(11)

اَبو اَلفضل جي مؤت کانپوءِ، اڪبر موٽي اڳينءَ ڪڙيءَ تي نه آيو. سنديس سگهه آهسته آهسته گهٽبي ويئي، تان جو اهڙو نستو ۽ نٻر ٿي پيو، جو پلنگ تان پير به پٽ تي رکي نٿي سگهيو. ڪو وقت هو جو هُو فيل مستن سان زور آزمائي ڪندو هو، ۽ رڳو ئي رڻ گهڙي، وٽن سورهين سامهون پوندو هو. هاڻ وياڪل ۽ ويچارو ٿيو، بستري تي پيو هو. انهيءَ خال هوندي به، ملڪ ۽ رعيت جي بهبوديءَ جو وڏو اونو هوس. پرون پئي پيس ته مؤت اچي ڪنڌ تي ڪڙڪيو آهي. هونئن هميشہ سندس تخت جي چؤڌاري جي داناه، دوُرانديش، ۽ فاضل وزير ۽ امير ڪمر ڪشيو بيٺا هوندا هوا، تن مان باقي ڪي ٿورا وڃي بچيا هوا. راجا توڏر مل، فيضي، بيربل ۽ اَبو اَلفضل وفات ڪري ويا هوا؛ ۽ سندن عهدن تي ننڍيءَ ٽهيءَ وارا عملدار مقرر ڪيل هوا: انهن کي اڪبر پورو سڃاڻندو به ڪين هو. سليم مان سڀ آسرا اُميدون لاهي ويٺو هو. پڪ هيس ته سندس وفات کانپوءِ هنجي هيڪاري کڙه لهي پوندي. رات ڏينهن خدا کي پئي ٻاڏايائين ته سليم جون مدايون ميٽي، کيس سنئينءَ راه تي آڻ. سليم جو پٽ، خسرو، سالم صالح هو، ۽ هر طرح تخت جو لائق هو؛ پر سليم پاڻ ريٽي، پٽ جي تاجپوشي قبول ڪرڻ وارو نه هو. جيڪڏهن زبردستي ڪري، خسروُ کي بادشاه بنايو وڃي ها، ته جنگيون ۽ جهيڙا جڙي وڃن ها ۽ ملڪ ۾ وڳوڙ مچي پوي ها.

سليم کي ته ڪا پرواه به ڪانه هئي. البيلو ٿي، پئي ماڻيائين ۽ دارونءَ جا دنگ لٽائين. دل ۾ پئي چيائين ته ”ڪيڏانهن بابر جلد پاسو کوڙي، سلطانيءَ جون سڪون لاهيان. پر بابي جو جسم آهي جهڙو لوه، سو عجب ڪونهي ته وري اُٿي کڙو ٿئي. اها ته منهنجي لاءِ وڏي جٺ ٿيندي، ڇو ته منهنجو نا خلف پٽ هنجو دادلو آهي، ۽ شڪ آهي ته تخت سندس تابيني ڪري ڇڏي. شال خدا ائين نه ڪندو!“ اهڙيون آسون اميدون ۽ شڪ شبا هن دلي بادلي ظاهر پئي ڪيا.

اڪبر ويو ٿي ڏينهون ڏينهن ڍرڪندو. هند جا سارا حڪيم ۽ ويڄ اچي حاضر ٿيا هوا، جن گهڻيئي مٿا مونا ڏنا، گهڻيئي جنڊ پٽن سان هنيان، پر تقدير اڳيان سندين تدبير بهي نه سگهي. بيشڪ، قضا هڪ عجيب چيز آهي! ڪير جو اُن جي اَمر کي آڏو اچي؟ جئن ڪک ۽ پن واچوڙي اڳيان عاجز ۽ عليل آهن، تئن انسان قضا اڳيان هائم ۽ حيران آهن. ڦڪين ۽ ستين مان فائدو فائدي جي ماڳ، اُٽلو مرض ويو غالب پوندو. تحقيق، قضا طبيب کي به بيوقوف بنايو وجهي!

وفات کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ اڪبر سانده غشيءَ ۾ هو. قضيه جي ڏينهن صبوح جو البت سڌير ٿيو. نماڻا نيڻ کڻي، مانسنگ کي اوڏو اچڻ لاءِ اِشارو ڪياءِ، ۽ جهيڻي آواز ۾ چيائينس ته ته ”اجهو! ملڪ المؤت اچي سهڙيو آهي. هاڻ پنهنجا سڀ ڪم ڪاريون خدا کي سپرد ٿو ڪريان. هو بيپرواه بادشاه آهي. جئن کيس وڻي ٿو، اُئين ڪري ٿو. آءٌ سليم کي پنهنجو وصي، وارث ۽ گادي نشين مقرر ڪريان ٿو. دل پيئي چويم ته خسرؤ کي سلطنت جون واڳون سونپي وڃان، مگر ائين ڪرڻ ڪري، منهنجي مئي پڄاڻان، خانه جنگي ۽ فساد ٿي پوندا. هاڻ سيگهه ڪريو؛ سڀن کي ڪوٺيو ته کانئن آخرين موڪلاڻي ڪريان.“

مانسنگ، جنهنجي ڪومايل اکين مان ڳوڙهن جون ڳاڙون پئي ڳڙيون، تنهن جواب ڏنو ته ”جئن حضور اعليٰ جي وصيت آهي، اُئين ئي ڪيو ويندو؛ مگر اوهان کانپوءِ اسين هن جهان ۾ ڪئن جي سگهنداسين؟“ اڪبر ٿڌو ساه کڻي چيو ته ”منهنجا همدم! دل نه لوڙه. خدا توهانکي توفيق بخشيندو، جو منهن جي وئي پڄاڻان، ملڪ ۽ رعيت جي بهبوديءَ ۽ سڌاري لاءِ اورچ ٿي پاڻ پتوڙيندا رهندا. ٻي به جيڪا مالڪ جي مرضي.“

ايتري ۾ سليم ۽ پٽس خسرو، اَمير ۽ اُمرا، راڻا ۽ راجائون اچي حاضر ٿيا. اڪبر وري به پنهن جا نيڻ مٿي ڪري، سڀني کي نياز ۽ نئڙت سان سلام ڪيو؛ ۽ فرمايائين ته ”منهنجا پيارا دوستو! جيڪڏهن مونکان ڪا ڀل چوڪ ٿي ويئي هجي، يا جيڪڏهن مون اوهان مان ڪنهنکي ڪو ايذاءُ يا اهنج رسايو هجي، ته مون کي مهرباني ڪري معاف ڪندا.“

سليم هي درد ڀريا لفظ ٻڌي، پاڻ روڪي نه سگهيو، ۽ اوڇنگارون ڏيئي، پيءُ جي قدمن تي ڪري، کانئس پنهنجن ڪڌن ڪرتوتن جي معافي مڱيائين. اڪبر مانسنگ کي اِشارو ڪيو ته ”هاڻ سليم جي مٿي تي منهنجي دستار رکو ۽ مون وارو چوغو پهرائي، منهن جي ترار سندس ڪمر تي ٻڌو.“ حڪم جي بجاوري هڪدم ڪئي ويئي. پوءِ اڪبر ڪنڌ نئڙائي سليم کي سلام ڪيو. ٻين به هاڻ کيس پنهنجو سائين سمجهي، وڏي تواضح سان سندس اڳيان تسليم ڪئي. اِن بعد پل کن ۾ اڪبر دم ڏنو. سليم ته اُٿي کڙو ٿيو، پر باقي وڃي رهيا مانسنگ ۽ ٻيا اَمير اُمرا، جي شاهي بستري جي چؤگرد پنهنجي سائينءَ ۽ سردار جي جدائيءَ ۾ روڄ ۽ راڙو ڪرڻ لڳا. شاهي حويليءَ جا دروازا کلي پيا. جتان ضعفائن جو وڏو ميڙ اندر گهڙي آيو. سڀن جا وار ڇڙيل هوا. مٿن تي مٽيءَ جا ٻڪ پئي وسايائون. ڪلهن تي ڇنل ڦاٽل ڪنجرا هئن ۽ ڳلن تان بوندن بس ئي نٿي ڪين. سندن آهن ۽ صدائن آسمان ٿي ڏاريو. اڪبر جي پٽ راڻيءَ، جوڌ ٻائيءَ، لاش جي سيرانديءَ کان بهي، اوساري پئي چيو ته ”اي منهنجا پيارا ڀتار اي منهنجا مٿي جا مور! مونکي هئن هيڪلو ڇڏي تون ڪاڏي ٿو وڃين؟ تو بنان هن جهان ۾ منهن جو جيئڻ اجايو آهي. اجهو، آءٌ به تنهنجي ڪڍ آيس، ڪي آيس. پوءِ وري، مور نه جدا ٿينداسين، توکان سواءِ هڪ پل به مشڪل آهي. اجهو آيس، ڪي آيس.“

ائين پڪاريندي، محلات ڏي ڊوڙي، ۽ سهيلين کي سڏي چياءِ ته ”منهنجي ساري ساهِ مونکي آڻي ڏيو ۽ سڀ کان عمدو وڳو به کڻي اچوم. هيءُ منهنجو آخرين ڏينهن آهي. جلد چکيا تيار ڪريو. ويرم نه وجهو.“ پوءِ اُٿي گنگا جل سان سنان ڪري، هڪ نئينءَ پرڻيل ڪنوار وانگر سينڌ سرمو ۽ هار سينگار ڪري، اڪبر جي ترار هنج ۾ جهلي، چکيا تي چڙهي پيئي. ستت ئي سنديس ديهي جلي، وڃي خاڪ سان خاڪ ٿي؛ ۽ دنيس آتما اُڏامي وڃي، جوت ۾ سمائي.

