناري ڊوڙي اچي مائيءَ کان دلو جهليو. اتي ٻاچو هڪل ڪئي ٻاراچ کي ته: هاڻي مهل اٿئي، ٻاڻ هڻ، ٻاراچ ٻاڻ هنيو ته دلو ڪڇ ۾ قابو ۽ سوناري جا هٿ دلي ۾ قابو. سوناري، دلي لاهڻ لاءِ ڏاڍا زور لاتا، پر وريو ڪي ڪين. تڏهن حيران ٿي سوناريءَ کان پڇيائين ته: هي ڪهڙو اسرار آهي جو هٿن ۾ ڄڻ ته ڏاڻ پئجي ويا آهن؟ تڏهن هُن ٻاچوءَ ۽ ٻاراچ جو سمورو بيان ڪري ٻڌايس ته ڪهڙي طرح آءٌ پڻ ڌيءَ جو سڱ باسي آئي آهيان. سوناري ڪاوڙ ۾ چيو ته: نه نه، آءٌ انهن کي سڱ ڪو نه ڏيندس. ائين چئي جند ڇڏائڻ لاءِ وڌيڪ زور لائڻ لڳو، پر نه سندس هٿ دلي مان نڪرن ۽ نه وري دلو مائيءَ جي ڪڇ مان نڪري. ٻاچو ۽ ٻاراچ به ڏٺو ته سونارو ڳالهه نه ٿو مڃي، سي اٿي هلڻ لڳا. تڏهن سوناريءَ مڙس کي چيو ته: جن پاڻ کي ٻاڻ هنيو آهي، سي اِهي جوان اٿئي. جيڪڏهن هائوڪار ڪندين ته جند ڇٽندي. سونارو به اچي عاجز ٿيو هو، سو لاچار سڱ باسي، زال کان پڇيائين ته، نالا ڇا اَٿن؟ هن ٻڌايو ته: ٻاچو ۽ ٻاراچ، پوءِ سوناري سڏ ڪري چين ته:

سونارو سڏ ڪري، ٻاچو ۽ ٻاراچ!

مون سان مٿي تي مَني، جنهن هلي آيئو حاج[15]،

نيڪئو! ڪو نظر ڪريو، اوهان جا ڪامل ٿيندا ڪاج..

سوناري کي چيائون ته، جي سڱ نه باسين ها ته سڄي عمر اتي قابو بيٺو هجين ها، پوءِ سوناري تان جادو لاٿائون. تڏهن جند آزاد ٿيس. سونارو کين سڏي گهر ۾ وٺي آيو، ۽ مانيءَ جي دعوت ڪيائين:

ويهاري تن ويرن جا، طعام ڪيائين تازا،

پوءِ صبحئون ساڄا، وڃي چڙهيا ڪلان ڪوٽ تي[16].

ماني ٽڪي کائي چيائون ته: اسين ٻارهين ورهيه سڱ وٺڻ اينداسين ۽ پوءِ ڪلان ڪوٽ ڏانهن روانا ٿيا.

پوءِ گڏين ’ماموئي‘ ملڪ ۾، جي لهن تارن تي ترڀاءُ،

’واگهه‘ گڏيو هون واٽ تي، همت جو همراهه،

هونِ شوق شڪار جو، وَدائون سهڙ بي سجهاءِ،

کڻي پچائي پاڻ سان، ٿيا راهي انهي راهه[17]

اڃان اڳتي هليا ته ٻه ”ماموئي“ ڀائر گڏين، جي پڻ جادو ۽ حڪمت ۾ خبردار هئا. چارئي ڄڻا هڪ ٻئي کي خبرون چارون ڏئي خوش ٿيا، ۽ پوءِ پاڻ ۾ سنگت ڪري اڳتي روانا ٿيا. وري به ڪجهه پنڌ ڪيائون ته ”واگهه“ نالي هڪ شخص ڏيکائي ڏنين. واگهه به ٺڳي ۽ حرفت ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. ان کي پنهنجي سنگت ۾ آڻي پنجئي ڄڻا پنڌ پيا. واٽ تي شوق شڪار ڪندي. هڪڙو سهو شڪار ڪري، سيخ ۾ پچائي ڪباب ڪري کنيائون، ۽ خيال ڪيائون ته ڪنهن وسئن کي ويجهو هلي کائينداسين ۽ ٿڪ به ڀڃنداسين.

هلندي هلندي واگهه خيال ڪيو ته ٻيلي، سهو هڪڙو، مڙس پنج، پتيءَ ۾ ڇا ايندو؟ هاڻي جي اٽڪل ڪندس ته ڦٻندس، نه ته سڄو ڏينهن بک به مرندس، ۽ هنن چئني سان به ڪين پڄندس. سو ڇا ڪيائين جو وجهه وٺي سهي مان ذرو ذرو ماس پٽيندو کائيندو هليو. کائڻ جي آواز جي ڪري متان ٻين سنگتين کي شڪ پوي، سو هُنن سان ڳالهيون به ڪندو هليو. تان جو سَهي جي هڪڙي ٽنگ کائي ويو. آخر جڏهن پنڌ ڪري ٿڪا ۽ بُک به اچي تپاين، تڏهن هڪڙي هنڌ ويهي ٿَڪ ڀڳائون، ۽ ڪباب کائڻ لاءِ هڙ کوليائون ته ڏسن ته سَهي جي هڪڙي ٽنگ آهي ئي ڪا نه. عجب ۾ پئجي ويا. هُئا به حرفتي پر ڪري ڇا سگهن! نيٺ رٿ رٿيائون ته سڀني کان ساک وٺڻ گهرجي، پر پهرين واگهه کان ساک وٺجي. جيڪڏهن سچي ڪيائين ته وهواهه، نه ته وري ڪا ٻي اٽڪل ڪبي.

وين چوري کائي چاري ۾، ويو ڪندو انهن سان الاءُ

پتيون ڪيائون پاڻ ۾ ]جڏهن ٿي[ ونڊ وراهه،

چيٺ ڪيائون چوٿينءَ جي، وٺو واگهه ڪنان ويساهه،

صحبت سندو ساءُ، ڀائر ڀڃن ڪينڪي.[18]

