سوال - دهم

سوال ڏهون

(50)            

چه بحر است آنکه نطقش ساحل آمد
ز قعر او چه گوهر حاصل آمد

 

ڪنارو جنهن جو نُطق آهي، سو دريا
آهي ڪهڙو، ٿئي گوهر جنهن مان پيدا؟

 

جواب

جواب

(51)             

يکي درياست هستي نطق ساحل
صدف حرف و جواهر دانش دل

 

آهي هستي اُهو درياھُ سارو
ڪلام ۽ نُطق ٿيو اُن جو ڪنارو

 

(52)            

به هر موجي هزاران دُر شهوار
برون ريزد ز نقل و نص و اخبار

 

سِپون آهن اَکر ۽ لفظ اَڪثر
۽ دل جي دانش ۽ عِلم آهي گوهر

 

(53)            

هزاران موجب خيزد هر دم از وي
نگردد قطرهاي هرگز کم از وي

 

اچن هر لَهر سان موتي هزارين
حديث ۽ نَصّ ۽ نقلن جي پارين
اُٿن اُن مان هزارين موجون هردم
ڪڏهن اُن مان نه هڪ قطرو ٿئي ڪَم

 

(54)            

وجود علم از آن درياي ژرف است
غلاف در او از صوت و حرف است

 

اچي اُن بحر مان ٿو علم بيشڪ
اَکَرَ آواز مان موتي جو ٿّيو ڍَڪُ

 

(55)            

معاني چون کند اينجا تنزل
ضرورت باشد او را از تمثل

 

[جتي معنيٰ سمجھڻ ۾ ڏکي ٿي پوي ٿي، اُتي مثال ۽ سمجھاڻي ڏيڻ ضروري آهي.]

تمثيل

مثال

(56)            

شنيدم من که اندر ماه نيسان
صدف بالا رود از بحر عمان

 

چون ٿا جڏّهن اچي ٿو ماه نيسان
وڃي سِپَ ٿي مٿي، مان بَحر عَمّان

 

(57)            

ز شيب قعر بحر آيد بر افراز
به روي بحر بنشيند دهن باز

 

[اها سِپ سمنڊ جي وڏي اونهائيءَ مان مٿي اچي ٿي ۽ سمنڊ جي پاڻيءَ مٿان پنهنجو وات آسمان ڏانهن (بارش جي قطري لاءِ) کليل رکي ٿي.]

(58)            

بخاري مرتفع گردد ز دريا
فرو بارد به امر حق تعالي

 

[انهيءَ سمنڊ مان ئي پاڻيءَ جا بخار اُٿي مٿي وڃن تا ۽ اُهي مينهن جي صورت اختيار ڪري خدا جي حڪم سان وسڻ لڳن ٿا.]

(59)            

چکد اندر دهانش قطرهاي چند
شود بسته دهان او به صد بند

 

بخارُ اُن مان اُٿي، پئي مينهن اَڪثر
پَٽي سِپَ وات، پئي هڪ قطرو اندر

 

(60)            

رود با قعر دريا با دلي پر
شود آن قطره باران يکي در

 

وڃي موٽي تري ۾، ٿي صَدف پُر
ڦِري قطرو اُهو ٿئي قيمتي دُر

 

(61)             

به قعر اندر رود غواص دريا
و ز و آرد برون لؤلؤي لالا

 

وري ٽوٻو ٿئي دريا ۾ غائب
اُتان آڻي ڪڍي موتي عجائب

 

(62)            

تن تو ساحل و هستي چو درياست
بخارش فيض و باران علم اسماست

 

بدن تنهنجو ڪنڌي، هستي ٿي دريا
آهي اُٻ فيض، ۽ مِينهن علم اَسما

 

(63)            

خرد غواص آن بحر عظيم است
که او را صد جواهر در گليم است

 

۽ عقل اُن بحر جو هڪ آهي غَواص
ڪَنڌي تي آڻي جو ڳولي گھر خاص

 

(64)            

دل آمد علم را مانند يک ظرف
صدف بعلم دل صوت است با حرف

 