اڪبر جي لاش اڳيان ٻن ٽن مولوين قرآن شريف مان سورتون پڙهي، کيس ختما پئي بخشيا. درٻارين ۽ اَميرن ته واهون پئي واجهايون ته نئين بادشاه وٽ ڪئن سرخروُ ٿجي. جيتوڻيڪ ڌڻيءَ کين سڀ ڪجهه ڏنو هو ۽ هر طرح سائو ۽ سکي هوا، تڏهن به طمع وچان سليم جي مٿان ائين پئي پاڻ گهوريائون جئن پروانا شمع تي. خود سليم به سلطنت لاءِ گهڻي وقت کان سڪايل هو، سو پنهنجي تاجپوشيءَ لاءِ هڪدم سانباها ڪرڻ لڳو.

ٻن چئن خذمتگارن اڪبر جي لاش کي آخرين غسل ڏيئي، ڪفن پهرائي، تابوت ۾ بند ڪيو. پوءِ تابوت کي ڪپمخاب سان ڍڪي ڍومي، شاهي محلات جي نوانوي دروازن مان لنگهائي، آگري کان پنج ميل پري سڪندرا وٽ جو بهشت باغ آهي، تنهن ڏانهن کڻي ويا. جنازي جي پويان هر ڪنهن قوم جي ماڻهن جون جماعتون اکين مان نار وهائينديون، پئي هليون. بهشت باغ وٽ پچهڻ بعد، لاش کي لحد ۾ داخل ڪيو ويو؛ ۽ اُنجو منهن سج سامهون ڪيو ويو.

اڪبر پنهنجي مزار پنهنجي حياتيءَ جي ئي ڏينهن ۾ ٺهرائڻ شروع ڪئي هئي، پر ڪن سببن ڪري اڃان سڄي ٺهي راس نه ٿي هئي، تنهنڪري رهيل ڪم سليم پورو ڪرايو. مزار جي ارد گرد هڪ وڏو باغ آهي، جنهن ۾ رنگا رنگ وڻ، گلن جا ٻوٽا ۽ ٻارا، ۽ فرحتي ڦوهارا آهن. انهيءَ من موهيندڙ مڪان تي بلبليون گلاب جي مٿان هردم پنهنجون مٺيون لاتيون پيئون لنون، ۽ پاريهر شاهي تربت جي سفيد سنگمرمر تي ازلي محبت جو آلاپ ڪيو، مؤج ۾ پيا جهولين. سچ ته اهڙي آستان تي دفن ٿيڻ جو خيال ئي سوريءَ کي سيج ۽ مرڻ کي مشاهدو بنايو ڇڏي.

هندن پنهنجيءَ ريت موجب مرڻي جو ڪريا ڪرم ڪيو، ۽ مسلمانن پنهنجي رسم رواج موجب ڪارروائي ڪئي. هڪ مولوي ۽ هڪ پنڊت مزار جا مجاور ٿي رهڻ لڳا. اُنهن جا پويان اڄتائين انهيءَ مزار جي ٽهل ٽڪور ڪندا اچن.

اڪبر جي فوت ٿي وڃڻ جي خبر ساري ملڪ ۾ باه مثل پکڙجي ويئي. سندس ماتم ۾ ڪڙميءَ پنهنجو هر ڪري اڇلايو، ۽ واڻئي پنهنجي دڪان تي ڪڙا چاڙهي ڇڏيا. ٻهراڙيءَ مان ماڻهن جا مجموعا اچي ڪٺا ٿيا، جن وڻن هيٺان ويهي پنهنجي پياري بادشاه جون ڳالهيون ياد ڪري زار زار پئي رنو. منجهانئن هڪ ٻڍڙي ڪڙميءَ چيو ته ”اڪبر رعيت کي پنهنجن ٻچن وانگر ڀانئيندو هو. سندس زماني ۾ امن ۽ ايمان، صلح ۽ سانت هوندي هئي. سرڪاري ڍل به واجبي ۽ هلڪي رکي هئائين. قسمت سانگي جي فصل ڍلو ٿي پوندو هو، ته نه فقط ڍل اڳاڙڻ بند ڪندو هو، پر اسان جهڙن مسڪينن کي ته گهر ويٺي خوراڪ پوشاڪ وقت بوقت پهچارائي ڏيندو هو.“

ٻئي ڪڙميءَ ورايو ته ”بابر. ٽيو ورهيه جڏهن اسانکي ڏڪر سخت ڏهڪايو هو، تڏهن هن اَن جا گدام ڪري کوليا، ۽ هر ڪنهن کي گهرج ۽ لياقت پٽاندر جا مهنا قوت پئي پهتو“

هڪ برهمڻ چيو ته ”راجا آهي پرجا جو رکشڪ ۽ پتا. پنهنجي پرجا جي پالنا ڪرڻ ۾ اڪبر ته رڳو پنهنجو ڌرم ٿي سنڀاليو. هاڻ ته خبر نه آهي ته اسان سان ڪهڙي ورتڻ ٿيندي.“

اڃان ماڻهن پنهنجي پياري بادشاه جو ماتم ئي پئي ڪيو، ته آگري ۾ تاجپوشيءَ جا سانباها پئي ٿيا. سليم ماتم جي مدي تاءِ به نه ترسيو. پيءُ جي قضئي پڄاڻان ٿوريئي عرصي ۾ طائوسي تخت تي ٿي ويٺو. جا ساعت جوتشين سڳوري ٺهرائي هئي، تنهن تي تاجپوشيءَ جو جلسو ملهايو ويو. سليم تخت تي پير رکيو ئي ڪين، ته توبن جي ٺڪا ٺوڪي ٿي، ۽ نغارن ۽ شرناين جي ڌم ڌمان مچي ويئي. اَمير ۽ وزير جي صفون ٻڌيو بيٺا هوا، تن مڙيني نئڙي ڪرنشون بجاءِ آنديون. پوءِ هڪ چوبدار اڳتي وڌي، وڏي آواز سان پڪاري چيو ته ”اڄ شهنشاه نورالدين جهانگير، يعني اسلام جو سوجهرو ۽ عالم جو سوڀارو سردار، تخت ڌڻي ٿاڦيو ويو آهي. هي اُوهو صاحبقران آهي، جنهنجو زحل دربان آهي ۽ آسمان آستان. قمر سندس پيغام رسائيندڙ آهي ۽ زهرو راڳيندڙ. قضا سندس نگهبان آهي ۽ قدر ثنا خوان. تجمل ۽ توانائيءَ جو مايو آهي ۽ شان ۽ شؤڪت جو پايو. سخا جو بحر آهي ۽ عطا جو ڪڪر. سندس دؤلت ۽ دٻدٻي بهشت کي بي رؤنق بنائي ڇڏيو آهي. امير اصل آهي ۽ امير نسل؛ ملائڪ روءِ آهي ۽ ملائڪ خوءِ. شال جهان هميشہ سندس ٻانهن ٻڌ ٻانهو هجي! شال سندس حياتي قائم ۽ دائم رهي!“

ائين چئي، چوبدار پوئتي هٽيو، ته وري امير ۽ راجائون سوغاتون ساڻ ڪري، تخت وٽ نذرانو رکڻ لڳا. انهيءَ جي بدلي ۾ جهانگير پنهنجن مبارڪ هٿن سان مٿن ياقتون ۽ سونن روپن ڦلن جون ورکائون ڪيون. پوءِ هڪ خادم ميون ۽ مٺاين سان ٽمٽار ٿيل ٿالهه ڪلهي تي کڻي آيو. جهانگير پاڻ ته فقط هڪ صوف نوشجان ڪيو. باقي ٻيو سڀ مال حاضرينن تي عنايت ڪيائين، جن ليکي ته اڄ ڪو روح روان نصيب ٿيو اٿئون.