اها صلاح ڪري واگهه کي چيائون ته: ساک ڏي واگهه چيو ته: ”ادا! سهڙ ڄنگهون ٽي، چوٿين ڪير چوي؟“ ڪير ٿو چوي ته آءٌ ڪوڙ ٿو ڳالهايان. واهه جو سنگت جو اُجورو ٿا ڏيو! جيڪڏهن منهنجي ڳالهه تي پَت نه ٿي اچيوَ ته آءٌ پنهنجي واٽ وٺيو هليو ويندس. تنهن تي سنگتين چيس ته: ادا! اسان کي ساک ڏيئي، پوءِ بلاشڪ جيڏانهن وڻئي، اوڏانهن هليو وڃ. واگهه چيو ته: ادا! اڳتي هلو، اڳيان ڪنهن مسجد ۾ هلي، مُلي کان فيصلو ٿا ڪرايون. الله سان ڪم پوندم، توهان سان ڪوڙ اصل نه ڳالهائيندس. هنن دل ۾ چيو ته: ٻيلي، هن ڪئي آهي دغا، تنهن جي ڪيئن به سزا ملڻ کپيس. پهريائين ڪنهن به طرح ڳالهه اڇي ٿئي. جيئن سنگتين جو هڪ ٻئي تان شڪ لهي، پوءِ هر ڪنهن جي مرضي، وڻيس ته گڏجي هلي، وڻيس ته واٽ وٺي. اها ڳالهه ڳڻي وري به واگهه کي چيائون ته: ادا، دوستن سان ڪا دغا ٺهي ٿي؟ جي ڪجهه کائجي ته سَلجي، سَلجي نه ته پاڻ کڻي پلجي. هاڻي جيڪڏهن کاڌي اٿئي ته کڻي سچي ڪر ته جهيڙو لهي ۽هر ڪو خوش ٿئي. چئي: ادا، دوستن سان دغا ڪا نه ڪئي اٿم، پر جي اوهان کي هرو ڀرو مون کي ڏوهي ڪرڻو آهي ته پوءِ مرضيءَ جا مالڪ آهيو.

جڏهن واگهه ڪنهن به طرح نه مڃيو، تڏهن چئني ڄڻن پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته اڳيان جيڪو ڳوٺ آهي، تنهن مان هلي چوري ڪريون ۽ واگهه کي وڻ سان ٻڌي ڇڏيون. پوءِ سڀ سچي ڪرائينداسونس. نيٺ اها رٿ ڪري وڃي چوري ڪيائون، ۽ چوريءَ جو مال کڻي ڳوٺ کان ٻاهر اچي واگهه کي چيائون ته: ادا، هينئر به مهل اٿئي، جي سچ نه ٿو ٻڌائين ته سڀاڻي هن ڳوٺ جا ماڻهو اهڙي ڪار ڪندئي جو سڄي عمر ياد ڪندين. چئي:

سهڙ ڄنگهان ٽي، چوٿين ڪير چئي،

جي اوها ن پت نه پئي، ته وڃو انهيءَ واٽ سان[19].

پر تڏهن به واگهه چيو ته: ادا، سهي ٽنگون ٽي، چوٿون ٿئيس پڇ. شايد اوهان اڳي سهو نه ڏٺو آهي. هاڻي جي اعتبار نه ٿا ڪريو ته پنهنجي واٽ وٺي هليا وڃو. اڄ کان وٺي پنهنجي ياراني ٽُٽي. هنن به ورائي کڻي واگهه کي وڻ سان ٻڌو ۽ چوريءَ جو مال سندس ڀَر ۾ رکي، پريان وڃي لڪي ويهي رهيا.

صبح جو مال جي مالڪن کي سجاڳي ٿي، اُٿي ڏسن ته گهر کي ٻُهارو آيو پيو آهي. چورن جا پير کڻي اچي واگهه تي بيٺا. ڏسن ته مال به سلامت ۽ چور به هٿيڪو. سو ڏاڍا خوش ٿيا. پوءِ واگهه کان پڇيائون ته:  تون ڪير آهين، ڪٿان ٿو اچين؟ واگهه چيو ته: الائجي ڪير مڙس هئا، جيڪي مون کي ٻڌي، اوهان جو مال منهنجي ڀرسان رکي هليا ويا آهن. مال جي ڌڻين سمجهيو ته اهي ضرور هن جا سنگتي هوندا، تن سچي ڪرائڻ لاءِ اچي ورتس. ڏاڍي مار ڪڍي، مال کڻي، واگهه کي اتي ئي ٻڌل ڇڏي ڳوٺ ڏانهن ويا ته وڃي چڱي مڙس کي ڄاڻ ڪريون. اِتي چئني يارن واگهه کي هڪل ڪئي ته: جي سچي نه ٿو ڪرين ته هِن کان وڌيڪ جُٺ ٿيندئي. پر جي سچي ڪندين ته انهيءَ مصيبت کان به ڇُٽندين ۽ پنهنجي سنگت به رهجي ايندي. اتي واگهه ڏٺو ته چون سچ ٿا، هنن حرفتين سان اڪيلو پڄي ڪو نه سگهندس.

ڇا سهڙ، ڇا صفت، نڪي اوهان واگهه به وڃايو،

اوهان چئني ڪڍ چوريءَ جي، ڪيترو ئي ڪاهيو

پَڪي کاڌي خير ٿيو، ڪيو ٻيءَ جو سعيو

جي وچ ۾ ويهاريو، نه ته وڃي واگهه وطن تي[20].

تنهنڪري لاچار ٿي چيائين ته: ادا، ڇا لڳي سَهو، ڇا ايتري جُٺ، توهان سهي جي هڪڙيءَٽنگ لاءِ وٺي هيتري ڇِڪ ڇڪان ڪئي آهي. هاڻي ٺهيو، پَڪي کاڌي خير ٿيو، ٻيءَ سيخ جو سعيو ڪريو. هاڻي مرضي توهان جي، پاڻ سان وٺي هلو ته واهه، نه ته وٺان پنهنجي راهه! تڏهن چئني صلاح ڪئي ته، ”ڪوڙ سچ جو پتو پيو، هاڻي مٿو ڇو هڻون؟“ سو چيائونس ته:

توسان پيچ پريت جا، ڪئيسون کِل رڳي خالي،

هاڻي نشا پي نوان ٿيو مست موالي.[21]

پوءِ پنجن ئي سنگتين اڳين ڳالهه وساري، خوب خوشيون ڪيون ۽ گڏجي کاڌائون پيتائون. ان بعد واگهه کانئن موڪلائي پنهنجي وطن روانو ٿيو.

قصو ڪوتاهه- واگهه جي وڃڻ کانپوءِ چار ئي سنگتي اڳتي روانا ٿيا. واٽ تي ’ماموين‘ جو ڳوٺ آيو. موڪلائڻ وقت ماموين، ٻاچو ۽ ٻاراچ جي مهماني ڪئي. ماموين وٽ ڪَنجهي جي هڪڙي برڪتي ٿالهي هئي، جنهن کي ڌوئي صاف ڪري، وچ تي رکي صدا ڪيائون ته طعام سان ڀرجي ويئي. ٿالهيءَ مان هنن ڍﺂ ڪيو. پوءِ پاڻ ۾ ڪچهري ڪري وڃي سُتا. ٻاچو ۽ ٻاراچ، ٿالهيءَ جي ڪرامت ڏسي پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته ڪيئن به اها ٿالهي کڻجي. هوڏانهن وري ماموين خيال ڪيو ته مڙس ٻئي آهن اڙٻنگ، متان ٿالهي چورائي وڃن، تنهن ڪري اهڙي اٽڪل ڪريون، جو لعل به لڀي ۽ پريت به رهجي اچي. سو ڇا ڪيائون جو ٿالهي پاڻيءَ سان ڀري، ڇِڪي ۾ رکي، هيٺان پاڻ سمهي رهيا. انهيءَ لاءِ ته هي جي ٿالهي ڇڪي تان کڻندا ته پاڻيءَ جا ٽيپا ضرور هاربا، تنهن ڪري سجاڳي ٿي پوندي ۽ ٿالهي سلامت رهندي.

