مقالا

ڊاڪٽر غلام علي الانا

گوجر قبيلو ۽ اُن جي گوجري ٻوليءَ جو اڀياس

1- پاڪستان هڪ گهڻ - ٻوليائون (Multi - Lingual) ملڪ آهي. هن ملڪ ۾ هر صوبي ۽ اُن جي خطي ۾ ڌار ڌار ٻوليون، انهن جا ڌار ڌار لهجا (Dialects)  ۽ انهن لهجن جا وري ڌار ڌار محاورا (Sub-Dialects) ڳالهايا ويندا آهن، اِهي ٻوليون، هند - ايراني، هنڌ - آريائي، ايراني ۽ غير آريائي خاندان وارين ٻولين سان واسطو رکن ٿيون.

پاڪستاني ٻولين ۽ پاڪستان ۾ رائج ٻولين جو مطالعو، هڪ تمام وسيع ۽ وڏو موضوع آهي، جنهن تي آزاديءَ کانپوءِ، پاڪستان ۾ مجموعي طور سرڪاري توڙي غير سرڪاري ادارن طرفان ڪو گهڻو ڪم ڪونه ٿيو آهي، البت آزاديءَ کان اڳ، هن ڏس ۾ ڪيترن ئي غير ملڪي ماهرن واکاڻ جوڳو ڪم ڪيو آهي، سرجارج گريئرسن طرفان، سورهن جلدن تي مشتمل تحقيقي ڪم “Linguistic survey of India” جي عنوان، هن سن ۾ پنهنجيءَ نوعيت جو هڪ لاثاني شاهڪار آهي، جنهن جي جيتري واکاڻ ڪجي، اوترو ٿوري آهي، سرگريئرسن، پنهنجي هن شاهڪار تحقيق ۾، برصغير جي هر ٻوليءَ، ۽ برصغير کان ٻاهر افغانستان واخان پامير جي مٿاهن پٽن، برصغير جي اُتر - اوڀر وارن علائقن سان ملندڙ وچ ايشيا (Central Asia)  جي ملڪن جهڙوڪ: تاجڪستان اُزبڪستان ترڪمانستان  ۽ آذربائيجان ۽ پاڪستان سان ملندڙ چين واري سرحدي علائقي چيني- تاجسڪتان ۽ ايراني سرحد وارن علائقن ۾ رائج ٻولين جو به ذڪر ڪيو آهي.

سرگريئرسن کانئس اڳ آيل غير ملڪي ماهرن طرفان ڪيل تحقيقي ڪم، رپورٽون ۽ جائزا به نظر مان ڪڍيا هئا، ۽ اُنهن رپورٽن، جائزن ۽ تحقيقي ڪم مان چڱي مدد حاصل ڪئي هئائين، سرگريئرسن، اُنهن ماهرن جا حوالا پڻ ڏنا آهن، جيڪي اُهي رپورٽون، جائزا ۽ تحققي ڪتاب، هٿ ڪري، ڪٿي ڪو رسورس سينٽر (Resource Center)  قائم ڪيو وڃي ته جيڪر اِهو مواد، علم اللسان ۽ علم الانسان جي کيتر ۾ کوجنا ڪندڙن جي لاءِ گذريل صدي (ويهين صدي) ۽ هلندڙ ايڪويهين صديءَ ۾، وڏو مددگار ثابت ٿي سگهندو. اُنهن ماهرن جا نالا ۽ ببليو گرافي، سمجهاڻيءَ وارن صفحن ۾ ڏنا ويا آهن.(2)

پاڪستان جي اُترين سرحد ۾ هڪ طرف خنجراب، ۽ منتڪ دڙن تائين، ٻئي طرف وري بروغل (Baroghal) دڙي جي پرئين پاسي سريڪول (Sarikol)  بستيءَ تائين، ته ٽئين طرف اُتر ۽ اُتر - اولهه ۾ واخان پٽي ۽ واخان جي سرحد جي خطن جي تهذيب ۽ تمدن، ٻوليءَ ۽ ثقافت جي اڀياس لاءِ، نهايت ئي دلچسپ مواد ميسر ملي ٿو، جنهن تي آزاديءَ (1947) کان پوءِ البت غير - ملڪي ماهرن ڪجهه قدر ڪم ڪيو آهي.