ان بعد جهانگير جي اشاري تي، هڪڙي خذمتگار اڳتي وڌي پڪاريو ته ”حضور اعليٰ فرمائين ٿا ته ’اڄ اسين پنهنجي تاجپوشيءَ جي يادگار لاءِ پڌرو ٿا ڪريون ته اسانجي سلطنت ۾ هڪ لک نوان کوه کوٽاريا وڃن، پنجاه هزار مسافرخانا رستن تي تيار ڪيا وڃن، ۽ آئينده لاءِ واپارين تان سڀ محصول معاف ڪيا وڃن. ٻيو ته هن سال سرڪاري ڍل وصول ڪرڻ ۾ نه اچي. ٽيون ته هر قسم جي مريضن لاءِ هنڌ هنڌ شفاخانا برپا ڪيا وڃن. چوٿون ته سڀني نشيدار شين جو وڪرو بنہ بند رهي. پنجون ته جنهنکي به خواهش هجي سو ڇهن مهينن تاءِ شاهي انبارن مان کاڌ خوراڪ وٺي سگهي ٿو. ڇهون ته شاهي محلات جي ٻاهرون هڪ سونو زنجير ٽنگيو ويو آهي. ان ۾ سٺ سونيون گهنڊڻيون ٻڌل آهن. جيڪڏهن ڪنهن ستم جي ستايل کي دانهن کڻي اچڻي هجي، ته انهيءَ زنجير کي ڇڪ ڏيئي، گهنڊڻي وڄائي ته اسين ترت سندس داد رسي ڪنداسين‘.“

اها منادي ڏيئي خذمتگار وڃي پنهنجي جاءِ ورتي، ۽ حاضرين ۾ خوشيءَ وچان ’واه! واه!‘ جو هوڪو پئجي ويو. پوءِ جهانگير، شريف خان نئين وزيراعظم جو هٿ وٺي، تخت تان هيٺ لٿو؛ ۽ ڌيري ڌيري درٻارين جي صفن وچون لنگهي، درٻار عام جي دالان ۾ آيو. اُتي هڪ شاندار هاٿي سينگاري بيهاريل هو، جنهن جهانگير کي ڏسي، سونڍ مٿي کڻي، سلام ڪيو؛ ۽ پوءِ گوڏن ڀر ويهي ويو. هاٿيءَ جي پاسي کان هڪدم هڪ سوني ڌاڪڻ رکي ويئي، جنهن جي وسيلي جهانگير هاٿيءَ تي رکيل تخت مٿان سوار ٿيو. اَمير اُمرا به پنهنجن پنهنجن هاٿين تي چڙهي ويٺا. هاڻ ته هڪ وڏو سرگس ٺهي ويو. اڳيان دهلن دمامن جا دس پئي لڳا ۽ ساري مجموعي شاهي مسجد ڏانهن رخ رکيو. جئن جئن مجموعو اڳتي وڌندو پئي ويو. تئن تئن جهانگير مٿان سون ۽ جواهرات جي گهور پئي ٿي.

مسجد جي وڏي دروازي وٽ بادشاه هاٿيءَ تان هيٺ لهي پيو؛ ۽ امير وزير ساڻ ڪري، اندر داخل ٿيو. شيخ الاسلام سندس آجيان لاءِ اڳتي وڌي آيو ۽ کيس هٿ مان وٺي، منبر جي پايه وٽ آڻي بيهاريائين. پوءِ سندس حسب نسب بيان ڪري، کيس هندستان جو شهنشاه ٺهرايائين، ۽ مٿس نورالدين، يعني اسلام جي سوجهري جو لقب ڌريائين. ان مبارڪ موقع کي ملهائڻ لاءِ، جهانگير پنجاه هزار اشرفين جي خيرات ڪڍي. تنهن بعد، وري ساڳئي شان شوڪت سان محلات ڏي موٽيو.

شام جو محلات ۾ هڪ وڏي مجلس ڪئي ويئي، جنهن جهڙي اڳي ڪڏهن به آگري ۾ يا ٻئي ڪنهن هنڌ نه ٿي هئي. فرش فروش ۽ گل گلم غاليچا وڇايا ويا هوا، ۽ هزارها ننڍڙيون بتيون ٻاريون وييون هيون. انهن بتين صفحي جي سنگمرمر وارن ٿنڀن تي اهڙو ته تجلو پئي ڪيو، جو ائين پئي ڀانيون ته ڄڻڪ اُهي بدخشان جي لعلن جا ٺهيل هوا. ساڳين بتين سونهري ڇت کي ته وري اهڙي رونق ٿي ڏني، جو ڀانءِ ته اها جواهرن سان جڙيل هئي. گلاب، لاله، گلشب، نرگس، سوسن ۽ سمن جا گلدستا هنڌ هنڌ رکيا ويا هوا. اُنهن جي رنگ روپ ڪري زمين زيبائتي ٿي پيئي هئي ۽ هوا دلڪش، شاهي تخت جي ٻنهين طرفن کان ٻانهان ۽ ٻانهيون ٻڌيو هڪيا هموار بيٺا هوا. امير امرا، رئيس راجائون قسمين قسمين ويس پهري، حضور ۾ حاضر هوا، انگلنڊ، فرانس، ۽ ايران مان به ايلچي آيل هوا.

جهانگير اهڙين درٻارن ۽ مجلسن جو تجمل ته گهڻائي گهمرا ڏسي ڇڏيو هو، سو اڄوڪو نظارو سندس لاءِ ڪا نئين ڳالهه نه هئي. پر ته به سندس من وڌي ويو. نه فقط ائين، مگر پنهنجي مرتبي؛ جوابداهيءَ جو بوجو به محسوس ڪرڻ لڳو.

شهزادو خسرو، خان عظيم ۽ راجا مانسنگ سندس تخت نشينيءَ تي دل ۾ رنج هوا ۽ پڻ کيس بادشاهيءَ تان ريٽڻ جو منصوبو منڊيو هئائون، سي به هن موقع تي اچي حاضر ٿيا هوا. ٻاهران ائين پئي لکايائون ته جهانگير سندن اکين جو ٺار آهي، پر جان ۾ جڪ پئي ماريائون. جهانگير کي ته راجائي سکن سياڻو ۽ سٻاجهو ڪري وڌو هو، سو نه فقط هنن جي مدائي دل تان ميٽي ڇڏياءِ، پر اٽلو کين وڏا مرتبا عطا ڪيائين. خسرو کي پنجاب جو حاڪم ٺهرايائين، خان عظيم کي دکن جو نظام مقرر ڪيائين، ۽ مانسنگ کي بنگالي جو صوبو بنايائين.

مجلس برخاست ٿيڻ بعد، مانسنگ ۽ خان عظيم جهانگير جي دستبوسي ڪري روانا ٿيا. رستي تي مانسنگ خان عظيم کي چيو ته ”ڪهڙو عجيب جو هو اڃان به سڌري صالح ٿي پوي؛ ۽ پاڻ موکي پيءُ جون سڪون لاهي؟“

خان عظيم: ”ائين ٿئي ته ٻيو ڇا گهرجي؟ مگر اهڙو اهڃاڻ ته ڪونه ٿو ڏسجي. اُٽلو آثار ته اهڙا پيا پسجن جو شايد هيڪاري وڻواند وڃي. جنهن مهل جهونن يارن سان ويٺو پڪون پيڻ، تنهن مهل وري اُهيئي گڏهه، اُهيئي آٿر.“

مانسنگ: ”کٽيس قسمت! ڇڏي ڏجيس. ڏسجي ته ڪهڙا ٿو پير هلي. جي اَڍنگي هلت هليو، ته لاچار فساد کڙو ڪري، تخت تان لاهي ڦٽو ڪبس.“

خان عظيم: ”اهو اوهانجو خام خيال آهي، ڇو ته جئن وقت ويندو گذرندو، تئن کيس تخت تان لاهڻ ويندو وڌيڪ ڏکيو ٿيندو. آءٌ ته سمجهان ٿو ته اهڙي ڪوشش جي بنہ هاڻ ڪجي، تڏهن به ڪارگر نه ٿيندي.“

مانسنگ: ”تحقيق، پر هاڻ اسين ته ماٺا کائي مٿي آيا آهيون. اچو ته توڪل جو ترهو ٻڌي، باقي حياتيءَ جا دن ڌڻيءَ جي توه ۽ طلب ۾ گذاريون.“

خان عظيم: ”ائين ئي ڪرڻو پوندو؛ مگر هاڻ آگري ۾ وڌيڪ جالڻ جنجال آهي.“

مانسنگ: ”آءٌ ته صبح سوير آگري جا وڻ عمر لاءِ ڇڏيندس. اَبو اَلفضل ۽ سانجن ٻين ساٿين جو سياڳ چئبو جو وڃي اڪبر جي هٿن ۾ سکي ٿيا. اسين به جيڪر دنيا مان رحلت ڪري وڃون ها، ته اسين هنن عذابن کان آجا هجون ها.“

خان عظيم جي دل ڀرجي آئي. سڏڪو ڀري چياءِ ته ”مونکي ته وهمن وڪوڙي ورتو آهي. مان ڀانيان ٿو ته اسانجي پڇاڙي سرهي نه ٿيڻي آهي. هيءَ عنايت جا هن اسان تي ڪئي آهي، تنهن تي هيڪاري منهنجو من منجهايو آهي. چئبو ته هاڻ ته آقي باقي سندس پناري پياسين. نڄاڻان اڳتي اسان سان ڪهڙا ڀت رڌيندو.“

ائين چئي مانسنگ کي پيار سان ڀاڪر پائي چياءِ ته ”اَدا! هاڻ الله واهي! شال تنهنجي منهنجي عاقبت موچاري ٿئي!“

مانسنگ جو ڏاڍو مايوس ٿي ڏٺو، تنهن ورايو ته ”خدا حافظ! شال ڌڻي اسان سڀني جو واهي هجي!“

پوءِ ٻئي هڪ ٻئي کان ڌار ٿيا؛ ۽ هن جهان ۾ وري نه مليا. ستت ئي خان عظيم کي راڄڊوهيءَ جي تهمت هيٺ گرفتار ڪيو ويو ۽ جيئري ئي سندس کل لاٿي ويئي. مانسنگ به سک ٿي ڪين سمهيو. جلد ئي راجسٿان ڏي ڀڄي ويو، جتي باقي حياتيءَ جا ڏينهن گوشه نشينيءَ ۾ گذاريائين.