ڀري رکي ڀـﺂ کان، مٿئون ماموئن،

متان کڻي ڀي وڃن، ته ٿئي جاڳائي جَر تي.[22]

ٻاچو ۽ ٻاراچ به اڳيان وڏا حرفتي هئا، تن اِها اٽڪل سمجهي، اڌ رات جو اُٿي، نڙ سان ٿالهيءَ جوسمورو پاڻي ڦوڪي ڪڍيو، ۽ پوءِ ٿالهي ڇڪي تان لاهي، خيال ڪيو ته جي ٿالهي پاڻ وٽ رکنداسين ته ظاهر ٿي پوندي، تنهن ڪري اُها درياءَ جي وچ سير ۾ لڪائي آيا ۽ چيائون ته ماموين کان موڪلائي روانا ٿينداسين ته ڪڍي کڻي وينداسين. اهو ڪم ڪر ي وري اچي سمهي رهيا.

اڌ رات جو اوچتو ماموين جي به اک کُلي، ڏسن ته ٿالهي آهي ئي ڪا نه. صلاح ڪيائون ته هنن کانسواءِ ڪنهن کي مجال ناهي، جو اسان کي ٺڳي سگهي. پوءِ آهستي آهستي اُٿي، ٿالهيءَ جي ڳولا شروع ڪيائون ۽ گپ جي نشانن مان سهي ڪيائون ته ٿالهي درياءَ ۾ لِڪل آهي. اُها اُتان ڪڍي، پاڻيءَ سان ڀري وري به آڻي ڇِڪي تي رکيائون ۽ سمهي رهيا. صبح جي وقت سڀني جا سامان سلامت هئا. پر هڪ ٻئي جي حڪمت به ڏسي ڇڏيائون.[23]

قصو ڪوتاهه -  ٻاچو ۽ ٻاراچ، ماموين کان موڪلائي ڪلان ڪوٽ ۾ آيا. چون ٿا ته ٻارنهن ورهيه ڪلان ڪوٽ ۾ ڪَٽيائون، پر ڪنهن ڪو نه سُڃاتا. جڏهن ٻارنهن ورهيه پورا ٿيا، تڏهن صلاح ڪيائون ته ٻارهين ورهيه ته غريب جو ٻار به ٿو سامائجي، سو پاڻ وارو سڱ سامايو ويٺو هوندو، هلو ته هلي گهرون.

ڪَيئون ڪلان ڪوٽ تان، ٻارهين ورهيه وُر،

گهريئون سڱ سوناري کان، جو پڇي پنهنجيءَ پَر،

هاريا! هيئن نه ڪر، نه ته ڏيان ٿو دانهن دَلوءَ کي.[24]

ٻاچو ۽ ٻاراچ کي سڱ باسڻ کان پوءِ، سوناري کي ڌيءَ ڄائي هئي. ڇوڪري سدا ملوڪ هئي ۽ اُن جو نالو ”سونَ“ رکيو هئائون. ٻاچو ۽ ٻاراچ جي ڊپ کان سوناري گهر ۾ هڪڙو بـُهرو ٺهرائي، ڇوڪريءَ کي ان ۾ لڪائي ڇڏيو، جا بـُهري ۾ اندر ئي نپجڻ لڳي. ماڻهن کي ائين ٻڌايئون ته ڇوڪري مري وئي.

نڪري ڄائي ڄرم مون، ٻي ڪل ناهي ڪائي،

دختر تنهن ديوار ۾، نيئي لوڪئون لڪائي،

جوڙي جاءِ جنسار سان، وچ ۾ وهائِي،

هنن کي به عين هئا اندر ۾، عطا اَلاهِي،

بام تنهين بُهري ۾، هُنن کي لِکئي لَهائي.[25]

تان جو ٻارنهن ورهيه گذري ويا. ڇوڪري اچي جوان ٿي هئي ۽ ٻاچو ۽ ٻاراچ به وري نه موٽيا هئا، تنهن ڪري انهن جي اچڻ جو آسرو لاهي، ڇوڪريءَ کي پرڻائڻ جو ارادو ڪيائون ۽ خيال ڪيائون ته جي هو سڱ گهرڻ آيا ته به ڇوڪري پرڻيل ڏسي موٽي ويندا. اهو خيال ڪري ڇوڪريءَ جي سڱ لاءِ حيلا هلائڻ لڳا. پر ڊپ کان ڪو به سوناريءَ جو سڱ قبول ئي نه پيو ڪري، انهيءَ ڪري جو چيائون ته سوناري کي ڌيءَ هئي ڪانه، هيءَ ڇوڪري ڪٿان آئي؟ تان جو ٻاچو ۽ ٻاراچ به اچي رسيا.  سوناري کان سڱ گهريائون، پر هن چيو ته، ڇوڪري ننڍي هوندي ئي گذاري وئي. هنن جادو هڻي ڏٺو ته ڇوڪري سامائي، هڪڙي بُهري ۾ ويٺي آهي، تڏهن سوناري کي چيائون ته: اسان سان ڪوڙ ڪيو اٿئي، جيڪڏهن سڱ نه ٿو ڏين ته اسين زوري به کڻي وينداسين. سوناري چيو ته: مون سڱ لاچار کان باسيو هو. انجام ته برابر ڪيو هئم، پر آءٌ هندو توهين مسلمان، سو  توهان کي سڱ ڪيئن ڏيندس؟ ماٺ ڪري هليا وڃو، نه ته دلوراءِ کي خبر ڏئي، شهر مان تڙائي ڪڍندو سانوَ. هاڻي هنن کي جواب به مليو ۽ دلوراءِ جو دڙڪو به مليو. سو ماٺڙي ڪري موٽيا ۽ شهر کان ٻاهران جهنگ ۾ لڪي، دونهون دکائي ويهي رهيا. پاڻ ۾ صلاح ڪيائون، ٻاچو، ٻاراچ کي چيو ته: ادا، پاڻ وٽ ايترو اکر آهي جو سڱ پاڻ کنيو هلنداسون. هاڻي وڃ، رات جو سڄي شهر جي ننڊ ٻڌي آءُ، ۽ انهيءَ مائيءَ تي به ٻه اَکا رکيو آءُ، جيڪا کڻنداسون.

کنيئون سوناري شهر مان اُٿي آڌي رات،

پرور! تون پت رهاءِ، اِها وائي ويرن وات،

پرهه ڦٽي پرڀات، دانهه پهتا ٻيءَ دِس ۾.[26]

ٻاراچ ويو سو سڄي شهر جي ننڊ پڙهي آيو. جو ماڻهو جتي هو، اُتي سمهي رهيو. سڄي شهر ۾ ڄڻ ته راڪاس گهمي ويو.

