5- ماهرن جو خيال آهي ته سنڌو درياءَ جي ٻنهي ڪنارن ۽ ڪوهستان وارن علائقن ۾، اُتر - اولهه طرف چترال ۽ اُتر طرف ڄمون ۽ ڪشمير ۾ اهڙيون ٻوليون ڳالهايون وينديون آهن، جن جو داردي خاندان وارين ٻولين يا ٻين گروهه وارين ٻولين سان ڪوبه واسطو ڪونهي، پر اُنهن ٻولين جو واسطو، هڪ لحاظ سان سڌو سنئون، سنڌي ۽ لهندي گروهه وارين ٻولين سان آهي. سنڌي ۽ لهندي گروهه واريون ٻوليون، جيئن سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد ڪتاب ۾ ڄاڻايو ويو آهي، ته غير - آريائي ٻوليون آهن، جيڪي سنڌو - ماٿر ۾، آرين جي اچڻ کان ڪافي زمانو اڳ، سنڌو - ماٿر ۾، ماڻهن جي روزمره واري زندگيءَ ۾ رائج هيون. انهن ٻولين جون پاڙون، سنڌو - ماٿر واريءَ تهذيب ۾ کُتل آهن، جنهن جي باري ۾ سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بنياد ۽ Origin and growth of Sindhi Language  ڪتابن ۾ تفصيل سان بحث ڪيو ويو آهي.(20)

سرگريئرسن، حالانڪ انهن ٻولين کي Indo- Aryan Languages  جي “Outer sub-branch”  ٻارهن شاخ ٿو سڏي،(21) پر انهن ٻولين جي تقابلي مطالعي کان پوءِ معلوم ٿو ٿئي ته اهي ٻوليون سنڌو - تهذيب جي اصلوڪن رهاڪن جون اصلوڪيون ۽ مقامي ٻوليون آهن، جيڪي سنڌو-  ماٿر جي بنيادي ۽ اصلوڪي ٻولي سئنڌؤئيءَ جون شاخون هي آهن:

(1) ڏاکڻي يعني سئنڌوئي شاخ، (2) لهندي شاخ، (3) وسطي شاخ، (4) اُترين شاخ، يعني ڪشميري، (5) اُڀرندين شاخ، (6) اُتر - اوڀر واري شاخ، (7) اُتر - اولهه واري شاخ، (8) براهوئي شاخ، (9) اولهه ۽ ڏکڻ - اولهه واريون شاخون، (10) قديم درواڙي.

نقشي نمبر ٻئين ۾ اُترين شاخ ۽ اُڀرندين شاخ ۾ شامل ٻولين جو وچور ڏنو ويو آهي. اُڀرندين شاخ ۾ (الف) سئو راشسٽر ڪاٺياواڙ جي اڳوڻين رياستن مان ڪن ۾ رائج ٻوليون، جيڪي ڪاٺياواڙ اُپسمنڊ تائين پکڙيل آهن، اُتر - اوڀر شاخ ۾ (الف) موجود هرياڻا پرانت ۾ رائج ميواتي / الورشاهي ۽ بانگڙو ٻولي (ب) اڳوڻي اُڌيپور رياست  ميواڙ ۾ رائج ميواڙي ٻولي آهي، سرگريئرسن ۽ ڊاڪٽر عزيز انصاريءَ ميواڙي ٻوليءَ کي اُترين راجستاني سڏيو آهي؛ (ث) مائوجي جيڪا اڳوڻي گجرات ۽ مهاراشٽر رياستن جي سرحدي علائقي ۾ ڀيلي جي نالي سان سڏبي هئي، (ج) اڳوڻي بيڪانير رياست جي اُتر - اوڀر ۾ اصلوڪن ۽ قديم رهاڪن جي ٻولي باگڙيءَ جي نالي سان مشهور آهي، اهڙيءَ طرح اُترين شاخ داردي ٻولين تي مشتمل آهي.