(12)

جهانگير کي سلطنت جي بوجي هاڻ گهڻو ڪي سياڻو ڪري وڌو هو. هونئن جو سارو ڏينهن نشي چشي ۾ گنوائي ڇڏيندو هو، سو هينئر هر روز ڳچ وقت رعيت جي اهنجن ايذائن جي دفع ڪرڻ ۾ صرف ڪرڻ لڳو. انهيءَ هوندي به، مسڪينن جي دادرسي مشڪل ٿيندي هئي، ڇو ته رشوتخور ڪامورن جي چالبازيءَ ڪري، انهن کي محلات واري زنجير کي ڇهڻ جو موقع ئي هٿ نٿي آيو. هڪ ڏينهن جئن جهانگير پنهنجي ڪچهريءَ جي ڪاروبار ۾ مشغول هو، تئن اوچتو ئي گهنڊڻيءَ جو آواز ڪن تي پيس. دربان کي هڪدم حڪم ڏنائين ته ”سگهو وڃي ڏس ته ڪير ٿو گهنڊڻي وڄائي ۽ کيس آڻي هت حاضر ڪر.“

فرمان موجب، دربان جلد ئي هڪ پير مرد کي سندس ٻڍڙي زال سميت آڻي حاضر ڪيو. کين ڇنل ڦاٽل ڪپڙا ڍڪيل هوا. ڪچهريءَ ۾ گهڙڻ شرط، نئڙي شاهي آداب بجا آڻي، اکين مان آب وهائي، پڪارڻ لڳا ته ”اِنصاف! شاهن جا شاه! اِنصاف!“

جهانگير فرمايو ته ”دلجاءِ ڪريو. مونکي پنهنجي دک درد جو دل کولي سربستو احوال سڻايو. آءٌ اوهانجو پاڻيهي اجهو ٿو داد ڪريان.“

ڪنبندي ڪنبندي پير مرد ڪڇيو ته ”حضور جو شال اقبال زياده هجي!“

ائين چئي هٻڪي بيهي رهيو، تنهنتي وزيراعظم دلداري ڏيئي چيس ته ”خوف خطرو نه ڪر، ۽ بنان ڪنهن حجاب ۽ شرم جي چٽيءَ طرح حضور اعليٰ جي اڳيان احوال عرض رک.“

پر پير مرد کان وڌيڪ اکر به نه اُڪليو. آخرڪار زالس همت جهلي، ڏڪي ڏڪي چيو ته ”جئندا قبلا! اسين مصيبت جا ماريل نٿا سور سهي سگهون، ۽ نٿا پاڻون وڏن جي شڪايت ڪري سگهون.“

هي لفظ ٻڌي، جهانگير کي ڏاڍو رحم آيو، ۽ فرمايائين ته ”خاطر جمع ڪريو. توڻي کڻي منهن جي پٽ اوهانکي ستايو هوندو، ته به آءٌ اوهان کي انصاف پلءِ وجهندس. هاڻي بنان ڊپ ڊاءَ جي پنهنجي ماجرا بيان ڪريو.“

ٻڍڙيءَ جي اکين مان ته ڳوڙها بس ئي نه ڪن. نيٺ عرض ڪيائين ته ”اي اسان جا سردار! مان ۽ منهنجو مڙس بردوان جي ڏوراهين ڏيهه کان مهنن جا مهنا ڪهندي ڪهندي مس مس هت پهتا آهيون. واٽ تي پني پيٽ قوت پئي ڪيو اٿئون. حضور جي در اها اميد پائي آيا آهيون ته اسانجو پورو پورو داد ٿيندو. آهيون سي ضعيف ۽ مسڪين، ته به هيل تاءِ ڪنهن اڳيان هٿ نه ٽنگيو اٿئون. رب جي رضا تي راضي رهي، ڏکيو سکيو وقت پئي ڪاٽيو اٿئون. خدا جي فضل سان هڪ ننڍڙي رهڻ جي جاءِ ۽ ٻنيءَ جو ٽڪر به هئوسين. سڪي سڪي، پيريءَ ۾ پٽڙو ڄائوسين، جنهن کي لاڏ ڪوڏ سان نپائي، پئي نيڻ ٺارياسين. قضا سان اسان جي دادلي رستي تي راند پئي ڪئي. اوڏي مهل اَمير سيف الله به ڪو هاٿيءَ تي چڙهيو، اچي اُتان لانگهائو ٿيو. سندس بيپرواهيءَ کان، اسان جو اَبهم هاٿيءَ لتاڙي اُڦٽ ماري وڌو. هن ماجرا جي جڏهن اسان کي خبر رسي، تڏهن اسين هاٿيءَ پٺيان ڪاهي پياسين ۽ انصاف گهريوسين. پر انصاف ته انصاف جي ماڳ، مرڳوئي سرڪاري ڪامورن جي ڦٺ لعنت سٺيسون. انهيءَ تي آءٌ پاڻ جهلي نه سگهيس، سر وٺي کين ويڻ ورايم، ۽ حاڪم کي پڻ ٻن چار حرف پٽي ڪڍيم. بس، پوءِ جي اسان سان ويل وهايائون، تنجو ڪهڙو بيان ڪريون. اسانجو سارو مال ملڪيت ۽ ٽپڙ ٽاڙي حاڪم جي حڪم سان ضبط ڪيا ويا؛ ۽ پڻ اسانکي شهر نيڪالي ڏني ويئي.“

ائين چئي، ويچاري درد جي ماريل ٻڍڙي ساڻي ٿي ڪري پيئي ۽ ڏندڻ پئجي ويس.

هي روئداد ڏسي، جهانگير کي ڏاڍو ارمان پهتو؛ رڙ ڪري چيائين ته ”آهي اهو ڪير جو اسان جي ملڪ ۾ اهڙا انڌير ٿو وهائي؟ آءٌ خدا کي حاضر ناظر ڄاڻي ٿو چوان ته هنن ستايلن کي پوري داد ملڻ کان اڳ آءٌ سک ٿي نه سمهندس.“ ائين پڪاري، منشيءَ کي اِشارو ڪيائين ته سگهو هنن مسڪينن کي اول شاهي خزاني مان ڏه اَشرفيون آڻي ڏي ۽ پوءِ ڪاغذ قلم کڻي اچ ته انهيءَ اَڍنگي حاڪم کي سبق سيکاريون.“

منشي ’جي حضور!‘ چئي اُٿي کڙو ٿيو ۽ فرمان موجب ڏه اشرفيون آڻي پير مرد جي اڳيان رکيائين. پر پير مرد ته اشرفين کي هٿ به نه لائي، چي اسانکي داد گهرجي نه پئسا. آخر وڏي زور بعد مس مس اشرفيون پٽ تان کڻي، مٿي تي رکي، کڻي ڳنڍ ۾ ٻڌايائين. پوءِ ته منشي قلم هٿ ۾ کڻي، شاهي فرمان لکڻ لاءِ بادشاه کي ويجهو ٿيو.

جهانگير فرمايس ته هاڻ لک ته ”بنگالي جي حاڪم سيف الله کي سڏ ٿي ڏجي ته سندس ڪڌن ڪرتوتن جي اسانکي پوري پروڙ پئجي رهي آهي. هن تازو هڪ مسڪين ٻڍڙي ۽ ٻڍڙيءَ جو ڪوڏن جهڙو سڪيلڌو پٽ ناحق هاٿيءَ هٿان لتاڙائي ماري وڌو آهي. انصاف روءِ ته اهڙيءَ ڪنياءَ جو بدلو کيس هڪدم ملڻ گهرجي، پر هن دفع اسين سندس خطا تي چشم پوشي ٿا ڪريون. باقي کيس حڪم ٿا ڪريون ته پيلوان کي سخت سزا ڏئي، ۽ هنن اَڌينن کي سندن جاءِ ۽ ٻني موٽائي ڏئي؛ ۽ ٻين نقصانن عيوض کين هڪ وڏي رقم ڀري ڏئي. جي هيءُ اسانجو فرمان هڪدم بجاءِ نه آندو ويو، ته پوءِ سندس حياتيءَ جو خير نه آهي.“

انهيءَ رقعي تي جهانگير مهر ڪري، ٻڍڙيءَ کي هٿ ۾ ڏنو ۽ چيائينس ته ”هيءُ وڃي پنهن جي حاڪم اڳيان پيش ڪريو، اُميد ته اوهان جا درد جلد دور ٿيندا.“

زال مڙس انهيءَ تي البت سرها ٿيا، ۽ وري منزلون ماريندا، اچي بردوان ۾ پهتا، ۽ شاهي فرمان سيف الله جي خذمت ۾ آڻي حاضر ڪيائون.