پوءِ مائي کي اڌ رات جو اهڙيءَ طرح کنيائون، جو اُن کي سار ئي نه ٿي. جڏهن مائي سجاڳ ٿي ته چيائين: هاڻي آءُ اوهان جي آهيان. ڀائرن پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته پاڻ وٽ پريءَ جو ٻچو آهي. پاڻ ڪنهن ڳوٺ گام ۾ رهڻ جهڙا نه آهيون، هلو ته جهنگل ٻيلو وسائي ويهون، پوءِ اچي جهنگل وسائي، لوڙهو تار ٺاهي ويهي رهيا. وڏي (ٻاراچ) ننڍي (ٻاچو) کي چيو ته توکي پرڻائيندس. تنهن تي ننڍي چيو ته: منهنجي ماءُ ٿئي، تون وڏو آهين، تون پرڻج، پوءِ ٻاچو وڃي مـُلون وٺي آيو ۽وڏي ڀاءُ سان نڪاح پڙهايائينس.

ٻنهي ڀائرن جي پاڻ ۾ ڏاڍي محبت هئي. چيائون ته هڪڙو شڪار تي وڃي ته هڪڙو گهر ۾ ويٺو رهي. هڪڙو ويٺو هوندو هو، ٻيو جڏهن شڪار ڪري ايندو هو ته ويٺل سـﺂ وکون ڀري هن کي سامهون ويندو هو. جيڪو به ويٺو هوندو هو، سو گهر ۾ نه ويهندو هو. نڪري ٻاهر ويهندو هو. پوءِ ٻئي ڀائر ڳرهاٽي ڏئي گهر ۾ ايندا هئا.

قدرت خدا جي سان ڪو بادشاهه شڪار تي چڙهيو ۽ شڪار ڪندو ڪندو انهن جي گهر وٽ آيو. گهر کان پري هو ته حڪم ڪيائين ته: ٽانڊو ڳوليو ته شڪار لاءِ جامڪين کي باهه ڏينداسين. هيڏانهن هوڏانهن ڳوليندي هڪڙو همراهه اچي هنن جي گهر تي بيٺو ته مائي ڪنهن ڪم ۾ هئي. گهر کان ٻاهر نڪتي. ڪم ڪري هڪڙي گهڙيءَ ۾ وري گهر ۾ هلي ويئي. ڀاءُ جيسين اُٿي، تيسين همراهه هن جي حسن جو اُهاءُ سهي نه سگهيو، سو آنهر جي گهوڙي تان ڪري پيو. تنهن تي ٻاچو اُٿيو، هن جا ڏندڻ ڀڃي کيس اُٿاري سنئون ڪيائين. ٻاچو پڇيس ته: ڪيئن آيو آهين؟ چيائين: مون کي ٽانڊو آڻي ڏي. هن ٽانڊو آڻي ڏنس، اهو کڻي بادشاهه کي آڻي ڏنائين. بادشاهه چيس ته: دير ڪيئي؟ چيائين: دير ڪيم، پر هُتي هڪڙو ماڻهو ويٺو آهي، آءٌ ان وٽ هڪڙو ٻار ڏسي آيو آهيان. تُنهنجي گهر ۾ کائڻ جون کَريون، ۽ اَن جا وڻاءَ ويٺيون آهن. جي سڱ ڏني سڱ ملئي ته سڱ وٺ. ٽَڪن ڏني ڏين ئي ته ٽڪا ڏيئي وٺ. پر جي تون بادشاهه آهين، حڪم ڪري کڻين ته اسين تنهنجا ماڻهو آهيون. هلو ته هلون. تنهن تي بادشاهه چيو ته: حڪم ڪري ڪين کڻنداسون، هلي گهر ڪريو. ائين چئي بادشاهه گهوڙرا ڪاهي اُتي آيو. ٻاچو نڪري آيو. پري کان بيهي سلام ڪيائين ۽ چيائين: ڪريو خبر، هي لشڪر هتي ڪيئن آيو آهي؟ چيائون ته: بادشاهه آيو آهي، تو وت جيڪو سڱ ويٺل آهي اُن جي گهر ڪرڻ سو ڏي ٻاچو چيو ته: خبردار! جيڪي اوهان کي چوڻو هو سو چيوَ، متان وڌيڪ چئجو. پوءِ بادشاهه کي چيائين ته: بادشاهه آهين، توکان ڪو نه ٿو ڊڄان، پر خدا جي خوف کان ٿو ڊڄان، سڱ تو گهريو، هاڻي موٽي وڃ. بادشاهه جڏهن روانو ٿيو، تڏهن هڪل ڪيائين ته: بيهي رهه. هو بيهي رهيو. پاڻ ويو گهر. هڪڙي بصر جي پتي کنيائين ۽ چاقو هٿ ۾ ڪيائين. بادشاهه جي روبرو بصر جي ڏُنڊ چاقو سان لاهي ورتئين. چيائين ته: هاڻي بصر ڪو تو وٽ آهي. بادشاهه چيو ته: آهي. چيائين: هاڻي هيءَ بصر ۾ اُڇلي، مِلائي، پوءِ بصر جي خبر وٺج.

بادشاهه موٽي آيو ۽ اهو بصر ڪوٺيءَ ۾ اڇلائي نظر ڪيائين ته ذات بصر جر سري لٿي پئي هئي. بادشاهه ڏٺو ته منهنجو هن سان ٻيو ڪو به زور ڪو نه هلندو، سو هڪڙي ڌوتيءَ کي وڃي هٿ ڪيائين، ۽ اُن کي چيائين ته: ماڻهو ڏٺو اٿم، اُهو آڻي ڏينم ته ٽَڪن سان ڍَئي ڇڏيئين. ڌوتيءَ چيو ته: ماڻهو گڏي ڏيوم، جيڪو انهيءَ گهر ۾ ڇڏي اچيم. پوءِ هن کي آڻي ٻاچو ۽ ٻاراچ جي گهر وٽ ڇڏيئون. مائي رڙهي اچي سڏ ڪيو. ٻاچو ويٺو هو، سو نڪري آيو. چيائين: مائي، تون ڪهڙي ڪم سان آئي آهين؟ جواب ڏنائين: آءٌ بيواهه آهيان، هتي رهنديس. ٻاچو، مائيءَ کي لوڌي ڪڍيو، چئي: تون اسان جي ڪم جي ناهين. اتي ڀاڄائيس هن کي اندران سڏ ڪيو، ته: ادا، تون ٿو وڃين شڪار تي ته به تنهنجو ڀاءُ ٻاهر ويٺو آهي، آءٌ اڪيلي ويٺي آهيان. هاڻي اوهين ٻئي ناهيو ته به زائفان آهي، مون سان گڏ ويٺي ڳالهائيندي. ٻاچو چيو ته: مائي، هن زال مان پاڻ کي چڱائي ڪا نه رسندي، تون وڏي آهين، ماءُ جي برابر آهين، چئين ٿي ته پوءِ تنهنجو چيو ڪو نه ٿو موٽايان.