6- گوجري ٻولي سوات جي ڪوهستاني علائقي ۾ ۽ ڪاغان توڙي ٻين خطن ۾، گهمندڙ ڦرندڙ خانه بدوش قوم گوجر جي پنهنجي ٻولي آهي، جنهن کي گوجري ٻولي سڏيو ويندو آهي، اها گوجري ٻولي، غير - آريائي ۽ غير - ڪوهستاني ٻولي آهي. اها ٻُلي، صوتي، صوفي ۽ نحوي لحاظ کان  ميواتي، سنڌي  ۽  لهندي  ٻولين سان سئو في صد هڪ جهڙائي رکي ٿي، جيئن اڳتي هلي مثالن سان سمجهايو ويو آهي، گوجري ٻولي، ڪشميري، ڊوگري ۽ پنجابيءَ سان به ڪجهه قدر هڪجهڙائي رکي ٿي، هن ٻُليءَ جي ڳالهائيندڙ، گوجر قبيلا، سوات ڪوهستان جي اُترئين علائقي ۾، ڪالام، گبرال ۽ پشمال (Pishamal) واري واديءَ ۾، سوات نديءَ جي ڪناري تي اُن (سوات نديءَ) جي اسريت (Isret) ۽  ڪارن دُکي (Karan  Dukhi) شاخن جي وچ واريءَ ماٿريءَ ۾ رهندا آهن. اهي گوجر قبيلا، گوجري ٻولي ڳالهائيندا آهن. پشمال واريءَ سڄي واديءَ ۾ اِهي گوجر قبيلائي رهندا آهن.

گجرال واريءَ واديءَ کان سواءِ گوجرن جا ٽولا سوات نديءَ جي جابلو لاهين ۽ ترائين  ۾، چراگاهن ۽ ميدانن ۾، پنهنجي مال سان گڏ، گهمندي پرندي، ڏسڻ ايندا آهن، ان ڪري گبرال جي وادي ۽ هن علائقي ۾ ٻيا اُهي ٺاڻا ۽ ٺڪاڻا، جتي گوجرن کي گهمندي ڦرندي ۽ سندن مال جي سانگي، اڄ هِت سڀاڻي هُت يعني  اَجڙ  يعني خانه بدوش اَجڙ، ٻڪريون چاريندڙن کي چئبو آهي - ڀٽائي سرڪار جو بيت عمر! آجڙين کي زندگي گذارندي ڏسبو آهي. گوجر قبيلن جي اها زندگي علم اللسان، علم لانسان ۽ جاتي ڀاشا - وگيان (ethno linguistics)  سان دلچسپي رکندڙ محققن لاءِ، تحقيق ۽ کوجنا جو وسيع ميدان ۽ مواد مهيا ڪري ٿي، ثقافتي ورثو ڪتاب جي چوٿين باب ۾ هن علائقي ۾ رائج ٻولين ۽ ماڻهن جي ثقافتي زندگيءَ جي باري ۾ تفصيلي جائزو پيش ڪيو ويو آهي.

7. هاڻي سوال هي ٿو پيدا ٿئي ته اِهي گوجر ڪير آهن؟ اِهي قبيلا هن خطي جا اصلوڪا رهاڪو آهن يا اهي هت، ڪٿان ٻئي هنڌان آيا آهن؟ هنن، انهيءَ ڪوهستاني خطي ۾، ڪوهستاني گروهه وارين ٻولين جي اثر رسوخ ۽ تسلط جي باوجود پنهنجي انهيءَ (گوجري) غير- ڪوهستاني گروهه واريءَ ٻوليءَ جي وجود کي ڪيئن قائم رکيو ويو آهي؟ گوجري ٻوليءَ جي ميواتي اتر راجستاني سنڌي ۽ لهندي گروهه وارين ٻولين سان هڪ جهڙائيءَ جا ڪارڻ ڪهڙا آهن؟ انهن ۽ اهڙن ٻين سڀني سوالن جي جوابن جي هن مقالي ۾ ڪوشش ڪئي ويئي آهي.

مؤرخن، گجرات پاڪستاني پنجاب جي گجرن ۽ سوات - ڪوهستان ۽ هزاره جي واديءَ ۾ گهمندڙ خانه بدوش گوجر قبيلن کي بنيادي طور، هڪ ئي قوم ۽ هڪ ئي قبيلو سمجهيو آهي، ۽ گجرن ۽ گوجرن ۾ ڪوبه فرق نه سمجهيو آهي. سرگريئرسن گوجرن جي اصل نسل بابت لکي ٿو.

گُرجَرَ، گُجرن جا ابا ڏاڏا (Ancestors) آهن، اُهي شايد پنجين يا ڇهين صدي عيسويءَ ڌاري برصغير ۾ داخل ٿيا، اُنهن مان ڪي جنگجو قبيلا بنجي ويا ۽ راجپوت سڏجڻ لڳا.