دل آهي علم جي لئي مثل هڪ ظَرف
۽ سِپَ اُن علم جي، آواز ۽ حَرف

 

(65)            

نفس گردد روان چون برق لامع
رسد زو حرفها بگوش سامع

 

کڄي ٿو ساھُ، سو وِڄُ جيئن هلي ٿو
اَکَر آواز اُن کان ٻيو ٻُڌي ٿو

 

(66)            

صدف بشکن برون کن دُر شهوار
بيفکن پوست مغز نغز بردار

 

ڀڃي ڇَڏ سِپَ، ۽ ڪڍ موتي مڻيا دار
ڦِٽي ڪر کَل، ڪَڍي مغز نروار

 

(67)            

لغت با اشتقاق و نحو با صرف
همي ‌گردد همه پيراهن حرف

 

پڙهن ٿا عِلم ماڻهو نَحو ۽ صَرف
ڄمار اِنَ علم ظاهر ۾ ڪيّئون صَرف

 

(68)            

هر آن کو جمله عمر خود درين کرد
به هرزه صرف عمر نازنين کرد

 

[جيڪو انهن مشغولين ۾ پنهنجي عمر صرف ڪري ٿو، اهو پنهنجي قيمتي حياتي بيڪار ڳالهين ۾ وڃائي ٿو.]

(69)            

ز جوزش قشر خشک افتاد در دست
بيابد مغز هر کو پوست بشکست

 

[ائين سمجھو ته اهڙي شخص کي اخروٽ جي کل جو هڪ ننڍو حصو هٿ آيو، حالانڪ مغز اهو کائي ٿو جيڪو کل کي ٽوڙي ٿو.]

(70)            

بلي بي پوست ناپخته است هر مغز
ز علم ظاهر آمد علم دين نغز

 

اِها ٿي کَل ضروري مغز جي ڪاڻ
۽ مغز اُن دين جي تون علم کي ڄاڻ

 

(71)             

ز من جان برادر پند بنيوش
به جان و دل برو در علم دين کوش

 

[اي منهنجا پيارا ڀاءُ! منهنجي اها نصيحت چڱيءَ طرح ياد رک، پنهنجو پورو من لائي دين جو علم حاصل ڪر.]

(72)            

که عالم در دو عالم سروري يافت
اگر کهتر بد از وي مهتري يافت

 

]اهو عالم ئي آهي جيڪو ٻنهي جھانن ۾ ڪامياب ٿئي ٿو، پر جيڪڏهن  ٿورو گهٽ عالم ٿيو ته به چڱن ۾ شامل ٿيندو.]

(73)            

عمل کان از سر احوال باشد
بسي بهتر ز علم قال باشد

 

عملُ جو ٿئي ٿو علمِ حال جي کان
سو بهتر آهي علم قال جي کان

 

(74)            

ولي کاري که از آب و گل آمد
 نه چون علم است کان کار دل آمد

 

عَملُ سَکڻو نه آهي علم جو مَٽُ
هي دل جو ڪمُ، هو آهي جِسم جو وَٽُ

 

(75)            

ميان جسم و جان بنگر چه فرق است
که اين را غرب گير و آن چو شرق است

 

۽ جان ۽ جسم ۾ ٿيو ڪيترو فَرق
جو هڪڙو غَرب آهي ۽ ٻيو شَرق

 

(76)            

از اينجا باز دان احوال و اعمال
 به نسبت با علوم قال با حال

 

اِها نسبت آهي منجھ قال ۽ حال
۽ پڻ مَنجھ علم ظاهر، ساڻ اعمال

 

(77)            

نه علم است آنکه دارد ميل دنيي
  که صورت دارد الا نيست معني

 

نه عِلم آهي اُهو، ڳولي جو دُنيا
جو صورت ٿي اِها، پر ناهي معنيٰ

 

(78)            

نگردد جمع هرگز علم با آز
  ملک خواهي سگ از خود دور انداز

 

هَوا ۽ حرص سان گڏ عِلمُ ڪيئن ٿئي
مَلَڪُ جي تون گھُرين، ڪڍ تون ڪُتي کي

 

(79)            

علوم دين ز اخلاق فرشته است
  نباشد در دلي کو سگ سرشت است

 

ٿيو علم اَخلاق جو لائق فرشتو
نه سا دل، جنهن ڪُتي جھڙو سِرشتو

 

(80)            

حديث مصطفيٰ آخر همين است
  نکو بشنو که البته چنين است

 

[هن سلسلي ۾ نبي ڪريم ﷺ جي هڪ حديث آهي، اها چڱيءَ طرح ٻڌ جيڪا هن ريت آهي.]