2. پاڪستان جي صوبي سرحد ۽ اُن جي اُترئين علائقن جي اِنهن خطن ۾ جيڪي ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، تن جي باري ۾ مختصر ذڪر ثقافتي ورثو ڪتاب جي چوٿين باب ۾ ڪيو ويو آهي، صوبي سرحد جي هزاره علائقي کان وٺي، اُن (صوبي سرحد) جي اُترئين حصي ۾، يا اُن کان مٿي ۽ اولهه طرف، داردستان ۽ بلورستان ۾ ۽ اوڀر ۽ اُتر  - اوڀر وارن علائقن ۾، داردي، هند - آريائي، ايراني ۽ غير - آريائي، ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، جن جو ذڪر به، ثقافتي ورثو ڪتاب جي چوٿين باب ۾ ڪيو ويو آهي. مانسهره جي اولهه طرف، شاهراهه ريشم تي، سنڌو درياءَ تي قائم بستي ۽ ٿاڪوٽ پُل کان وٺي، اُتر طرف چلاس تائين، سنڌو درياءَ جي ٻنهي ڪنارن جي آسپاس وارن علائقن کي جاگرافيائي لحاظ کان، ڌار ڌار نالن، يعني: کاٻي طرف واري علائقي کي سنڌو - ڪوهستان ۽ ساڄي طرف واري علائقي کي، سوات - ڪوهستان سڏيو ويندو آهي. سوات ڪوهستان وارو علائقو، ڪيترن ئي حصن ۽ ڀاڱن ۾ ورهايل آهي، هن علائقي (سوات  - ڪوهستان) ۾ ڪالام واري خطي کي وڏي اهميت هاصل آهي. هن ڪالام واري علائقي ۾، چار مشهور واديون آهن، اُهي هي آهن: ڪالام، اُتروڙ، اُوسو ۽ گبرال، ڪالام واديءَ جون سرحدون، دير ڪوستان، چترال ڪوهستان، گلگت، تانگير ڪوهستان ۽ سنڌو - ڪوهستان سان ملن ٿيون.(4)

سنڌو - ڪوهستان ۽ سوات - ڪوهستان وارن ٻنهي علائقن ۾ داردي، هند - آريائي ۽ ايراني ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، پر انهن تي اڃا به تحقيق ڪرڻ جي ضرورت آهي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ علائقي جا مقامي ماهر داردي ٻولين کي غير - آريائي يعني هن ئي خطي جي ديسي /مقامي ٻوليون هجڻ جي دعوا ڪن ٿا، پاڪستان جي هڪ وڏي لساني ماهر ڊاڪٽر مهر عبدالحق، پنهنجي ڪتاب ملتاني زبان اور اسکڪا اردو سي تعلق ۾ سوال ڪيو آهي ته:

اهي درد لوڪ ڪير هئا؟ واديءَ سنڌ جي زبانن کي، انهن جي پشاچي زبان ڪيئن متاثر ڪيو.(5)

انهن داردي ٻولين ۾  شينا، سڀني ٻولين کان وڏي ۽ اهم ٻوليءَ جي حيثيت ٿي رکي، درد جي ٻنهي طرفن واري انهي ڪوهستاني علائقي ۾، اهڙا ڪيترائي لفظ ۽ وياڪرڻي صورتون، اتي جي ڪوهستاني ٻولين ۾ معلوم ٿيون آهن، جيڪي هوبهو سنڌي ۽ هندي ٻولين ۾ ڳالهايون وينديون آهن، پر لسانياتي مطالعي جي کيتر ۾، ڪن ٻولين جي لغوي خزاني جو هڪجهڙو هجڻ، انهن ٻولين جي هڪڙي يا هڪ ئي گروهه يا خاندان جون هجڻ ڪو وزندار دليل نه آهي، جيئن ”سنڌي ٻوليءَ جو پڻ بنياد“، ڪتاب ۾ چيو ويو آهي.