خير، هن ڌوتيءَ کي سڏي ويهاريو.ڌوتي اچي ويٺي، تنهن کي اچي بادشاهه جي تـُندي لڳي ته: هاڻي همٿ ڪر. سوناريءَ ڏٺو ته جي ڳالهه ڪنديس ته هن کي ماري وجهندا، ڀلي ويٺي هجي. سو دل جي دل ۾ رکي ويٺي. هنن سان ڳالهائي. ڌوتيءَ ڏٺو ته مو ٻه – ٽي مهينا مٿو هنيو، هيءَ رن ته نه ٿي مڃي، باقي آءٌ به ڀائرن کي ته ويڙهائي وڃان. سو ٻاراچ جي اچڻ جي مهل ٿي ته هيءُ رستو وٺي بيهي رهي. ٻاراچ جڏهن وٽس آيو، تڏهن پڇيائينس ته: ماسي! ڪيڏانهن؟ چيائين ته: وڃان ٿي ته سُـُٽ پَٽ آڻيان ته ويٺي ڪم ڪريان، پر اَبا ٻاراچ، مون کي خبر ڏي ته اها مائي جيڪا گهر ۾ ويٺي آهي. سا زال تنهنجي يا ٻاچو جي؟ تنهن تي هن چيس ته: مائي، ڊڄ خدا ڀر، هيترا ڏينهن توکي ويٺي ٿيا آهن، توکي خبر ئي ڪانهي. چيائين: ابا هڪڙيءَ چَٺ ۾ ٻه ڪُتا ئي نه چٽين! تنهن تي ٻاراچ کي اها ڳالهه دل ۾ ٿي ته ڀلا ڀائي، هيءَ ڳالهه ڪيئن ٿي؟ ٻاچو دستور موجب سـﺂ وکون ڀري وٽس ويو. ٻاراچ جڏهن وٽس آيو، تڏنهن اڳي ڳرهاٽي پائيندا هئا، پر هينئر ڦري پـُٺي ڏئي بيهي رهيو.

ڪنهن جنهن ڪوڙيءَ ڳالهه تان، وڏُ وڻا هي وير،

ٻاچو مٿي، ٻُگهيو چئي، آندي ڀاءُ مٿي ڀُلگير،

هن چيس ته: ادا، منهنجي من جي اڳين ڪا نه اُڪير،

هُنَ چيس ته مُئو سڻندين منهنجو، ويندي چس وير.

ٻاچو، وڏي ڀاءُ ٻاراچ جو رخ بدليل ڏسي، اتان ئي ڀاءُ کان موڪلايو ۽ چيائين ته: تو مون تي شڪ آندو آهي، هاڻي جيئري منهنجو منهن نه ڏسندين. ائين چئي ٻاچو ويندو رهيو ۽ ٻاراچ گهر اچي ويٺو.مائي ڇٽيهه لکڻي هئي، تنهن هن کي اڪيلو ايندو ڏسي چيو ته: ادو ٻاچو ڪو نه آيو، ڪيڏانهن ويو؟ چيائين: اچي ٿو. هن نٽايو گسايو پر مائي اچي کنيس ته: ٻاچو پيدا ڪر. اتي ڳالهه ڪيائين ته هيءَ ڳالهه هئي، جنهن تان اسين ڪاوڙياسون. چيائين: تون مرد هئين، پڇين ها، ڳاڇين ها، تنهنجو ڪلهي ڀائي هو. بس، پوءِ ته ٻاراچ گهر ۾ ويهي رهيو. شڪار تي به ڪو نه ويندو هو. ڀاءُ جو اچي ڳاراڻو لڳس. ڏينهون ڏينهن ڳرندو ويو. آخر هڪڙي ڏينهن زال کي چيائين ته: مون اُٿڻ کان بس ڪئي. هاڻي ڪو اهڙو بلو ڪر، جيئن تنهنجو مَڙهه به ڪُتا ڪانگ نه کين، ۽ مون کي به هلي ماڻهن ڀيڙو ڪر. تنهن  تي مائي کارو ٺاهي، اُن ۾ مڙس کي وجهي، کڻي اُٿي هلي. اچي ته مهندان مهاڻن جي هڪڙي مياڻ هئي. اُتي هڪڙي هنڌ سامان لاهي ويهي رهي. مهاڻا مائي سهڻي ڏسي، وٽس ڊوڙي آيا. هنن کي چيائين ته: ادا، ڇا ٿا ڏسو؟ آءٌ به اوهان جهڙو انسان آهيان. منهنجي مڙس جو هي حال آهي. هاڻي مون کي ڪا جهوپڙي ٺاهي ڏيو، تنهن ۾ آءٌ پنهنجو مڙس رکي ويهي رهان. مهاڻن دل ۾ خيال ڪيو ته مڙس هن جو مئو پيو آهي، اڄ مُئو ته سڀاڻي مرندو. مائي اسان کان ڪيڏانهن ويندي. هُو چوي آءٌ ٺاهيان، هو چوي آءٌ ٺاهيان. آخر جُهڳي ٺاهي ڏنئون.

جڏهن ٻاراچ جوسـﺂ ورهين پورو ٿيڻ لڳو، تڏهن زال کي چيائين ته:

پـُٽ کڻي توکي الله ڏئي، مولو مهر منجهان،

نالو تنهن نينگر جو، کڻي اوباهيو رکجان.

ٻاراچ جي مرڻ کان پوءِ قدرت سان مائيءَ کي پُٽ ٿيو.

اوباهيو ٻاراچ کي، ڏنو پُٽ خداءِ،

بيٺو طرحين تعظيمون ڪري، سُتت من ساماءِ،

اُت به وچان رضا رب جي، وڻي ويئي ساءِ،

پر پيءُ مئي ٿيو ڇورڙو، پيو ٽڪر لاءِ واجهاءِ[27]،

ڄرڪا ڄراڙئي ڍنڍ جا، ڪُرڙا پنيو کاءِ،

ڪار سکيو ميئڪي، هنر سرس سواءِ،

پوءِ ملاحَن پرڻاءِ، کڻي وير ويهاريو وچ ۾.[28]

مڙس جي چوڻ موجب نالو  ’اوباهيو‘ رکيائينس. اوباهيو اڄ ننڍو سڀان وڏو، اچي رڙهڻ جهڙو ٿيو. سو هن گهر وڃي، هُن گهر وڃي، ٽُڪر ڀور پني اچي پنهنجيءَ ماءُ کي ڏئي. اتي مهاڻن مائيءَ کي چيوته: هاڻي شادي ڪر ته توکي مڙس ڏيون. چئي: ابا، هڪڙا منهنجا اَبا ٿيو، هڪڙا ادا ٿيو، پاڻهي منهنجو پُٽ وڏو ٿيندو، مون کي کٽي کارائيندو. نيٺ اوباهيو به اهڙو اچي ٿيو، جومهاڻا مڇيءَ جي شڪار تي وڃن ته هو به ساڻن گڏ جيو وڃي.