سيف الله هي فرمان پڙهي، تپي لوه ٿي ويو، ۽ اُن کي پرزا پرزا ڪري کڻي پٽ تي اُڇلايائين. ويتر حڪم ڪڍيائين ته ”هنن باغين کي پڪڙي، نظربند رکو، ۽ جيسين پنهنجي خطا نه مڃين ۽ منهنجو فيصلو قبول نه ڪن، تيسين ڀل ته قيد ۾ پيا ڪنا ٿين.“

بس، ويچارن لاءِ ته ويل وهي ويا. هڪ اونداهيءَ ڪوٺيءَ ۾ وڃي هنيائون. روز صبح جو هڪ داروغو پڇڻ ويندو هون ته ”ڇا، اڃان به حاڪم جو حڪم اوهانکي قبول نه آهي؟“ ڪيترن ڏينهن تائين ته ويچارن آڻ مڃڻ کان انڪار پئي ڪيو، پر نيٺ فاقا ڪڍي ڪڍي ۽ عذاب سهي سهي، لاچار کڻي هائو ڪيائون. تڏهين مس مس ٿي جندڙي آزاد ٿين. بنديخاني مان ڇٽي، رڙهي رڙهي وڃي هڪ وستيءَ ڀيڙا ٿيا، جتي ڳوٺاڻن مٿن ديا آڻي، ٽڪر ڀور اچي کاراين. جڏهن البت بت ۾ وريا ۽ هلڻ چلڻ جهڙا ٿيا، ته اُها وسي ڇڏي وري آگري ڏي روانا ٿيا. ٿوري گهڻي ڏينهين چارين وڃي سيف الله کي خبر رسائي؛ پر هو هاڻي پڪڙجڻ کان پري هوا. سيف الله کي سجهي آيو ته اجهو وري ٿو ممڻ مچي، سو آگري ۾ ڪن دوستن کي لکي موڪليائين ته ”خبر رکجو، متان هي خبيث وري نه ڪو خلم ڪن.“

زال مڙس به پنڌ کي ڀيڙيندا، اچي آگري کان نڪتا، پر ڇا ڏسن ته گهنڊڻين واري زنجير سپاهي پيا پهرو ڏين. ويچارن جون ٻه به وييون، ڇهه به وييون. هر روز صبوح کان وٺي شام تاءِ محلات جي چوڌاري پيا لامارا ڏيندا هوا، پر مجال نه ٿئين جو زنجير جي اوڏو وڃي سگهن. جي بادشاه شڪار تي نڪرندو هو، ته هي به سندس پويان لڳندا هوا، ۽ جي وري شهر مان گذر ڪندو هو، ته هي به پٺ نه ڇڏيندا هئس. بس ويچارن کي ائين ڪندي مهنن جا مهنا لنگهي ويا، پر مراد حاصل ئي نه ٿئين. نيٺ هڪ ڏينهن جئن بادشاه ٻيڙيءَ ۾ چڙهي، جمنا نديءَ تي شيل شڪار پئي ڪيا، تئن پير مرد پاڻيءَ ۾ ٽپو ڏيئي، ٻيڙيءَ جو ڳريو جهلي، وڏي دانهن ڪئي ته ”شاهن جا شاه! انصاف! اي شاهن جا شاه! اِنصاف!“ هيءُ فرياد ٻڌي، جهانگير تپرس ۾ پئجي ويو. جان نهاري ته هڪ پير مرد ٻيڙيءَ جي پاسي ۾ پيو تڙڳي ۽ ٿڙڦي. هڪدم حڪم ڏنائين ته پوڙهي کي پاڻيءَ مان ڪڍي، ٻيڙيءَ ۾ چاڙهيو ائين ڪيو ويو. پوءِ ته پوڙهي کي چڱيءَ طرح سڃاتاءِ، ۽ کانئس حال جي حقيقت پڇيائين. احوال ٻڌي، ڏاڍو غم ٿيس. ۽ سيف الله تي ڏاڍا ڇوه ڇنڊيائين. پير مرد ۽ سندس زال کي ٿانئيڪو ڪري، سيف الله ڏي قاصد روانو ڪيائين ته ”درٻار ۾ هڪدم اچي حاضر ٿيءُ.“

سيف الله کي ته خواب ۾ به ڪونه ٿي سجهيو ته سندس لاءِ ڪا مصيبت ٺهي آئي آهي. سو شاهي فرمان جي تهه طلب پيروي ڪيائين، ۽ لشڪر ساڻ ڪري، اچي جمنا نديءَ جي ٻئي ڪپ تي خيما کوڙيائين. سندس وارد ٿيڻ جي خبر وڃي بادشاه جي ڪن پهتي. انهيءَ ئي ڏينهن جهانگير حڪم ڪيو ته ”منهنجو هڪ مست هاٿي صبوح جو سوير تيار رهي.“

ٻڍڙي ۽ ٻڍڙيءَ کي پڻ امر ڪياءِ ته ”سڀاڻي اچي درٻار ۾ حاضر ٿجو.“ فجر جو زال مڙس کي هاٿيءَ تي سوار ڪري، ساڻن گڏجي جمنا ندي لنگهي پيار ٿيو. سيف الله اڃان ننڊ جي خمار ۾ ئي هئو. جهانگير حڪم ڪيو ته ”کيس چؤکنيو ٻڌي، هاٿيءَ جي اڳيان آڻي ڦٽو ڪريو. اک ڇنڀ ۾ ائين ئي ڪيو ويو. پوءِ ته هاٿيءَ هڻي سيف الله کي چپي چيڀاٽي، چيهون چيهون ڪري ڇڏيو. پنهنجي جهوني دوست جو اهڙو درد ڀريو موت ڏسي، جهانگير جي دل ڀرجي آئي، ۽ حڪم ڪيائين ته ”کيس وڏي مان ۽ طومان سان نيئي دفن ڪريو، ۽ ساري ڪچهري برابر ٻه مهنا ماتم ۾ رهي.“

انهيءَ ڏينهن هئن به درٻار ۾ ظاهر ڪياءِ ته ”توڻي سيف الله مونکي ڏاڍو پيارو هو، پر ته به انصاف هن کان وڌيڪ پيارو لڳم. ڇا به ٿي پوي، ته به بادشاه کي ضرور پوري عدالت ڪرڻ گهرجي، ۽ سندس سلطنت ۾ هر ڪنهن انسان کي خواه غريب هجي خواه غني، پنهنجا پورا پورا حق پلءِ پوڻ گهرجن.“

(13)

اهي مسند تي وهڻ کان اڳ، جهانگير ڀانيون ٿي ته سلطاني ڪلاه ۾ ڪي ڪل نعمتون سمايل آهن. پر اڃان تخت تي پير ئي ڪين ڄمايائين، ته پروڙ پيس ته اهو سندس خام خيال هو؛ ڇو ته جيڏا اُٺ تيڏا لوڏا. تاجپوشيءَ کان اڳ ته البيلو ٿي، پئي خوب مزا ماڻيائين. هاڻ ته قسمين قسمين جوابدارين وڪوڙي ورتس. کيس تخت تي خالي چٽجي ڏکجي ڪونه وهڻو هو، نڪي ڪي رڳو ڏيک ويک واريون ڪچهريون قائم ڪرڻيون هيس. اول ته کيس ملڪ ۾ صلح سانت رکڻي هئي. ڪيترن ئي پوءِ ڍاولن رئيسن ۽ نوابن باغي ٿي، ڦرلٽ مچائي ڏني هئي ۽ رعيت ۾ بلوي جي باه پئي ڦوڪي. ٻيا ته ٺهيو، پر خود سندس جان جگر شهزادي خسرو به فتني ۽ فساد جا دليل ڏئي ڊؤڙايا. سو انهن مڙيني کي سنئين پير تي آڻي، آڻ مڃائڻي هيس.

انهن مشڪلاتن کي منهن ڏيڻ لاءِ جهانگير به مڙس ماڻهو هو. ٿوري ئي عرصي ۾ باغين کي ماري مات ڪياءِ. نه فقط ايترو، پر پڻس جا هيڏي ساري سلطنت پربا ڪئي هئي، تنهن ۾ امن امان ۽ عدل انصاف جو ڏؤنڪو وڄائي ڇڏيائين. پنهنجي نفس سان پڻ خوب جنگيون جوٽيندو پئي آيو، ۽ هونئن جو حرص ۾ غلطان هوندو هو،  سو هاڻ سڌري صالح ٿي پيو.

مهرالنسا جي پرڻجي وڃڻ کي ٻه ٽي سال ٿي ويا هوا، مگر جهانگير جو اُن لاءِ اڃان به ڏيل پئي ڏکيو، ۽ سندس دل ۾ محبت جو مچ متوئي پيو هو. راتين جون راتيون پنهنجي مهلقا جي منهن ڏسڻ لاءِ انتظاريءَ ۽ بيقراريءَ ۾ پيو ڪاٽيندو هو. ڪڏهن ته کيس اکين اڳيان اوڏو سمجهي، مٿس بيوفائيءَ جا الزام مڙهيندو هو، ۽ ڪڏهن ته سندس مٺو نالو للڪاري، کيس وصل لاءِ ورلاپ ڪندو هو.