(81)             

درون خانهاي چون هست صورت
  فرشته نآيد اندر وي ضرورت

 

[جنهن گهر ۾ هٿ جي ٺاهيل تصوير موجود آهي، اُتي ڪوبه رحمت جو فرشتو داخل نٿو ٿئي.]

(82)            

برو بزداي روي تختئه دل
  که تا سازد ملک پيش تو منزل

 

وڃي پهرين تون پنهنجي صاف ڪر دل
ملائڪ تا ڪري تو وٽ به منزل

 

(83)            

از او تحصيل کن علم وراثت
  ز بهر آخرت مي ‌کن حراثت
 

انهي کان سِک ادا علمِ وَراثت
۽ ڪر پوءِ آخرت جي لَئي زَراعت

 

(84)            

کتاب حق بخوان از نفس و آفاق
  مزين شو به اصل جمله اخلاق

 

پڙهي حق جو ڪتاب، اَخلاق ڪر خُوب
سِکي حڪمت حقيقت، ٿي تون محبوب

 

قاعده

قائدو

در اخلاق و خصال حميده

اخلاق ۽ سهڻيون عادتون

(85)            

اصول خلق نيک آمد عدالت
  پس از وي حکمت وعفت شجاعت

چڱا اخلاق ٻُڌ، اول عدالت
تنهان پوءِ حڪمت ۽ عِفت شجاعت

 

(86)            

حکيمي راست گفتار است و کردار
 کسي کو متصف گردد بدين چار

 

ٿئي حڪمت مان واقف جيڪو برحق
نه ٿئي اُو ڀورڙو هرگز نه اَحمق

 

(87)            

ز حکمت باشدش جان و دل آگه
 نه گريز باشد و نه نيز ابله

 

[سندس دل ۽ مَنُ ٻئي ڏاهپ جي واٽ وٺن ٿا ان ڪري پوءِ هو ٻئي طرف ڪيڏانهن به نٿو ڏسي ۽ نه وري بيوقوف بنجي ٿو.]

(88)            

به عفت شهوت دل کرده مستور
 شره همچون خمود از وي شده دور

 

ڀَڄي عِفت سان پڻ شهوت ٿئي چُور
خَمُود ۽ شِرُ ماڻهوءَ کان ٿين ڏُور

 

(89)            

شجاع و صافي از ذل تکبر
مبرا ذاتش از جبن و تهور

 

شجاعت نيٺ ٽاري هَٺُ ۽ ذِلّت
هٽائي بُزدلي، بي وَجھ هِمتّ

 

(90)            

عدالت چون شعار ذات او شد
ندارد ظلم از آن خلقش نکو شد

 

ڪئي عادت جنهين پنهنجي عدالت
ڇڏيو تنهن ظُلُم، سُڌري تِنهنجي حالت

 

(91)             

همه اخلاق نيکو درميانه است
که از افراط و تفريطش کرانه است

 

چڱا اخلاق ٿيا وچ ۾ اُنهن جي
ٿيو اِفراط يا تفريط پاسي

 

(92)            

ميانه چون صراط مستقيم است
ز هر دو جانبش قعر حجيم است

 

وچون رستو صراط المستقيم آھ
ٻنهي پاسن کان ٿيو جنهن جي جحيم آھ

 

(93)            

به باريکي و تيزي موي و شمشير
نه روي گشتن و بودن بر او دير

 

تِکو تلوار کان، باريڪُ کان وار
نه موٽڻ جي، نه بيهڻ جي ڪا آڌار

 

(94)            

عدالت چون يکي دارد ز اضداد
همي هفت آمد اين اضداد ز اعداد

 