گوجر، اصل ۾ شملا پهاڙين ۾ سپادَ لَڪُش علائقي ۾ رهندا هئا، جتان هنن لڏپلاڻ ڪئي، اُنهن مان ڪي ٽولا گنگانديءَ جي وادي ڏانهن لڏي ويا، ڪي ميوات کان ٿيندا راجپوتانا واري علائقي ۾ وڃي ويٺا. راجپوتانا مان ڪن ٽولن، اُتر - اولهه طرف لڏپلاڻ ڪئي، ۽ پنجاب تي ڏکڻ - اوڀر کان حملو ڪيائون.

سوات کان ڪي ٽولا، جمنا نديءَ جي ڪنارن کان، هماليه جبلن جي پيرانديءَ ۾، سنڌو نديءَ تائين پکڙجي ويا. ايتريءَ لڏپلاڻ جي باوجود هنن پنهنجي ٻولي ترڪ نه ڪئي، جيئن جيئن هيٺين پهاڙين تائين پهچجي ٿو تيئن تيئن مقامي گوجري ٻوليءَ جو وڌيڪ پتو پوي ٿو. اها ٻولي، مقامي گوجر قبيلا ڳالهائيندا آهن. اُن ٻوليءَ گوجري ٻوليءَ جا ڳالهائيندڙ ڄڻ ته غير - مقامي ماڻهو هئا. جيئن جيئن جابلو علائقي ۾ اڳتي اندر وڃجي ٿو؛ تيئن تيئن گوجري ڳالهائيندڙن جو تعداد وڌيڪ نظر اچي ٿو، ۽ ائين ٿو محسوس ٿئي ته گوجري ٻوليءَ تي پاڙي وارين ٻولين جو ڪو اثر ٿي ئي نه سگهيو آهي، ۽ اها ٻولي گوجري) سڀني اثرن کان آجي آهي.(23)

سرگريئرسن اڳتي لکي ٿو ته:

”سوات جي جابلو علائقن ۾، خانه بدوش گوجر نظر ايندا آهن، هن علائقي ۾ هنن کي گوجر يعني ڳائي مال جا ڌڻ ڌاريندڙ ۽ ڌڻ پاليندڙ ۽ آجير يعني رڍون پاليندڙ چوندا آهن، اهي قبيلا اڃا تائين چراگاهن ۾ پنهنجي مال جي سانگي رهندا آهن، ۽ هڪ هنڌان ٻئي هنڌ، مال سان گڏ گهمندا ۽ رلندا وتندا آهن، ۽ پنهنجن ابن ڏاڏن واري گوجري ٻولي ڳالهائيندا آهن.(24)

انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام جي مؤلف جو رايو آهي ته :

گجر (Gudjar) هڪ قبيلي جو نالو آهي، جيڪو بر-  صغير پاڪ - هند ۾ جدا جدا علائقن ۾ پکڙيل آهي. هي قبيلو راجپوتن مان آهي، ۽ اُنهن سان هڪجهڙائي رکي ٿو.

هي قبيلو جاٽن (Djat) ۽ اَهيرن سان ملي جلي ٿو، جيڪي گجر هجڻ جي دعوا ڪن ٿا، مغربي ۽ مقامي مؤرخ اهو تسليم ٿا ڪن ته اهو قبيلو، هندستان ۾، وچ مشرق کان پنجين صدي عيسويءَ ڌاري لڏي آيو. اهي ماڻهو قداور، سهڻا ٺاهوڪن مهانڊن وارا هئا، هنن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهي ستين يا سفيد هُنن جي اولاد مان آهن.

تاريخ نويسن جو رايو آهي ته گُجر اهي مقامي قبيلا آهن، ۽ ڪٿان ٻاهران ڪونه آيا اهن، پر هن راءِ کي ڪو گهڻو سهڪار نٿو ملي، اهي قبيلا کيتي ٻاڙيءَ جي ڪرت ڪرڻ، مال ڌارڻ ۽ کير توڙي اُن (کير) مان ٺهيل شين جي وڪري جي ڪرت ڪندا آهن، پر تعليم جي فروغ کان پوءِ انهن مان ڪن ٻيا ڌنڌا پڻ اختيار ڪيا آهن، ۽ هاڻ خانه بدوش رهڻ جي بدران سڪونت واري زندگي پڻ اختيار ڪئي اٿن(25)