3. داردي خاندان وارين ٻولين جي ڪوهستاني شاخ جون جيڪي ٻوليون هنن ڪوهستاني خطن (سنڌو - ڪوهستان، سوات ڪوهستان، پنجڪوره ڪوستان، ڪالام ڪوهستان ۽ تانگير ڪوهستان وغيره ۾ ڳالهايو وڃن ٿيون، اُنهن ۾ سوات - ڪوهستان ۾ رائج ڪالامي، ڪُشتياني، توروالي ۽ گاروي ٻولين توڙي سنڌي ۽ لهندي، ٻولين ۾ صوتياتي، صرفي ۽ نحوي هڪجهڙائي جا ڪيترائي مثال ۽ ثبوت ملن ٿا.(6)

اهڙي طرح لهندي شاخ جون پوٺو هاري، ڇاڇي، اعوائڪي، ڌني، ۽ هندڪو ٻوليون به، سنڌي ۽ ڪوهستاني ٻولين سان ائين مشابهت رکن ٿيون، جيئن ڪڇي، کيتراني، فراڪي، جدگالي، راڱڙي ۽ ميواتي توڙي ڪاٺياواڙ ۽ راجستان جي اڳوڻين رياستن جون ٻوليون، سنڌيءَ ٻوليءَ سان مشابهت رکن ٿيون.(7) سرگريئرسن، ملتاني، مغربي پنجابي، ڄٽڪي، اوچي ۽ هندڪي/هندڪو، کي لهندا جون شاخون سڏيو آهي(8) هن (سرگريئرسن) مُلتاني لاءِ سرائڪي هندڪي ٻولي لفظ ڪم نه آندو آهي.

شروع ۾ اهو چيو ويو آهي ته هزاره علائقي ۾، مانسهره کان وٺي اڳتي ٿاڪوٽ، ۽ وري ٿاڪوٽ جي اُتر طرف، شاهراهه ريشم تي، چلاس تائين سنڌو درياءَ جي ٻنهي ڪنارن جي آسپاس وارا علائقا، سنڌو- ڪوهستان (درياءَ سنڌ جي کاٻي طرف وارا علائقا) ۽ سوات- ڪوهستان سنڌو درياءَ جي ساڄي طرف وارا علائقا جي نالن سان سڏبا آهن، انهن علائقن ۾، سوات - ڪوهستان وارو علائقو، لساني گروهن جي لحاظ کان ڏاڍو دلچسپ، شاهوڪار ۽ اهم علائقو آهي. هن علائقي جي اُتر ۾ ڪالام ڪوهستان، اولهه طرف دير ڪوهستان، پنجڪوره ڪوهستان، سوات ڪوهستان ۽ مالا ڪنڊ ڪوهستان وارا علائقا اچي وڃن ٿا، انهن علائقن ۾ ڪوهستاني ٻوليون ڳالهيون وينديون آهن، اُنهن کي گڏي ڪوهستاني گروهه واريون ٻوليون به چيو ويندو آهي، ٻولين جو اهو گروه (ڪوهستاني گروهه( داردي خاندان وارين ٻولين جي هڪ شاخ آهي.(9) سرگريئرسن جي راءِ موجب، اهي ٻوليون هند - آريائي خاندان وارين ٻولين سان واسطو رکن ٿيون.(10) سرگريئرسن کان اڳ، جان بُڊوُلف ۽ مورگينسٽيئرن به انهن ٻولين ڪوهستاني ٻولين جو ذڪر ڪيو آهي.(11) انهن ماهرن، دادري گروهه وارين ٻولين کي ٽن گروهن يا شاخن ۾ ورهايو آهي. اُهي هي آهن:

(i) داردي گروهه، (ii) ڪافر گروهه ۽ (iii) کووار (Khowar) گروهه داردي گروهه وارين ٻولين کي وري اڳتي ٽن شاخن ۾ ورهايو اٿن، اُهي شاخون آهن: (1) شينا، (2) ڪاشميري ۽ (3) ڪوهستاني (12).