ٻين جا ٻَه، عدالت جو ٿيو هڪ ضِد
سي ٿيا سَت، ڪر تنهين لِئي جھد ۽ جدِ

 

(95)            

به زير هر عدد سري نهفت است
از آن درهاي دوزخ نيز هفت است

آهي هر هڪ عدد ۾ هڪڙو اسرار
آهن هي سَت، ٿيا دوزخ به سَت يار

(96)            

چنان کز ظلم شد دوزخ مهيا
 بهشت آمد هميشه عدل را جا

 

بَنيو جيئَن دوزخ آهي ظلم جي لاءِ
بهشت آهي هميشه عدل جي لاءِ

 

(97)            

جزاي عدل، نور و رحمت آمد
 جزاي ظلم، لعنّ و ظلمت آمد

 

جزا ٿي عدل جي نِت نُور رَحمت
سزا ٿي ظُلم جي اُونداهي لعنت

 

(98)            

ظهور نيکوئي در اعتدال است
 عدالت جسم را اقصي الکمال است

 

اندر ٻاهر جي خوبي اِعتدال آھ
عدالت ۾ عجب جسمي ڪمال آھ

 

(99)            

مرکب چون شود مانند يک چيز
 ز اجزا دور گردد فعل و تمييز

 

[جڏهن مرڪب جا جزا ملي هڪ ٿي وڃن ٿا ته پوءِ ان جي جُزن جي سڃاڻپ ۽ خاصيتون ختم ٿي وڃن ٿيون.]

(100)         

بسيط الذات را مانند گردد
 ميان اين و آن پيوند گردد

 

[اهو اهڙو وحداني صورت جي مثال آهي جيڪا ٻنهي جي وچ ۾ ميلاپ قائم ڪري ٿي.]

(101)          

نه پيوندي که از ترکيب اجزاست
که روح از وصف جسميت مبراست

 

[ليڪن روح جي صورت اها آهي جو اهو ڪنهن به ريت اجزا جو مرڪب ناهي، ان ڪري روح جسم کان بلڪل نرالو ۽ الڳ آهي.]

(102)         

چو آب و گل شود يکباره صافي
رسد از حق بدو روح اضافي

 

بَدن ٿيو يَڪ دفعي جڏهن صاف صافي
پوي حق کان منجھس روح اضافي

 

(103)         

چو يابد تسويت اجزاي ارکان
در او گيرد فروغ عالم جان

 

مَنجھس اُن نُور کان ٿئي حُسن پيدا
جنهين تي روح ٿئي عاشق ۽ شَيدا

 

(104)         

شعاع جان سوي تن وقت تعديل
چو خورشيد و زمين آمد به تمثيل

 

[جڏهن جسم پوريءَ ريت موزون صورت اختيار ڪري ٿو، تڏهن روح جا ڪرڻا مٿس اهڙيءَ طرح پون ٿا جيئن سج جا ڪرڻا ڌرتيءَ تي پوڻ سان کيس منور ڪندا آهن.]

(105)         

اگرچه خور به چرخ چارمين است
شعاعش نور و تدبير زمين است

 

[جيتوڻيڪ بظاهر سج چوٿين فلڪ تي آهي، پر ان جي نور جو شعاع زمين سان لاڳو آهي.]

(106)         

طبيعت هاي عنصر نزد خور نيست
کواکب گرم و سرد و خشک و تر نيست

 

[عناصر پنهنجي طبيعت ۾ سج کان بلڪل علحده آهن، ڇو ته ستارا گرم ۽ سرد، خشڪ ۽ تر ڪو نه ٿيندا آهن.]

(107)         

عناصر جمله از وي گرم و سرد است
سفيد و سرخ و سبز و آل و زرد است

 

[ليڪن عناصر سڀ جو سڀ انهن جي ڪري گرم ۽ سرد آهن،ن بلڪ انهن جي ڪري اڇا، ڳاڙها، ساوا، ڪارا ۽ پيلا ٿي پون ٿا.]