مسٽر بيليو (Bellew) پنهنجي ڪتاب The Races of Afghanistan  ۾ لکي ٿو ته:

جت، ڪٽي ۽ سٿيا دراصل سنڌو - ماٿر جا رهاڪو آهن، جيڪي هتان لڏي، هندوڪش جبلن ڏانهن ويا، يورپي ماهرن جي خيال موجب جت (Getes) ۽ ڪٽي  (Catti) هن علائقي ۾ وڏي تعداد ۾ نظر ايندا آهن، جتن کي هاڻ هت گوجر سڏيندا آهن(26)

مسٽر بيليو اڳتي لکي ٿو ته:

.جت، ڪٽي ۽ سٿيا، افعانستان ۾ پنجين ۽ ڇهين صدي عيسويءَ ڌاري لڏي آيا، پر هت افغانستان ۾ هاڻ جتن جي نالي سان ڪوبه قبيلو نٿو رهي. اُهي هاڻ گوجر سڏبا آهن.(27)

ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، جتن کي ٻاهران آيل قوم ٿو بيان ڪري، هو پنهنجي ڪتاب، سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ ۾ لکي ٿو ته:

”ٻي ۽ ٽي صدي عيسويءَ ۾ جڏهن ساڪن (Scythian) ڏکڻ - اوڀر ايران واري ڀاڱي (سيستان) تي قبضو ڪيو، تڏهن جت - بلوچ قبيلن اُتان مڪران، موجوده بلوچستان ۽ سنڌ طرف هجرت ڪئي، ساڪ به سيستان فتح ڪرڻ بعد مڪران، بلوچستان ۽ سنڌ کي فتح ڪري هيٺ ڪاٺياواڙ - گجرات طرف وڌيا، ساڪن جي انهن ڪاهن سببان، هجرت ڪندڙ جت - بلوچ قبيلن، جبلن ۽ رڻن پٽن کي وسايو، بلوچن اها سڀ کان آڳاٽي هجرت ڪئي، جنهن ۾ هڪڙن قبيلن بروهي - بلوچن سنڌ، ته ٻين قبيلن (جت- بلوچن) وڌي، اچي ۽ سبيءَ جي بيابانن کي پنهنجو وطن بنايو، ۽ ايندڙ ٽن صدين واري عرصي ۾ هو مقامي باشندن سان ملي هڪ ٿيا، ۽ مقامي ٻوليون اختيار ڪيون. اُتر ۾ سبي ۽ ناڙي جي ميدانن ۾ ۽ هيٺ لاڙ طرف، جاتي ۽ ڪڇ ۾، ٻني ۽ ٻين بياباني علائقن ۾ سنڌي جت - بلوچن جي آبادي انهي آڳاٽي هجرت جو يادگار آهي.(28)

ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي هن راءِ کي جڏهن مير احمد يار خان، ڊاڪٽر زيگويسٽ فال، مسٽر بيليو ۽ محمد پرويش شاهين توڙي محترم غلام رسول مير جت جي راين سان ڀيٽجي ٿو، تڏهن ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي هن راءِ سان اتفاق نٿو ڪري سگهجي.

جتن جي اصل نسل جي باري ۾، محترم غلام رسول ميرجت پنهنجي ڪتاب، جتن جي تاريخ ۾ لکي ٿو ته:

اسان کي پهرين اهو سمجهڻ گهرجي ته آيا جت، آرين آهن يا سٿين؟ اسان پهرين آرين ۽ سٿين جي برصغير ۾ آمد جي وقت تي نظر ڪنداسون، ڇاڪاڻ ته ٻنهي قومن جي آمد جي عرصي جي وچ ۾ سوين نه، بلڪ هزارن سالن جو ويڇو آهي. قديم تاريخ ۾، سنڌ ۾ آرين جي آمد دراوڙن کانپوءِ بيان ڪئي ويئي آهي، جيڪي سنڌ جي قديم تهذيب جا معمار تسليم ڪيا وڃن ٿا، ۽ ان بعد آرين جي آمد ٿئي ٿي.