هن سلسلي ۾ هيٺ  ڏنل پهرئين نقشي مان، سرگريئرسن جي راءِ موجب، انهيءَ علائقي ۾ رائج ٻولين جي خاندان جي مطالعي ۾ مدد ملي سگهي ٿي.

4- پاڪستان جو علمالانسان جو مشهور ماهر، محترم محمد پرويش شاهين پنهنجن ڪتابن ۽ مقالن ۾، سرگريئرسن ۽ مارگيسٽيئرن سان، راءِ ۾ اختلاف ٿو رکي. هو داردي ٻولين کي، آرياني ٻوليون قبول نٿو ڪري. هوُ پنهنجي ڪتاب ‘ڪالام‘ ۾ لکي ٿو ته:

داردستان جا اصلوڪا رهاڪو غير -آريا هئا.(13) پرويش شاهين، ساڳئي ڪتاب ۾ اڳتي لکي ٿو ته: داردستان ۾ رهندڙ قومون ۽ قبيلا، ڪنهن به نسلي گروهه سان واسطو نٿا رکن، ۽ نه ئي وري ڪو اهي قبيلا ڪا هڪ ٻولي، يا ڪنهن هڪ گروهه جي ٻولي ڳالهائين ٿا اهي مانهو جيڪي به ٻوليون ڳالهائين ٿا. اهي ڪنهن هڪ نسل يا گروهه جي ٻولين سان واسطو نٿيون رکن. مثال طور: داردستان ۾ بيلتي، بروشسڪي، بٽيڙي، ڊوم، ڪلاشوار، کووار ۽ گوجري ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، اهي ٻوليون اهڙيون آهن، جيڪي داردستان ۾ رائج ٻين زبانن جهڙوڪ: ڪشميري، ڪوهستاني، شينڪي، گاروي، توروالي، اوشرجي، داشوي، بلتم، شمپو ۽ بديشيءَ سان ڪنهن به قسم جي نسلي يا گروهي واسطو نٿيون رکن.

لهاذا داردستان جي ايڏي وسيع علائقي ۾ جيڪي قومون ۽ نسل رهن ٿا، اُهي ڪڏهن هڪ نسل يا گروهه سان واسطو نٿا رکن، ۽ نه ئي وري اُهي ڪنهن هڪ خاندان يا نسل جون ٻوليون ڳالهائيندا آهن.(14)

داردستان ۾ هن وقت جيڪي ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، اهي سڀ آريائي خاندان واريون ٻوليون نه آهن ۽ نه ئي وري داردستان ۾ رهندڙ سڀ قومون يا ماڻهو ڪي آريائي نسل جا آهن، اها ٻي ڳالهه آهي ته ڌار ڌار قومن ۽ قبيلن جي هن علائقي ۾ ورهين جا ورهيه گڏ رهڻ ڪري، هو هاڻ پاڻ ۾ گڏجي ميسجي کير کنڊ ٿي ويا آهن.(15)

پرويش شاهين اڃا به اڳتي لکي ٿو ته:

هن علائقي ۾ رهندڙ قبيلا، آرين جي اچڻ کان اڳ، هت آباد هئا، هتي جا قديم رهاڪو، اصل ۾، توراني نسل سان واسطو رکندا هئا. داردي زبان جا، سنڌي، لهندا، پنجابي ۽ انهن خطن ۾ رائج ٻين زبانن تي به چٽا اثر محسوس ٿين ٿا، بلڪ ائين به چئي سگهجي ٿو ته داردي زبان، انهن ٻولين سنڌي، لهندا ۽ پنجابيءَ جي ماءُ آهي يا ڀيڻ آهي.(16)

پرويش شاهين اڃا به اڳتي لکي ٿو ته:

دارد لفظ، آريائي ٻولين جو لفظ نه آهي، آرين ته غير - آريائي نسل جي ماڻهن کي داسو يعني دشمن يا غلام سڏيو. هن وقت به انهن علائقن ۾ اهڙا نالا ملن ٿا، جيڪي آرين جي هن خطي ۾ اچڻ کان اڳ، يعني غير - آريائي هجڻ ۽ آرين جي هتي جي مقامي ماڻهن کان نفرت جو ثبوت ڏين ٿا، مثال طور: ڪند، ڪنديا، پئٽن، ڪامي، ڪالا ۽ ڪرنگ وغيره.