(108)         

بود حکمش روان چون شاه عادل
که نه خارج توان گفتن نه داخل

 

[سج جو حڪم هڪ عادل بادشاھ وانگر انهن جي مٿان هلندڙ آهي، بلڪ اهڙيءَ ريت جو هو ان جي حڪم کي پاڻ کان ٻاهر نٿا سمجھن ۽ نه اندر ۾ ڏسن يا محسوس ڪن ٿا.]

(109)         

چو از تعديل گشت ارکان موافق
ز حسنش نفس گويا گشت عاشق

 

[جڏهن تعديل (برابر يا هڪ جھڙو ٿيڻ) جي نتيجي ۾ انهن ۾ موافقت پيدا ٿي ته ان جي سونهن تي نفس (ناطق) عاشق ٿي پيو.]

(110)          

نکاح معنوي افتاد در دين
جهان را نفس کلي داد کابين

 

نڪاح معنوي ٿئي تن ۾ اُن دم
بَدن کي مَهر ۾ ڏئي نفسُ عالَم

 

(111)           

از ايشان مي پديد آيد فصاحت
علوم و نطق و اخلاق و صباحت

 

ٿئي پَيدا انهن مان پوءِ فَصاحت
۽ عِلم اخلاق ۽ نُطق ۽ ملاحت

 

(112)          

ملاحت از جهان بي ‌مثالي
در آمد همچو رند لا اُبالي

 

[سونهن ۽ حسن ڪنهن اڻ ڏٺل جھان مان ائين اچي ظاهر ٿيا، جيئن ڪي مست ۽ بي پرواھه رند ڪاهي پوندا آهن.]

(113)          

به شهرستان نيکوئي علم زد
  همه ترتيب عالم را به هم زد

 

حقيقي نور وحدت جو ٿئي زور
وجھي عالم ۾ پنهنجي حڪم جو شور

 

(114)          

گهي بر رخش حسن او شهسوار است
  گهي با تيغ نطق آبدار است

 

[ڪڏهن هو حسن جي گهوڙي تي شهسوار ٿي اچي ٿو ته ڪڏهن وري هو تيز ترار زبان سان مسلح ٿي اچي ٿو.]

(115)          

چو در شخص است خوانندش ملاحت
  چو در نطق است گويندش فصاحت

 

[بلڪل ائين جيئن اها ڪنهن انسان ۾ اچي ته ان کي سونهن ڪوٺين، پر جڏهن هن جي گفتگوءَ ۾ ظاهر ٿئي ته ان کي فصاحت چون.]

(116)          

ولي و شاه و درويش و پيمبر
  همه در تحت حکم او مسخر

 

پَيمبَر ۽ ولي ۽ شاھ درويش
سڀئي با جانُ دل اُن جي پَون پيش

 

(117)          

درون حسن روي نيکوان چيست
  نه آن حسن است تنها گوي آن چيست

 

اثر ٿِيو جنهن جو ايءُ، سو حُسنُ ڇا آھ
حُسُن وارن جي مُنهن ۾ ڪا مڻيا آھ؟

 

(118)          

جز از حق مي نيايد دلربائي
  که شرکت نيست کس را در خدائي

 

سوا حق جي نه ٿيندي دلربائي
اِهو تاثير آهي مَنجھ خُدائي

 

(119)          

کجا شهوت دل مردم ربايد
  که حق گه گه ز باطل مي نمايد

 

[اهڙن انسانن جي دل ۾ شهوت پنهنجي دري ڪيئن ٿي کولي سگهي ۽ ڪيئن حق پاڻ کي باطل جي پردن ۾ ظاهر ڪندو!]

(120)         

مؤثر حق شناس اندر همه جاي
  ز حد خويشتن بيرون منه پاي

 

[بس، تون حق کي ئي هر لحاظ کان ۽ هر صورت ۾ اثر وارو سمجھه ۽ پنهنجي حدن کان ٻاهر نڪرڻ جي ڪوشش نه ڪر.]

(121)          

حق اندر کسوت حق بين و حق دان
  حق اندر باطل آيد کار شيطان

 

حقيقي عشق ٿيو حقُ حقَ ۾ ناظر
مجازي عشقِ، حقُ باطل ۾ ظاهِر