مهرالنسا جي موَ ۾ هي مغرور  مغل شهنشاه پنهن جي نرم ريشمي توشڪن ۽ تڪين تي ليٽندي اهڙا عذاب پيو سهندو هو، جهڙا قيدي سهن ڪاٺ ۾. سندس دل دائما اُدماد پئي کاڌا ته مهرالنسا کي جيڪر پنهنجي پٽراڻي ڪري باقي حياتيءَ جا ڏينهڙا سندس خذمت ۾ گولو ٿي گذاريان. مهرالنسا جي مٺيءَ لات جو پري کان پڙلاءُ اڃان به سندس ڪنن تي پئي پيو؛ ۽ هنجي من موهڻي مورت اڃان به سندس دل تي اُڪريل هئي. وڏائي وس هلايائين ته ڪئن اهي خيال چت تان لاهي، عشق جي بند مان پاڻ آجو ڪريان، پر ڪجهه نه وريس. نيٺ لاچار ٿي، سٽون سٽڻ لڳو ته علي قلي بيگ کي هرکائي، يا دڙڪا تاب ڏيئي، کانئس مهرالنسا کي طلاق ڏياري، پنهنجي من جي مراد حاصل ڪريان. سو بهاني ڪبهاني علي قلي بيگ کي پاڻ وٽ گهرائي ورتائين. اول ته سندس وڏي آجيان ڪيائين. پوءِ ساڻس اوڀاريون لهواريون ڳالهيون ڪرڻ لڳو. ڳچ وقت بعد کيس چياءِ ته ”يار! مون کي پڪ آهي ته تون ته هن جهان ۾ ئي جنت جا مزا پيو ماڻيندو هوندين. ننڍپڻ جي ڳالهه اڃان مونکان نه وسري ويئي آهي ته ڪئن مون هڪ دفعي تنهن جي گهرواريءَ کي ڏٺو. سندس سونهن، سمجهه ۽ سوڀيا انوقت منهنجيءَ دل تي واه جو اثر وڌو.“

علي قلي بيگ جواب ڏنو ته ”هائو سائين! بيشڪ هن بندي کي الله تعاليٰ نوازيو آهي. هوءَ منهنجي اکين جو ٺار ۽ ڳچيءَ جو هار آهي. آءٌ خدا جا ڏاڍا شڪر ادا ٿو ڪريان جو منهنجيءَ غريباڻيءَ اونداهيءَ مڙهيءَ کي هنجي چمڪندڙ چهري سان چمڪايو اٿس.“

هي لفظ ٻڌي، جهانگير کي جان تان جوش آيو، سو کيس چيائين ته ”البت چنڊ وانگر فقط دورانهينءَ تان توتي چمڪي ٿي؛ باقي هيٺ لهي اچڻ کان ته، مان ڀانيانٿو، ته اڃان توکان عار ڪندي هوندي.“

علي قلي بيگ جواب ڏنو ته ”سائين! گناه معاف؛ پر مون به مٿس سر، ساه فدا ڪري ڇڏيو آهي، ۽ هوءَ به مونسان اهڙي ئي سچي آهي.“

جهانگير پاڻ وڌيڪ جهلي نه سگهيو، سو زوم مان هڪل ڪري چيائينس ته ”اڙي! آهين تون ڪير؟ سمجهين ڇاٿو؟ مهرالنسا تو جهڙي جي دام ۾ ڦاسجڻ واري نه آهي؟“

علي قلي بيگ به البت غصي ٿي ورايو ته ”هائو، قبلا! پر منهنجي صحبت جي تاءِ هنجي به دل مورم وانگي رجائي، نرم ڪري وڌي آهي؛ ۽ اسين ٻئي هاڻ يڪجسم آهيون.“

جهانگير گهنڊ پائي چيو ته ”بيوقوف! هوش رک. خبر اٿيئي ته ڪو وقت هو جو مهرالنسا ۽ مان هڪ ٻئي تي ليليٰ مجنون وانگي هواسين.“

علي قلي بيگ به الغرضائيءَ سان جواب ڏنو ته ”مونکي ته ڪا خبر ڪانهي. هوءَ هينئر منهنجي نڪاح ٻڌي زال آهي، ۽ ڪنهن به بني بشر کي طاقت ناهي جو کيس مونکان جدا ڪري سگهي.“

جهانگير چٽ ٻڌي چيس ته ”يار! ڪي سمجهه. هوءَ ۽ آءٌ هڪ ٻئي جي عشق ۾ اَڙيل آهيون، سو منهنجي صلاح اٿيئي ته ڪري کيس طلاق ڏي.“

علي قلي بيگ هي حرف ٻڌي، ڪاوڙ ۾ تپي لعل ٿي ويو؛ ۽ شوخيءَ سان چياءِ ته ”جيسين سر سلامت اٿم، تيسين آءٌ هن کي ڇڏڻ وارو نه آهيان.“

جهانگير وري به سمجهايس ۽ چيائينس ته ”تڏهن، تون اڃان مهرالنسا تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار نه آهين؟ باقي آءٌ توکي ٻڌايانٿو ته جيڪڏهن تون منهنجو چيو مڃيندين، ته آءٌ ڏاڍو خوش ٿيندس.“

علي قلي بيگ جواب ڏنو ته ”ائين ته ڪڏهن به نه ٿيندو.“

تنهنتي جهانگير چيس ته ”جي آءٌ توکي اهڙو حڪم ڪريان، ته به انڪار ڪندين؟ ٿورو خيال ڪري، جواب ڏي.“

علي قلي بيگ وراڻي ڏني ته ”اها خيال ڪرڻ جي ڳالهه ئي ڪانهي. جي حضور جن انهيءَ ڳالهه تي هوڏ ٻڌيو بيٺا آهن، ته پوءِ آءٌ به مئي مارائي کان سواءِ نه رهندس. مونکي به پنهنجي نڪ کي مر لائڻي ناهي. جيڪڏهن اڄ سائين جن کانسواءِ ڪو ٻيو اهڙي مجال ڪري ها، ته پاڻيهي ڪل پويس ها.“

ائين چئي، اُٿي کڙو ٿيو. ۽ سڌو گهر ڏي روانو ٿيو.

جهانگير کي علي قلي بيگ جي اهڙيءَ روش تي ڏاڍو صدمو پهتو، سو آرام ئي نه اچيس. هتان اُٿي پيو هت وهي. عشق جي انڌ ۾ ڇا جو ڇا پئي بڪياءِ. نيٺ دل ۾ پڪو پهه پچاياءِ ته ”مهرالنسا کي ڪئن به هٿ ۾ آڻيندس. مونکي خاطري آهي ته هن جي اڃان به مون سان لنءُ لڳل آهي، سو آخر ٿيندي به منهنجي. هن هٺيلي ايراني سپاهيءَ کي هن بيحرمتيءَ جي بدلي ۾ ضرور سر ڏيڻو پوندو. مهرالنسا ڪنهن به صورت ۾ هنجي ٻنڌڻن ۾ نه ٻڌي هوندي. لائق ئي منهنجي آهي، سو ضرور منهنجي پٽراڻي بنبي. ڦٺ هجي ههڙي تخت کي جنهن مونکي هيترو وقت کانئس غافل رکيو آهي.“

اهڙا خيال پچائي پچائي، تاڙي وڄايائين، جنهن تي سندس يار غار وزير نذير احمد هٿ ادب جا ٻڌي، اچي اڳيان بيٺس ۽ چيائين ته ”حضور اعليٰ جو ڪهڙو فرمان آهي؟“

جهانگير: ”يار! پاڻ ملهائڻ جو هاڻ عمدو وجهه اٿيئي. اُٿي ڪمر ڪش. جي ڪشالا ساڀ پيَءَ ته آءٌ به تنهنجا ٿورا عمر ڀر نه وساريندس.“

نذير احمد: ”قبلا! هي غلام حاضر آهي. جو به فرمان ڪندا، ته وس آهر ڪين گهٽائيندس، ۽ جيسين اُنجي سر انجامي نه ڪندس، تيسين ننڊ آرام به حرام اٿم.“

جهانگير: ”مونکي خاطري آهي ته تون ڪا ڪوتاهي نه ڪندين. هاڻ خيال ڏيئي ٻڌ. ڪم نهايت ڪٺن ۽ جوکائتو اٿيئي؛ ڏاڍي سنڀال گهرجي. خبر نه هونديءَ ته آءٌ مهرالنسا تي مفتون هوس، مگر اُن کي وقت بخت ياوري نه ڪئي، جنهنڪري هوءَ منهن جي هٿن مان نڪري ويئي. اهو به معلوم اٿيئي ته هاڻ هوءَ علي قلي بيگ جي گهر ۾ آهي. هيترا ڏينهن ته پئي سندس صحبت لاءِ ساه سڪايم، پر هاڻ وڌيڪ پاڻ پلي نٿو سگهان. اجهو تنهنجي اچڻ کان اڳ۾، علي قلي بيگ کي گهرائي، ڪيترو سمجهايم ته مهرالنسا کي کڻي طلاق ڏي؛ پر هن نالائق ائين ڪرڻ کان بنہ اِنڪار ڪيو.“

نذير احمد: ”ڇا؟ علي قلي ۽ انڪار؟ حضور اعليٰ جو غصو جو هوند زمين آسمان زير زبر ڪري ڇڏي، تنهن کان به نه ڊنو؟ رڳو هڪ لفظ جي دير آهي، حڪم ڪريو ته پورو ٿيو پيو آهي.“

جهانگير: ”سچ ائين آهي، پر دل نٿي چويم ته ڪو حڪومت جي شروعات ۾ ئي رعيت کي رتوڇاڻ ڪريان. پر حالتون اهڙيون بڻجي بيٺيون آهن جو لاچار ائين ڪرڻو پوندو. نادان علي قلي بيگ پاڻيهي ٿو پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻي. ٻوجهه نٿي پويس ته جنهن ڳالهه تي منهنجيءَ ساريءَ زندگيءَ جي آسري جو مدار آهي، تنهن ۾ ٿو مونکي آڏو پوي. جيتوڻيڪ هن منهنجي نوڪري ايمانداريءَ ۽ وفاداريءَ سان ڏني آهي، ته به اڄ جا اهڙي اَڍنگي هلت هليو آهي، تنهن لاءِ ضرور کيس پڇتائڻو پوندو. سندس موت بنان وري مون لاءِ چارو به ڪونهي. هاڻ ٻڌ. هن کي ائين ختم ڪري ڇڏ، جو ڪنهن کي گم ئي نه پوي.“