اهڙيءَ طرح ڪوهستاني زبانن جا هي لفظ به غير- آريائي ٻولين جي نسل سان واسطو رکن ٿا، جيئن: چاٽي، ڊانگ، دڙي اوڊي، لَپ، لپڪي، کُر، کٽون، پيڙهي، ڊويا، کُري، مُندري ۽ ڪَڙي، ڪڙ، ڌنڌو، سوٽو، ٿالهي ۽ اڱار وغيره لفظ، غير - آريائي هجڻ لاءِ دليل آهن، انهن ۽ اهڙين ٻين لفظن جو ذخيرو ثابت ٿو ڪري ته انهن زبانن جو بنيادي تعلق ڪنهن غير - آريائي ٻوليءَ سان آهي. اِها ٻولي، آريائي ٻولين کان اڳ جي مقامي ٻولي آهي، ۽ هن ٻوليءَ جا ڳالهائيندڙ نسلي طور آريا نه اهن، پر دراوڙ آهن.

ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته داردي ٻوليون ۽ اُنهن جا ڳالهائيندڙ، هن علائقي ۾ آرين جي اچڻ کان اڳ آباد هوندا هئا، ۽ انهن قومن ۽ قبيلن جي آريائي قبيلن سان ڪوبه واسطو ڪونهي.(17)

محمد پرويش شاهين صاحب اڳتي لکي ٿو ته:

اهي داردي قبيلا دراصل دراوڙ آهن، ۽ تورالي قومن سان نسبت رکن ٿا، جنهن ۾ ڌار ڌار قبيلا شامل هئا، اهي قبيلا اڄ کان ڇهه هزار سال اڳ، سنڌو- ماٿر (موهن جو دڙو ۽ هڙپا) ۽ صوبا سرحد جي گنڌارا تهذيب جا امين هئا، انهن مان ڪي بلوچستان ۾، ڪي ديره غازي خان ۾، ڪي ڪشمير ۾، ڪي سنڌو - ڪوهستان ۾، ته ڪي گلگت، دير، باجؤڙ ۽ سوات - ڪوهستان ۾ وڃي آباد ٿيا، پر اُن جي باوجود سندن زبان جي باقيات اڄ به سنڌي، پنجابي ۽ لهندا کانسواءِ جعفرڪي ۽ سرائڪيءَ ۾ ملي ٿي.(18)

محمد پرويش  شاهين جي راءِ موجب:

ڪوهستان علائقي جا ماڻهو، ٽن لساني گروهن سان واسطو رکن ٿا، اِهي لساني گروهه هي آهن:

(1) ڪوهستاني گروهه، جيڪو گاروي يا گاروي گروهه واريون ٻوليون ڳالهائيندو آهي.

(2) قاشقاري گروهه، جيڪو قاشقاري ٻولي ڳالهائيندو آهي.

(3) گوجر گروهه، جيڪو گوجري زبان ڳالهائيندو آهي.