هڪڙو ڏينهن الله جو ٿيو. صلاح ڪيائون ته اڄ هلو ته شڪار لاءِ سون مياڻي ڍنڍ تي هلون. اتي اچي رَڇ هنيائون ته نالي لاءِ مڇي هڪڙي به نه مُئي. چيائون ته: اڄ هي پاڻ سان نڀاڳو گڏجي آيو آهي. هاڻي وري هر ڪو پنهنجي پنهنجي نصيب جو رَڇُ اُڇلي ڏسي، ڏسون ته پنهنجي نصيب ۾ ڇا ٿو اچي! مهاڻا سڀيئي هئا، سڀني پنهنجي نصيب جورڇ اُڇليو پر مڇي هڪڙي به ڪنهن کي هٿ نه آئي. اوباهيي چيو ته: آءٌ سڀاڳو هجان ها ته مائٽ منهنجا مرن ڪين ها، پر هاڻي منهنجي نصيب جو به ته رڇ اُڇلي ڏسو. هُن جي نصيب جورَڇ اُڇليئون. چُوندل ائين ٿا چون ته ڏاڏي آدم جي زماني جا مڇ به رڇ ۾ نڪري آيا. ايتري مڇي نڪتي جو گهوڙن وارن گهوڙا ڀريا، اُٺ ڀريا، گاڏين وارن گاڏيون ڀريون. گهر اچي مهاڻن صلاح ڪئي ته هن ۾ ايتري مڻيا آهي جو هيءَ سون مياڻي هٿ ڪري ويندو. ڇو نه کيس ماري ڇڏيون. اها صلاح ڪري، ڇَڙون کنيائون ۽ ڇڙن جي چوٽين ۾ ڦاهيو ٻڌائون. اوباهيي چيو ته: ڇڙن جي چوٽين ۾ ڦاهيون ڇو ٻڌيون اٿوَ؟ چيائون ته: مڇيءَ جي شڪار تي هلڻو آهي، اسان ۾ آهين ڀاڳ وارو تون، سو توکي لاهينداسين ڍنڍ ۾، پوءِ تون هڻندين پاڻيءَ ۾ ٿاڦوڙا ته مڇي ايندي مٿي، اها هنن ڦاهين ۾ جهلينداسين. اها صلاح ڪري، ست ڄڻا گڏجي اوباهيي کي وٺي، جڏهن مياڻ تي آيا، تڏهن هو ڪاهي پيو پاڻيءَ ۾، ۽ وٺي جو ٿاڦوڙا هڻي ته هو هتان وريو، هو هُتان وريو. چيائين: ٻيلي! ڇا ٿا ڪريو؟ جواب ڏنائون ته: توکي ماريون ٿا. چئي: منهنجي ماريي مان توهان کي هٿ ڇا ايندو؟ پوءِ هن کي خدا ايتري مڻيا ڏني، جوانهن جي هٿن مان ڦاهيون کسيندو، انهن جي ڪنڌن ۾ وجهندو، انهن کي ئي پاڻيءَ ۾ هيٺ هڻندو آيو. ستن ئي کي ماري صحيح سلامت ڳوٺ آيو. مهاڻن هن کي اڪيلو ايندو ڏسي پڇيو ته: ٻيا ڪيڏانهن ويا؟ چئي: سون مياڻي ڍنڍ ۾ مون ڇڏيا، ٻي مون کي خبر ڪانهي. چيائون: ٻيلي، مڙسن جي خبر وٺو، الائي ڇو دير ڪيائون. پوءِ ته هڪلي آيا ڍنڍ تي. اچن ته همراهه ڍنڍ ۾ مئا پيا آهن. هر ڪنهن کي ڦاهي ڳچيءَ ۾ پيل ۽ اها وڻ ۾ ٽنگيل آهي، ۽ ڌڙ پيا پاڻيءَ ۾ ترن. پوءِ انهن کي جاءِ بجاءِ ڪري، پاڻ ۾ صلاح ڪيائون ته هن ۾ ايتري مڻيا آهي، جو سون مياڻي ڍنڍ هٿ ڪندو. سو پٽيل وٽ آيا، ان کي چيائون ته: هن کي پنهنجي ڌيءَ پرڻاءِ، پوءِ من سون مياڻي پنهنجي هٿ ۾ رهي. پٽيل هن کي پنهنجي ڌيءَ پرڻائي.

ڪي چون ٿا ته ٻاچو ۽ ٻاراچ، سوناريءَ کي کڻي، ڪلاچيءَ لڳ سمنڊ جي ڪپ تي، مهاڻن جي هڪڙي ڳوٺڙي ۾ اچي رهيا. ڇوڪري مسلمان ٿي، سندس ”سون“ نالو رکيائون، ۽ ٻاراچ اُن سان شادي ڪئي. ٻئي ڀائر چوريءَ کانسواءِ ٻيو ڪو ڌنڌو ڪو نه ڄاڻندا هئا، تنهن ڪري آسپاس مان چوريون ڪري پيا پيٽ گذر ڪندا هئا. ٻه – ٽي سال گذرڻ بعد ننڍو ٻاچو مري ويو. ڀاءُ جي موت، ٻاراچ کي ڏاڍوصدمو رسايو. ڏکيءَ سکيءَ جو ٻانهن ٻيلي  هئس .ڀاءُ جي مرڻ کان پوءِ دلشڪستو ٿي پيو. اڪيلو ڄڻو، زال کي ڇڏي ڪيڏانهن وڃڻ مناسب نه سمجهي، خدا جي خوف کان ڊنو ۽ چوري ڇڏي، گناهن کان توبهه ڪري، مهاڻن وٽ مزوري ڪري پيٽ گذر ڪرڻ لڳو.

هِڪو رسيو رحمت رب جي، تنهن مان ننڍو پاس،

ٿيو ٻيلي هڪڙو، رت رنائين راس،

موٽي مداين کان، دهلي دل سندياس،

پوءِ توبهه تُرت ڪياس، چوري ويس چِت مان.[29]

ان بعد ٻاراچ کي پٽ ڄائو، جنهن جونالو اوباهيو رکيائين. اوباهيو اڃا ننڍڙو ئي هو ته ٻاراچ به مري ويو.باقي رهيا ”سون“ ۽پٽس ’اوباهيو‘. مهاڻن جي چڱي مڙس، مائيءَ تي هٿ رکيو ۽ کيس پنهنجي نياڻي ڪيائين. اوباهيو اڄ ننڍو سڀان وڏو. آهستي آهستي مهاڻن جي ٻارن سان گڏجي سمنڊ سان نينهن رکيائين. ٿوري ئي وقت ۾ هو پاڻيءَ جو اهڙو گهيڙو ٿيو، جو ذات مهاڻو ساڻس پڄي نه سگهي.

اوباهيو اڪيلي سر مڇي مارڻ ويندو هو. سندس ڀاڳين مڇي تمام گهڻي مرندي هئي. ٻيا مهاڻا به سندس ڀاڳ ڏسي، ساڻس اچي ڀيڙا ٿيا. ٿوري ئي وقت ۾ اوباهيو تمام شاهوڪار ٿي ويو. ڪلاچيءَ جي مياڻ جو مقاطعو، مهاڻن جي پٽيل کي مليل هو، تنهن اوباهيي کان  مياڻ جي ونڊيءَ جي گهر ڪئي، پر اوباهيي نه ڏني. ٻين مهاڻن به ڏٺو ته اوباهيو ٿوري گهڻي ڏينهين مياڻ کانئن کسي ويندو، تن ڊوڙي وڃي دلوراءِ کي دانهن ڏني ته: اوباهيو ڇورڙو هو، جو اسان ننڍو ڪري نپايو.