آرين جو مشهور واقعو ويد لکڻ کانسواءِ؛ هن ڌرتيءَ تي پانڊون ۽ ڪورون جي وچ ۾ جنگ آهي. اها جنگ، مهاڀارت واري زماني ۾، 1400 ق. م ڌاري لڳي هئي. سٿين جي آمد جو زمانو، مهاڀارت واري جنگ کان گهڻو پوءِ جو آهي، تاريخن جي اڀياس مان معلوم ٿو ٿئي ته مهاڀارت واري زماني ۾،  پانڊون ۽ ڪورون جي جنگ جي احوال ۾ جتن جو ذڪر به ملي ٿو. اها لڙائي راجا جئدرٿ جي وقت ۾ لڳي هئي، جنهن ۾ راجا جئدرٿ، ڪورون جي طرفداري ڪئي هئي.  (29)

محترم غلام رسول ميرجت، جت قبيلن کي، ٻاهران آيل قوم ٿو بيان ڪري ۽ لکي ٿو ته:

جتن جي سنڌ ۾ آمد جو دور اُن وقت ٿيو، جڏهن موهن جي دڙي جو شهر موجود هو، ۽ پنهنجي اوج کي پهتل هو.30))

پر وري اڳتي ڊاڪٽر ايڇ .ٽي. لئمبرڪ ۽ آرل اسٽين جي حوالي سان، جتن ۽ ميرن کي سنڌو ماٿر جا اصلوڪا رهاڪو ٿو تسليم ڪري، هو لکي ٿو ته:

موهن جي دڙي وارا ڪيترين قومن جو گاڏڙ هئا، تنهن هوندي به اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته منڇر ڍنڍ وارا مهاڻا، سنڌ جي اصلوڪن رهاڪن جي هجڻ جي، سنڌ جي ڪنهن به ٻيءَ قوم کان وڌيڪ امڪان رکن ٿا.....

هن صاحب لئمبرڪ) جي راءِ موجب (جيڪا سنسڪرت ڪتابن تي قائم آهي جاٽ، جت ۽ ميد به سنڌ جي قديم باشندن منجهان آهن، انهن مان ميد ٻيڙيون هلائيندا هئا ۽ جت چراگاهن سان چاهه رکندڙ قوم هئي.(31)

محترم غلام رسول ميرجت، پنهنجي هن بحث جو نتيجو ۽ تت هيٺ ڏنل لفظن موجب ڪڍيو آهي:

(i) جت، سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو آهن.

(ii) جت، سنڌ جي اولاهن علائقن کانسواءِ ملتان ۽ منصوره جي علائقن ۽ مڪران ۾ رهندا هئا.

(iii) جتن جي قوم سنڌ ۽ هند جي انهن پراڻين قومن مان هڪ هئي، جيڪا ڌنڌي ۽ روزگار جي ڪري ايران ۽ عرب جي علائقن ۾ وڃي آباد ٿي.(32)

ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي جي راءِ پٽاندر جت قبيلا، نه آريا آهن ۽ ئي سنٿيا آهن، پر اُهي (جت) قبيلا دراصل سنڌو- ماٿر جا اصلوڪا رهاڪو آهن. هو ڊاڪٽر جيٽلي مهراڻ رسالي نمبر 1/ 1991ع ۾، پنهنجي انٽرويو صفحو 18 ۾ فرمائي ٿو ته موهن جي دڙي واري واديءَ جي اصلوڪا رهاڪو دراوڙ نه پر آريا هئا، ۽ جت قوم جو نسل انهن آرين جي باقيات آهي.

ڊاڪٽر جيٽلي وڌيڪ فرمائي ٿو ته:

”هاڻ تازو، ڊرئويڊيئن ٿيئوري به رد ڪئي ويئي آهي، هينئر جيڪي آرڪيالوجسٽ آهن يا هسٽريءَ جي ماهر، ائنٿراپالاجيءَ جا، انهن سرجان مارشل جي ٿيئوري رد ڪئي آهي ته ڪو دراوڙ لوڪ، موهن جي دڙي ۾ رهندا هئا، جن تي آرين لوڪن حملو ڪري ڏکڻ هندستان ڀڄائي ڇڏيو، جنهن تي پوءِ آرين، اُتر هندستان ۾ اچي پنهنجو راڄ قائم ڪيو، اهو نظريو هاڻ بلڪل غلط ثابت ٿي چڪو آهي، ڇاڪاڻ جو هاڻ جيڪي کوجنائون ٿيون آهن، ته سرجان مارشل کي لاشن جون کوپڙيون هٿ لڳيون هيون، جيڪي هن لنڊن موڪليون هيون، ڇنڊڇاڻ ڪرڻ لاءِ، تيستائين هو مري ويو، ۽ اُن جي رپورٽ ڪونه پهتي 1930ع جي اها ڳالهه آهي، جيڪا هاڻ وڃي اها رپورٽ ظاهر ٿي آهي، جنهن ڪري هندوستان ۾ جيڪي آرڪيالوجسٽ آهن، تن انهيءَ ڳالهه کي سمجهايو آهي ته انهيءَ رپورٽ جي آڌار تي انهن ٻڌايو ته جت، جاٽ قوم جيڪي پنجاب يا بلوچستان ۽ ڪڇ واري علائقي ۾ آهن، تن جي کوپڙي سان اهي ملن ٿيون، هاڻي اهي آهن سڀئي جاٽ، جيڪي آريائي نسل جا آهن، تنهن ڪري هاڻي اها ٿيئوري رد ٿي چڪي آهي ته ڪو موهن جي دڙي ۾ ڊرئويڊيئن يعني دراوڙ نسل رهندا هئا.  (33)