جيتوڻيڪ انهن وادين ۾ ڪي ڳوٺ اهڙا به آهن، جن ۾ انهن ٽنهي گروهن واريون ٻوليون ڳالهائيندڙ ماڻهو رهندا آهن، ليڪن انهن کي سندن لساني گروهن ۾ شامل ڪيو ويندو آهي، ائين به ڏٺو ويو آهي ته پشتو، انهن ٽنهي نسلن يا لساني گروهن وارن ماڻهن جي رابطي جي زبان به آهي. (19)

محترم  پرويش شاهين جي انهيءَ تفصيلي بيان مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته سنڌي، لهندا ۽ ڪوهستاني ٻولين ۾ مشابهت جو وڏي ۾ وڏو سبب هيءُ آهي جو داردستان جون ڪوستاني ٻوليون، سنڌو - ماٿري جي قديم ۽ اصلوڪي مقامي ٻوليءَ سان واسطو رکن ٿيون، انهن ٻولين ۾ جيڪا مشابهت آهي، تنهن مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته سنڌو - ماٿر جي قديم سئنڌوئي ٻوليءَ جي پهچ ۽ پکيڙ، گنڌارا تهذيب واري خطي کي شامل ڪندي، اڳتي اولهه، ۽ اُتر - اولهه طرف سنڌو - ڪوهستان ۽ سوات - ڪوهستان، بلڪ پنجڪوره ڪوهستان تائين پکڙيل هئي، جنهن کي ڌار ڌار قبيلا ڳالهائيندا هئا، ۽ هر قبيلي جي ٻولي ڌار آهي.

محترم پرويش شاهين رايو ڏنو آهي ته سنڌي، پنجابي، لهندا، سرائڪي ۽ جعفرڪيءَ ۾ انهن ڪوهستاني ٻولين جي باقيات موجود آهي، شاهين صاحب پنهنجي ڪتاب ڪالام ڪوهستان - لوگ اور زبان ۾ صفحي 203 تي اها به دعوا ٿو ڪري ته: داردي زبان، سنڌي، لهندا ۽ پنجابيءَ جي ماءُ يا ڀيڻ آهي، پر دراصل چوڻ هيئن گهرجي ته: سنڌي، لهندا، سرائڪي، جعفرڪي، پنجابي ۽ داردي، سنڌو - ماٿر جي قديم ۽ بنيادي زبان. سئنڌوئي زبان جون باقيات، يعني شاخون آهن. سنڌو- ماٿر جي وڏي علائقي يعني اُتر ۾ ڪشمير تائين، اُتر - اولهه ۾ داردستان واري ڪوهستاني علائقي تائين، اولهه ۽ ڏکڻ - اولهه ۾ بلوچستان ۽ اُن کان اولهه ۾ ايران جي خوزستان علائقي ۾، ڏکڻ - اولهه ۾ ڪرمان جي جدگال خطي  تائين، ۽ ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ تائين، اوڀر ۾ راجستاني رياستون ۽ گجرات جي مهانديءَ جي ساڄي ڪناري واري علائقي تائين، ڏکڻ - اوڀر ۾ ڪڇ جون سرحدون ٽپي، ڪاٺياواڙ ۽ سؤراشٽر جي ڇيڙي ۾ راس ڪامورن تائين، اُتر - اوڀر ۾ هرياڻا رياست جي حدن تائين پکڙيل هئي. سئنڌوئي ٻولي جي انهيءَ پهچ ۽ پکيڙ کي سامهون رکي، سرگريئرسن ۽ مارگيسٽيئرن جي ٺاهيل نقشي (ٻولين جي)، جيڪو اڳ ۾ ڏنو ويو آهي، ۾ تبديلي ڪرڻي پوندي، ۽ داردي گروهه وارين ٻولين کي، سئنڌوئي ٻوليءَ جي هڪ شاخ / گروهه قبول ڪري، سنڌو-  ماٿر جي ٻولين جو نقشو نئين سر ٺاهيو ويو آهي. هن نقشي جي مدد سان اهو سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته  سنڌو- ڪوهستان، سوات - ڪوهستان، دير - ڪوهستان پنجڪوره ڪوهستان ۽ مالاڪنڊ ڪوهستان جون اڪثر زبانون، ڪوهستاني - گروهه وارين ٻولين سان واسطو رکن ٿيون، جيڪي داردي خاندان جون شاخون آهن. واديءَ سنڌ جي ٻولين جو اهو نقشو هيٺ شامل ڪجي ٿو:

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