ٿي دانهين در دلوءَ جي، وڃي ميئن ٻڌايو،

ته هڪڙو ڏئي ڪونڪو، ٻيو وڃي کڳ کايو،

نه ڄاري ڀائي ڄار جو، ڪٿان اوچتو آيو،

ڇورو مائٽن ڇني ڇڏيو، اسان ننڍو نپايو،

هاڻي ڪنجڪي ڪڏايو، تان وهلوئي وٺي اچي.[30]

هڪڙو ته اسان مهاڻن مان ڪونهي، ٻيو ته جيڪا مڇي ماري، سا پاڻ کايو وڃي ۽ محصول به ڪو نه ڏئي. تڏهن دلوراءِ ڪوٽارن کي حڪم ڪيو، جي گهوڙي تي چڙهي ويا ۽ اوباهيي کي وٺي آڻي درٻار ۾ حاضر ڪيائون.

دلوراءِ کانئس پڇيو ته: توکي ڪنهن اجازت ڏني آهي ته بنان محصول وڃي مڇي مار؟ جواب ڏنائين ته: توکي خدا پنهنجي مهرباني سان بادشاهه بنايو آهي. تنهنجي بادشاهيءَ ۾ ڪئين لکين پيا پلجن ۽ کڳ ويٺا کائين. هاڻي تو جهڙي سخي کي آءٌ رائُر ڇو ڏيان! اوباهيي جي جواب تي واهواهه ٿي وئي. دلوراءِ به هن جي هوشياريءَ تي ڏاڍو خوش ٿيو، ۽ سندس ڏوهه معاف ڪري، کيس موڪل ڏنائين ته ڀلي پيو مڇي مار. اوباهيو بادشاهه کي سلام ڪري موٽي آيو. ملاحن، مورڙي تي بادشاهه جو راض ڏسي کڻي ماٺ ڪئي ۽ پٽيل جو به اوباهيي تي اهڙو اچي خيال ٿيو، جو دل ۾ چيائين ته موٽ وٽ ٻه – ٽي نياڻيون ويٺيون آهن، ڇو نه کڻي کيس پنهنجو ناٺي ڪريان. اهو خيال ڪري پنهنجيءَ برادر کان پڇيائين. برادر وارن چيو ته: هن ڇوڪري جو نالو نه نيشان، تنهن کي ڪيئن سڱ ڏيندين! پر جي ڇوڪرو لائق آهي ته انهيءَ شرط سان سڱ ملندس ته ڪلاچيءَ جي ڪُن واري مانگر مڇ جو آنو ڦيهي اچي.

ڪلاچيءَ جي ڪُن ۾ ڪن ايامن کان هڪڙو خوني مانگر مڇ رهندو هو. ايڏو ته وڏو هو، جو وات پٽيندو هو ته هزارين مڇيون، ڪُميون ۽ ٻيا ساهوارا اچي وات ۾ پوندا هئس ۽هو رڳو ڳيت ڏيئي ڳڙڪائي ڇڏيندو هو. ڪئين پهر اندر پاڻيءَ ۾ ٽُٻي  هنيو ويٺو هوندو هو. ڀُلجي ڪو ٻيڙو انهيءَ طرف ويو ته وري نه موٽندو هو، تنهن ڪري مهاڻا اُن طرف مڇي مارڻ اصل نه ويندا هئا. خيال ڪيائون، مڇ ته مارڻ جو ڪونهي، باقي جي سندس آنو ڦيهي ڇڏبو ته ڪاوڙجي، ڪُن ڇڏي ٻئي ڪنهن پاسي هليو ويندو ۽ اها مصيبت اسان تان هميشه لاءِ ٽري ويندي. اوباهيي کي جڏهن اِهو شرط ٻڌايئون، تڏهن هو هائوڪار ڪري، سَهي سنبري ڪُن ڏانهن هليو. اوباهيي جي ٽُٻيءَ جو مدو ٽي پهر هو. ڇا ڪيائين جوسوئو هٿ ۾ کڻي، پاڻيءَ ۾ ٽپي پيو ۽ يڪي ٽُٻي هڻي، وڃي مڇ جي مٿان بيٺو. قدرت سان ان مهل مَڇ سُتو پيو هو. هن به نه ڪئي هم نه تَم، سُئي سان آنو ڦيهي موٽي آيو. اوباهيو شرط پورو ڪري آيو. راڄ ۾ واهه واهه ٿي ويئي ۽ سڀني ماڻهن سندس بهادريءَ کي ساراهيو. چڱي مڙس به خوش ٿي انجام موجب کيس پنهنجي وڏهر ڌيءَ پرڻائي.

وير وهاريائون وچ ۾، ٿيو سُهاڳي سوءِ،

ڇهه پٽ پهرينءَ مان، ٻي جا پرڻيو جوءِ،

تنهن مان مانجهي مورڙو، پر ڏر ڄائو پوءِ،

لوڪ مڙوئي چوءِ، اَٺين ڀيڻ ’سيرهين‘.

اوباهيي کي اُن زال مان ڇهه پُٽ ٿيا: پَنهير، اڱاريو، مانجهاندو، لَلو، سانئر ۽هنجهه، ان پهرينءَ زال جي مرڻ کان پوءِ چڱي مڙس کيس وري پنهنجي ٻي نياڻي ڏني، جنهن مان هڪ  پُٽ ”مورڙو“ ۽ هڪڙي ڌيءَ ”سيرَهين“ ڄايس.[31] پُٽ جڏهن کٽڻ ڪمائڻ جهڙا ٿيا، تڏهن اُهي به مڇي مارڻ جو ڌنڌو ڪرڻ لڳا. اوباهيي سڀني کي پرڻايو ۽ پوءِ روزگار سانگي سمنڊ جي ڪپ تي جدا ڳوٺ ٻڌي وڃي اُتي رهڻ لڳو. ڳوٺ جو نالو پنهنجي ماءُ جي نالي پٺيان ”سون مياڻي“ رکيائين.

راڄ ٻڌائون پانهنجو، بنائي بَئنتَر،

مڏي ملاحن سين، هئي تيرهن سـﺂ تر،

نَو سـﺂ نَتَر ٻيڙيين، جُنبيو بيهن جر،

تن جو مَٿو ناهه ڪو، جي جهلين ڀَن هن ڀَر،

هڪڙا کڳ کاڌائون پاڻ ۾، ٻيو جاڦو اڳرو جَر،

تن سين سانبوين جي، هئي واهه گهڻي ويتر،

پر پاڻيءَ سندي پَر، مُور نه سکيو مورڙو [32]

قدرت سان سون مياڻيءَ  ۾ مڇيءَ جو ايترو مار ٿيو، جو دلوراءِ کي سالياني لک رپيا رڳو آنڪي اُڳڙندي هئي. اهو ڏسي آسپاس کان ٻيا به ڪيترائي مهاڻا لڏي، سون مياڻيءَ ۾ اچي ويٺا. سون مياڻيءَ جي بندر تي نَو سـﺂ  ٻيڙيون ۽ تيرنهن سؤ مڇي مارڻ لاءِ هڪيا هوندا هئا. ڀَن ڇڪڻ ۽ رڇ اڇلڻ وارن جو ته ڪاٿو ئي ڪو نه هو. ٻين ماڻهن جڏهن اوباهيي ۽ سندس پُٽن کي جاوا ڪندي ڏٺو، تڏهن حسد وچان دلوراءِ کي وڃي دانهن ڏنائون ته اوباهيو، سرڪاري محصول ڏيڻ کانسواءِ سموري پيدائش کايو وڃي.