جناب مير احمد يار خان، جدگالن کي بلوچستان جا قديم رهاڪو ٿو مڃي، هو لکي ٿو ته:

اها هڪ مڃيل حقيقت آهي ته بلوچ قبيلا بلوچستان جا اصلوڪا رهاڪو نه آهن، پر انهن قبيلن بلوچن مڪران ۽ بلوچستان ۾ چوٿين صدي عيسويءَ کان اچڻ شروع ڪيو، بلوچ قبيلن جي اچڻ کان اڳ، هن خطي ۾ دراوڙ، عرب، ايراني، بروهي، راجپوت ۽ جدگال گهڻي تعداد ۾ رهندا هئا. (34)

محترم محمد پرويش شاهين هڪ طرف گوجرن جو وجود راءِ گهراڻي جي حڪومت واري زماني ۾ ٿو بيان ڪري ته ٻئي طرف انهن کي 400  ق. م ڌاري آباد ٿيل قبيلو ٿو سمجهي هو محمد پرويش شاهين، ڊاڪٽر صابر آفاقيءَ جي حوالي سان لکي ٿو ته:

گوجر، اراولي ٽڪرين جي آسپاس واري خطي ۾ ئي رهندا هئا، سندن گوجري زبان، انهيءَ خطي ۾ ئي جنم ورتو. گوجري زبان جو آڳاٽي ۾ آڳاٽو پتو 400 ق . م ڌاري پوي ٿو.(35)

ساڳيو مصنف محمد پرويش شاهين چيني سياح هيون- سئنگ جو به حوالو ڏئي ٿو. هي سياح (هيون- سئنگ) راءِ گهراڻي جي حڪومت جي آخري زماني ۾، سُنڌو- ماٿر ۾ موجود هو. هيون- سئنگ به گوجرن جو ذڪر ڪيو آهي، محمد پرويش شاهين لکي ٿو ته:

گوجرن جي وجود جو ثبوت حضرت مسيح جي ولادت واري زماني کان به اڳ ملي ٿو.

هيون- سئنگ هنن گوجرن کي ڪوچي لو (Klu-che-lo) جي نالي سان سڏيو آهي. (36)

هن سلسلي ۾ وڌيڪ مطالعي مان معلوم ٿو ٿئي ته هزاره، سنڌو- ڪوهستان، سوات ڪوهستان، دير- ڪوهستان ۽ پنجڪوره ڪوهستان وارن علائقن ۾ جتن جي نالي سان ڪوبه قبيلو نٿو رهي، پر انهن کي هاڻ گوجر سڏيو ويندو آهي، محقق بيليو جي راءِ موجب گوجر هندي ٻوليءَ جو لفظ آهي، جيڪو چوپائي مال جي ڌڻ يا ڌڻن پاليندڙ لاءِ ڪم آندو ويندو آهي. چوپائي مال جي ڌڻن پاليندڙن کي گوجر سڏو ويندو آهي. ٻين لفظن ۾ هيئن چئبو ته گوجر لفظ، مال پالڻ جي ڪرت يا ڌنڌي سان نسبت رکي ٿو، ۽ اُن ڪرت ڏانهن اشارو ڪري ٿو.