نذير احمد: ”قبلا! دلجاءِ ڪريو. اهو ڪم ڄڻ ته ٿيو پيو آهي. اهڙي ته اٽڪل ويڙهائيندس، جو سندس ملائڪن کي به پتو نه پوندو. اوچتو ئي اوچتو ڪنهن مست هاٿيءَ جي پيرن هيٺون اهڙيءَ کيڏ سان لتاڙائي ماري وجهجيس، جو هرڪو ائين ڀانئين ته اتفاق سان فوت ٿي ويو.“

جهانگير: ”يار! واه جي رمز رٿي اٿيئي. بيشڪ مجرايون لهڻيُءِ.“

نذير احمد نئڙي ڊگهو سلام ڀري، چيو ته ”حضور جو اقبال زياده هجي. منهنجي ته هميشہ اها آرزو رهي آهي ته سائين جن جي خذمت ۾ دم ڏيان. ويندڙ ئي شرط وڃي ٿو اوهان جي ڪم کي لڳان.“

ائين چئي، ٻاهر نڪتو. دربانن وٽان معلوم ٿيس ته علي قلي بيگ کي ٿورو وقت ٿيو جو محلات جي وڏي دروازي مان نڪري، ڏاڍيءَ تڙ تڪڙ ۾، ٻالڪيءَ تي سوار ٿي، پنهنجيءَ جاءِ ڏي روانو ٿيو. نذير احمد به هڪ مست هاٿي سنڀرائي، اُن تي ٿي ويٺو ۽ علي قلي بيگ وارو رستو وٺي، هنجي ڪڍ پيو.

علي قلي بيگ جا پالڪي بردار سوڙهين گهٽين مان ، آهسته  آهسته رڙهندا پئي ويا. علي قلي بيگ ته پنهنجن ئي خيالن ۾ ٻڏو پيو هو. مٿس جيڪي وهيو واپريو هو تنهنتي غور پئي ڪياءِ. آخر دل ۾ اهو پڪو ٺهراءُ ڪري ڇڏيائين ته مال ملڪيت ڌن دولت سر سميت قربان ڪندس، مگر مهرالنسا کي پنهنجي جيئري جهانگير جي حوالي هرگز نه ڪندس. ڏاڍو جوڌو جوان هو. خوف جو دل ۾ دئو به ڪونه هوس. بيپرواهيءَ وچان مڇون پئي موڙيائين، ۽ جهانگير ته آخر ۾ به نه هوس.

جئن سندس پالڪي هڪ سوڙهيءَ گهٽيءَ مان پئي لنگهي، تئن هڪ مست هاٿيءَ جي ڳوري ۽ تڪڙي قدم جو آواز سندس ڪن تي پيو. هن اها هڪ رواجي ڳالهه ڪري سمجهي، ڇو ته گهٽين مان هاٿي سدائين پيا ايندا ويندا هوا. پر اوچتو ئي پالڪي بردار پالڪيءَ کي ڦٽو ڪري اُٿي ڀڳا. انهيءَ تي علي قلي بيگ منهن ٻاهر ڪڍي نظر ڊوڙائي. جان ڏسي ته هڪ مست هاٿي مٿس ڪاهيندو پيو اچي. گهڙي اڌ جي ترسي ها، ته پرزا پرزا ٿيو پيو هجي ها؛ پر همٿ جهلي، هڪدم پالڪيءَ مان ٽپ ڏيئي ٻاهر ٿيو. کن ۾ پالڪي ته هاٿيءَ جي پيرن ۾ اچي پرزا پرزا ٿي ويئي، ڄڻ ته ڪو دفتريءَ جو ٽڪرو هو. هاٿيءَ هاڻ مٿس هلان ڪئي، علي قلي بيگ به منهن نه موڙيو؛ سينو ساهي سامهون ٿي بيٺو. ڪڍنديئي ترار وٺي جو سونڍ ڌاري هنيائينس، سو حال ته هاٿي به هٽي پوئتي ٿيو. پر ترار جي گهاءَ رسڻ ڪري هيڪاري شوخيءَ سان حملو ڪيائينس. علي قلي بيگ به هڪيو هوشيار هو، سو نڪا ڪيائين هم نڪا تم؛ وٺي جو مٿي ۾ ڀالو ٺوڪيائينس، سو رت ريلا ڪري وهڻ لڳو ۽ هاٿي شڪست کائي اُٿي ڀڳو. پوءِ علي قلي بيگ پنهنجي ترار اُگهي صفا ڪري، کپ ۾ وڌي، ۽ اهڙو بيپرواهيءَ سان گهر ڏي رمندو رهيو، جو ڄڻ ته ڪي به ڪين ٿيو هوس.

جڏهن گهر پهتو، تڏهن مهرالنسا سندس خون آلودا ڪپڙا ڏسي ڏاڍي انتظار وچان واڪو ڪري چيو ته ”خير ته آهي؟ هيءُ رت ڇاجو آهي؟ مهرباني ڪري ساري حقيقت ٻڌايو.“

علي قلي بيگ!: پياري! ڪي به ڪينهي. رڳو هڪ مست هاٿي اچي پٺيان پيم، پر مون به کيس هٽائي پوئتي ڪيو.“

مهرالنسا: ”ڌڻيءَ جا لک لک شڪرانا! آءٌ سڀاڻي ديگ لهرائي، اوهانجي سر تان صدقو ڪڍنديس.خدا شل اوهانکي وڏي حياتي ڏئي.“

علي قلي بيگ البت ڏکويل آواز سان چيو ته ”خدانخواسته جي آءٌ مري وڃان ها ته توکي ڪو هرج ڪونه پئي ها.“

مهرالنسا: ”خدا خير ڪري! هي ڇا ٿا چئو؟ اوهانکي مون منجهان رنج رسيو هجي ته ڀلائي ڪري جلد ٻڌايوم ته معافي وٺي اوهانکي آرامي ڪريان.“

علي قلي بيگ: البت هڏيءَ سان چيو ته ”توکي منهنجي اندر جي ڪهڙي خبر؟ جي دل کولي ڏيکاريانءِ ته پوءِ جيڪر ڪل پويئي ته ڪهڙي نه دکويل آهي. اجهو هينئر جهانگير وٽان ٿيو ٿو اچان. اڃان تنهنجي پچار نه ڇڏي اٿس. چويم ٿو ته مهرالنسا کي طلاق ڏيئي، کڻي منهنجي حوالي ڪرينس. ڀانئجي ته ائين ٿو ته تون به اُنهيءَ ۾ خوش آهين.“

اهي اکر ٻڌي، مهرالنسا جو منهن ئي سنيارجي ويو. ۽ چوڻ لڳي ته ”چئو ڇا ٿا؟ خبر ڪانهيو ته ڪنهن زماني آءٌ شهزادي کي پيار ڪندي هيس. مهنن جا مهنا سندس لاءِ بيقراريءَ ۾ گذاريم. هڪ هڪ ڏينهن منهنجي لاءِ ورهيه ٿي ٿي لنگهيو. آخر هن ته منهنجو قدر نه سڃاتو، ۽ نڪي ڪي پنهنجا ٻول پاڙياءِ. اهو به سڌ سماءُ نه رکيائين ته مون سان ڇا ٿي گذريو. توهان پنهنجا وڙ ڪري، منهنجا عيب ڍڪي، مون تان پنهنجا هٿ نه لاٿا. آءٌ مورانهين اوهانجي ايتري حاضرداريءَ جي لائق نه هيس. هاڻ ته ٻڌي ڇڏيو اٿوَ، سو مرڻ گهڙيءَ تاءِ اوهانجي ٻڌي ٻانهي ٿي رهڻ منهنجو مرڪ آهي.“

علي قلي بيگ زال کي ڀاڪر ۾ وٺي چيو ته ”پياري! اڄ تو مونکي ڄڻ ته نئون جياريو آهي. ۽ انهيءَ جو اجر توکي خدا ڏيندو! انشاءِ الله! اسين هرگز جدا نه ٿينداسون. آءٌ ته ڀانيانٿو ته جهانگير کي هروڀرو توکي هٿ آڻڻ جو ڪو اهڙو خيال نه آهي. منهنجي سمجهه ۾ ته ائين ٿو اچي ته اهو فقط هڪ شاهاڻو پُور آهي. سلطنت جي واڳن وٺڻ بعد، هو گهڻو سڌريل آهي، ۽ عدل ۽ انصاف جي راه تي وس آهر هلندو پيو اچي.“

مهرالنسا: ”گهڻو خوف خطرو ته ڪونه ٿو ڏسجي، پر ته به سنڀال رکجو، متان دشمن ٿي بيهي، ۽ اوهانجي حياتيءَ کي جوکي ۾ وجهي. آهي ڏاڍو خار باز، اوهان جو سندس امر کي آڏو آيا آهيو، سو متان بدلي وٺڻ بنان نه رهي.“

علي قلي بيگ: ”تنهنجو پيار ئي منهنجو حامي همراه آهي. سوين ماڻهو مڙي اچن، ته به آءٌ ڏندين ڏاند آهيان. مجال نه اٿن جو منهنجو وار ونگو ڪري سگهن.“