ڪستئون ڪوٽارن هٿئون، تنهن سالڪ سڏايو،

دلوءَ پنهنجي ديهه ۾، پاڻئون آڻايو،

رائر راجا کي نه ڏئين، تو ڪٿان لکايو،

چئي: رائر راجا کي نه ڏيان، توکي واحد وڌايو،

تنهنجا وڃن ڪيترا، کڻيو کڳ کايو،

رَسين رحمت رب جي، پرور پڄايو،

هن ڳوڌي ڳالهايو، اُت راءِ گهڻو راضي ٿيو.[33]

دلوراءِ هڪدم ماڻهو موڪلي اوباهيي کي پاڻ وٽ گهرايو.

هن دلوراءِ اڳيان اهڙي ته هوشياريءَ سان ڳالهايو، جودلوراءِ سندس خطا معاف ڪري، اڳتي لاءِ سون مياڻيءَ جو مقاطعو کيس ڏنو، ساليانو لک رپيا محصول مقرر ڪري ڏنائين.

اوباهيي جا وڏا ڇهه پُٽ ته ڌڱ مڙس هيا، باقي ننڍو پُٽ مورڙو ٽنگ کان منڊو ۽ تمام ڪمزور هوندو هو. تنهن ڪري اُهو نڪي ترڻ سکيو، ۽ نڪي مڇي مارڻ ويندو هو.

پاڻيءَ سندي پَر، مور نه سکيو مورڙو.

ڀائرن کيس چيو ته: تون رڳو اوطاق تي ويٺو آئي وئي جي سار سنڀال لهه. اسين توکي ونڊي گهر ويٺي پُڄائي وينداسين.

مور نه سکيو مورڙو، ڪار نه سکيو ڪاءِ،

جوڙي ڏني جُنگ کي، ڀائرن ڀلي جاءِ،

چيئون: چڱي دستور سين، ويٺو وانٽا کاءِ.[34]

هو به مَڳُ ٿيو اوطاق تي ويٺو هوندو هو. ڀائرن کان جيڪي پتي ملندي هيس، سا مهمانن کي کارايو پياريو ويٺو هوندو هو. انهيءَ ڪري کيس سڏيندا ئي ”سخي مورڙو“ هئا.

مورڙي جي ڀاڄاين کي اها ڳالهه نه وڻندي هئي ته کٽين ڪمائين اسان جا مڙس ۽ هي ٻئي ڄڻا، مورڙو ۽سندس زال، نڪما ٿيو ويٺا کائين. سي مورڙي جي زال کي، شام جو جڏهن اها پتي وٺڻ ايندي هئي، تڏهن طعنا مهڻا ڏينديون هيون ته ”اهڙي نڪمي مڙس کان ٻڏي وڃي مَر.“

ڪانئر ور جي ڪامڻي، تنهنجو ڪم جوناهي ڪانڌ

ڪانڌ ته تنهنجو ڪامڻو، پيند جهلي ٿو پابند،

کٽئي ري وڙواند، اهو کيڻ خواري گاڏئون.[35]

هوءَ ويچاري نڻانن جون جُٺيون سهي به پتي وٺي ايندي هئي ۽ ڪڏهن به مورڙي سان اهو ذڪر نه ڪيائين. هڪڙي ڀيري مورڙي جون ڀاڄايون پاڻي ڀرڻ پئي ويون ته ڪن واٽهڙن، انهن کان سخي مورڙي جو ڏس پڇيو. هُنن لاچار ڏس ته ڏنو، پر هيڪاري اچي ڪاوڙيون، چئي: ڪمائين. اسان جا مڙس ۽سخي سڏجي مورڙو! اڄ اچي ته سهي سندس زال پتي وٺڻ ته سڌيون سڻايونس. شام جو دستور موجب مورڙي جي زال پتي وٺڻ وئي ته هن کي طعنا مهڻا ڏنائون.  هُن ويچاريءَ روئي وڃي مڙس کي دانهن ڏني ته: مورڙا! تنهنجي ڀاڄاين، طعنن سان منهنجو اندر ئي ساڙي ڇڏيو آهي. اهڙيءَ مڇيءَ کان ته پنڻ ڀلو  آهي. مورڙي خيال ڪيو ته زالون اسان ڀائرن کي پاڻ ۾ ٿيون ويڙهائين، سو دڙڪو ڏئي چيائينس ته: توکي ڪهڙو اهنج آهي؟ زالون ئي راڄ ڦٽائينديون آهن، سو تون ماٺ ڪري ويٺي هُج. منهنجا ڀائر مون تان ساهه ٿا ڇڏين ۽ تون وري اسان ڀائرن کي ٿي ويڙهائين، وڃي پتي وٺي آءُ!

آءٌ ڀَرُ ڀائرن جو، آئين جويون ماريو جَک

هو ڪڏهن سَهن ڪينڪي، مون تي ڪَهه ڪَتر ڪَک

هاڻي لوڪ پوندي لَک، متان واتئون ڪا وائي ڪرين.[36]

ٿوري گهڻي ڏينهين، مورڙو پنهنجي گهر ڏانهن پئي آيو ته ڀاڄاين جو ڳالهائڻ ٻڌائين، جن سندس زال کي مهڻا طعنا پئي ڏنا ته: تنهنجو مڙس معذور آهي، ڪمائي نه ٿو سگهي. ته پوءِ تون ڪاپو ڪري کيس کاراءِ، يا ته وهه ڏيئي ماري ڇڏينس.

ڏنا ڏيراڻين مهڻا، مڙي وارو وار

ته جان وهه ڏيئي ور مان، جان ڪر ڪاپو ڪامڻي.[37]

اتي پڪ ٿيس ته منهنجي زال سان ڪهڙي ويڌن آهي.

کوءِ کنڊون ڀَتِ اَنهنجا، کوءِ اَن جا کيڻ،

مُنهن تي چـﺂ مَ ويڻ، پٽڻ پاهت ناهه ڪو.[38]

کيس ڏاڍو ارمان ٿيو. مٿان وري جا سندس زال روئندي آئي، تنهن ته هيڪاري ڏک ۾ وجهي ڇڏيس. خيال ڪيائين ته سچ ٿيون چون، جو آءٌ  به نڪمو ٿيو ڀائرن جي ڪمائي تي ويٺو آهيان، ڇو نه پنهنجي مڙسي ڪري ڪجهه ڪمايان، جنهن مان پنهنجو ۽ پنهنجي زال جو پيٽ پاريان.

اِهي پنهنجي ڪنن سين، آيو سڻندو مانجهي مور،

مَڏي تنهن ملاح جي، هينئون لپٽيو هور،

ڪري دل ۾ دور، رُسي هليو مورڙو. [39]

 (وڌيڪ پڙهو)

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8   9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