هي همت ڀري حرف ٻڌي، مهرالنسا ڀتار کي ڳر لائي چيو ته ”بيشڪ! کلي کلائي ميدان تي ڪوبه دشمن توهانجي سامهون بيهي نه سگهندو. مونکي رڳو اهو ڊپ آهي ته خدا نخواسته اوهان سان ڪو ڊوه نه ٿئي.“

علي قلي بيگ: ”پياري! ڊپ نه ڪر. يقين اٿم ته ڳجها منصوبا مونکي ڪوبه نقصان رسائي نه سگهندا. اُميد ته ڪابه حرفت مونتي اُپڙي نه سگهندي. اهو دشمن جو منهن سامهون نٿو اچي سگهي، تنهن جو ويچار ڪرڻ ئي اجايو آهي.“

مهرالنسا: ”شل خدا پنهنجي ٻاجهه ڪندو، ۽ اوهانکي هٿ ڏيئي رکندو! اهو ئي بي اَجهن جو اَجهو ۽ نسلن جو نگهبان آهي.“

هنن پاڻ ۾ هيئَن حال احوال پئي اوريو ته هوڏانهن وري جهانگير چوڌاري جهاتيون پئي پاتيون ته ڪيڏانهن نذير احمد سگهو اچي، پنهنجي فتح جي خوشخبري سڻائي. جيئن پئي ويرم پيئي، تيئن پئي وڌيڪ پريشان ٿيو. نيٺ هڪ خذمتگار نذير احمد جي گهر ڏي روانو ڪيائين ته خبر وٺي اچ ته ڪهڙو حال آهي. نذير احمد ملول ٿيو، گهر ۾ ليٽيو پيو هو؛ سو خذمتگار جي سڏ تي، سڏ تي، سڌو ساڻس گڏجي بادشاه جي خذمت ۾ حاضر ٿيو. جهانگير کيس پري کان ڏسڻ شرط پڪاري چيو ته ”سمجهجي ٿو ته تنهن جا سعيا سجايا نه ٿيا.“

نذير احمد: ”قبلا! دل ته نٿي گهريو ته اوهان جي ڪم پوري ڪرڻ بنان اوهانجي حضور ۾ اچي حاضر ٿيان. پر جڏهين سائين جن جو ماڻهو اچي نڪتو، تڏهن لاچار هليو آيس.“

جهانگير: ”مهرالنسا جي ميڙائي بنان مونکي ڪا مسروري نه آهي. نيڻن ننڊ ڇڏي ڏني آهي. سگهو ڪم راس ڪر، ته ڪا روح کي راحت رسي.“

نذير احمد: ”سائين منهن جا! هن حڪم جي بندي کي به ننڊ پاڻي حرام آهي. توهان جي ڪم جي ڪوشش ته هتان وڃڻ ويل شروع ڪيم. هڪ مست هاٿيءَ کي چونگ ڏيئي، کڻي علي قلي بيگ تي بڇيم؛ پر هن خبيث اُلر ڪري، سونڊ ڌاري اهڙا ته ڪاري ڌڪ وڄايس، جو هو ڇرڪي اُٿي ڀڳو.“

جهانگير: ”شاباس! اهو ڪم ائين ئي ٿيندو. همت نه هارج. مونکي يقين آهي ته سگهو ئي تون سوڀارو ٿيندين.“

نذير احمد: ”جئندا قبلا! اوهانجي بخت ياوري ڪئي، ته دشمن هرگز داوري ڪري نه سگهندو. آهي ڪهڙي خسيس ڳالهه؟ ڳڻتي فڪر نه ڪريو.“

جهانگير: ”پيارا دوست! سالن جي سانڍيل عشق هاڻ ڀڙڪو کائي ڀنڀٽ مچائي ڏنو آهي. جيترا بڪيون جلائي رهيو آهي. ٻن ٻيڙين جي وچ ۾ اچي ڦاٿو آهيان. مهرالنسا کان سواءِ جئڻ جنجال آهي. علي قلي بيگ جي مرڻ بنان کيس حاصل ڪرڻ محال آهي. دل نٿي مڃي ته ڪو علي قلي بيگ کي ايذاءُ پهچي. هو هڪ بانڪو بهادر آهي، ۽ منهنجو به مٿس راض آهي. هوڏانهن وري معشوق به نٿو سهسائي سگهان. ملڪ هجي، تخت هجي، پر جي مهرالنسا نه ملي ته ڇا ٿيو؟ ڇا ڪبو طائوسي تخت کي؟ ڇا ڪبو سلطاني سچ کي؟ محبوب بنان اهي مڙيئي عين عذاب آهن.“

نذير احمد: ”حضور اعليٰ کي هاڻ تر به ترسڻو نه پوندو. آخر آهڙا ڪم پل اندر پورا ڪين ٿيندا آهن. مهرالنسا بيگم جو ستارو زور ٿو ڏسجي، جو توهان جهڙو شهنشاه مٿس فدا آهي.“

جهانگير: ”انهيءَ ۾ ڪهڙو عجب؟ جهڙس حسن تي ملائڪ به موهجي وڃن، سو آءٌ سندس محبت ۾ مستانو ٿيس ته ڪهڙي وڏي ڳالهه ٿي؟ آءٌ ته ڀانيان ته سنديس نوراني نظر کان پلڪ به پراهون نه ٿيان. خدا ڪري جو سندس جمال جو تارو مونتي سدائين چمڪندو رهي.“

نذير احمد: ”رکو رب تي، مڙيئي سڻائي ٿيندي. ڪنهن کي آهي مجال جو اوهانجي آرزو ريٽي سگهي؟“

جهانگير: ”مون ته هن نامراد ايرانيءَ سان وڏا وس هلايا، پر باز نه آيو. ڏاڍو هوڏي ۽ مدمغ آهي. رڳو پنهنجي عزت آبروءَ جي تند پئي تنواريائين.“

نذير احمد: ”حضور! پڇوس ته سهين ”ليڙ پيءَ! هيءُ مان مرتبو جنهن تي ايڏو ڪڏين ٿو، سو آندءِ ڪٿان؟ اُهي ڏينهن به ياد ڪر، جڏهن دمڙي به کيسي ۾ نه هيَءِ ۽ خسيس سپاهگيريءَ لاءِ به ٻاٿون پئي کاڌيُءِ. جي حضور مرحوم جا هٿ نصيب نه ٿيني ها، ته اڄ آخر ۾ به نه هجين ها.“

جهانگير: ”جڏهن اُهي ڏينهن ڀلجي ويو آهي تڏهن ته اڄ منهنجي ڳالهه کيس ڳوري ٿي لڳي. مهرالنسا کي ته ڪنهن به دستور پاڻ وٽ آڻيندس. ڪميڻو چويٿو ته ’مهرالنسا مونتي مشتاق آهي.‘ وات جي پلاه کي ڪهڙو صرفو؟ ٻڌو ته هوندءِ ته نڪاح رات ڪئن نه لتن لعنتن جو مٿس وسڪارو لائي ڏنو هئائين، سو ٿو مڙس هاڻ هنجي حب سنديون هامون هڻي! دٻڙ دونس شادي؛ وري جي مونتي ڪوريو قربان ٿي وڃي.“

نذير احمد: ”هائو، سائين! هائو. مون پاڻ ٻڌو هو ته مهرالنسا بيگم کي ته ڏينهن جا ڏينهن سنديس شڪل به ڏٺي نٿي وڻي. ويچاريءَ کي وڏيون آسون هيون ته پس پيش اوهين کيس انهيءَ آزار مان ڪڍندا. پر اوهانتي جو اوچتو حڪومت جو بار اچي ڪڙڪيو سو اوهان به اهڙو رڌا رهيا، جو سنديس ڪر ئي ڪانه لڌيوَ. تڏهن لاچار ويچاريءَ منهن مٺو ڪري، علي قلي بيگ سان گذارڻ لڳي. هاڻ به جي پتو پويس ته اوهين مٿس اهڙائي خواهان آهيو، ته هوند پکيءَ وارا پر ڪري اچي پيش پوي.“

جهانگير: ”افسوس! مونکي اهڙي کڙڪ ئي ڪانه هئي ته ڪو ويچاريءَ مون لاءِ واجهه پئي وڌا. اها خبر بنہ هاڻ پيئي اٿم. انهيءَ سببان ڀانيان ته علي قلي بيگ کي سر بچائڻ جو وري به يڪبارگي وجهه ڏيان. جي پوري پير تي اچي ويو، ته ڏاڍو چڱو. مٿس جور جفا هلائڻ، نهايت ڏکيو ٿو لڳيم. جي ننهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو ڪم آڻجي؟ تون به جي مٺ محبت ۾ مڃائي آڻينس، ته دهرو دان ڏيندوسانءِ. پر جي ڪنهن به قول باز نه آيو ته پوءِ اختيار وارو آهين، جئن وڻيئي اوئين ڪج. هاڻ اُٿ، ۽ سندرو ٻڌي، وڃي ڪم جي سرانجامي ڪر.“

نذير احمد: ”قبلا! علي قلي بيگ مٺ محبت مان ڇا ڄاڻي؟ ساڻس مٿو مارڻ ئي اجايو آهي. تنهن هوندي به حضور جو حڪم مونکي اکين تي آهي. وسون ته ڪين گهٽائيندس، پر جي سڌو نه ٿيو، ته پاڻيهي نتيجو لوڙيندو. هاڻ، خدا حافظ! حضور جن تسليٰ ڪن. انشاءَ الله! ڪئن به ڪري، ڪم کي پورو ڪبو.“

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