پنجاب (پاڪستان) جي هڪ مشهور مؤرخ، محترم انور بيگ اعواڻ جي راءِ موجب، گوجر لفظ گؤچر گؤ +چر مان ٺهيو آهي، جنهن جي معنى آهي، ڳائو مال چاريندڙ يا پاليندڙ(37). (ساڳيو مصنف مترجم انور بيگ اعواڻ) اڳتي لکي ٿو ته:

”افغانستان جو گوجر قبيلو ۽ اُتي جو پيشائي (هنديءَ جو پشو- پسون، معنى جانور) قبيلو، جن جي زبان کي پشائي زبان چوندا آهن، جڏهن برصغير ۾ داخل ٿيا ته اُنهن کي گوجر سڏيو ويو، اهي ماڻهو سوات، دير، تيراه، ڪاغان، هزاره، ڪشمير ۽ تبت ۾ به سڏبا آهن، اهي قبيلا پنهنجي خاص زبان گوجري ڳالهائيندا آهن(38).

امپيريئل گزيٽيئر آف انڊيا ۾ ڄاڻايل آهي ته:

افغانستان ۾ رهندڙ جت قبيلا، بلاشڪ، جتن جي قديم قبيلن سان واسطو رکن ٿا، ۽ انهن منجهان آهن، ۽ جت جيڪي هاڻ لاهور کان وٺي ڪراچيءَ تائين آباد آهن، ۽ جن جو بُڻ بنياد (Obscure) آهي، وڏيءَ آباديءَ تي مشتمل آهي.(39)

انسائيڪلوپيڊيا آف اسلام ۾ هڪ هنڌ ائين به ڄاڻايل آهي ته:

”پاڪستان ۾ هزاره ۽ ڀارت ۾ ڄمون، ڪانگڙا ۽ ڪشمير جي ڪن حصن ۾، گجرن جا ڪي ٽولا رهندا آهن، جيڪي خانه بدوش زندگي گذاريندا آهن، اهي قبيلا مال جي سانگي سان هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ ڏانهن گهمندا رهندا آهن، کين جتي به مال لاءِ چراگاهه ملندا آهن، اُتي پنهنجا خيما کوڙيندا آهن. هو جيڪا ٻولي ڳالهائيندا آهن، تنهن کي گوجري سڏيو ويندو آهي.“ (40)

محقق بيليو ۽ ٻين ماهرن جو خيال آهي ته:

”پنجين ۽ ڇهين صدي عيسويءَ ۾ جتن ۽ ڪٽين مقامي رهاڪن گنڌارين کي اولهه طرف هيلمند (Helmond) جي واديءَ ڏانهن ڀڄائي ڪڍيو، هن دعوا جي تصديق هن حقيقت مان به ملي ٿي ته جتن جي باقيات، هن وقت به انهن علائقن ۾، پشاور جي واديءَ ۾ پکڙيل نظر ايندي آي، پر اُهي قبيلا هاڻ، جت نه پر گوجر سڏبا آهن. هنن جي ڪرت ۽ ڌنڌو مال جا ڌڻ پالڻ ۽ کيتي ٻاڙي آهي.“ (41)

ساڳيو مصنف (مسٽر بيليو) اهو به ڄاڻائي ٿو ته:

”سنڌ- ماٿر جي ڏاکڻئين خطي مان ڌڪجڻ کان پوءِ جتن، پنجاب ۾ هاري بنجي سهارو ورتو ۽ جاٽ سڏجڻ لڳا، پنجاب جي جاٽن جو هڪ پاڙو گجر آهي، جنهن جي وڏي آبادي گجرات، گجرانوالا ۽ گوجر خان واي علائقي ۾ پکڙيل آهي.“(42)

ڊاڪٽر بيليو اڳتي لکي ٿو ته:

”گجر۽ گوجر، به جدا جدا قبيلا هئا گوجر، پنجاب جي جاٽن واري ساڳئي نسل مان آهن، ۽ نه ڪو گجرن واري نسل مان.“ (43)

لهاذا ڊاڪٽر بيليو جي انهيءَ راءِ مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته گوجر اصل ۾ جت آهن، جيڪي سنڌو- ماٿر جي هيٺئين (لاڙ واري) خطي مان لڏي اُتر- اولهه ۽ ڏکڻ- اوڀر طرف ويا.

محترم غلام رسول مير جت، جتن جي لڏپلاڻ جي سلسلي ۾ پنهنجي راءِ ڏيندي لکي ٿو ته:

”قديم زمانن ۾، سنڌ ۾ آباد ٿيڻ کانپوءِ، جتن جي ڪجهه قبيلا، سنڌ جي ڀرپاسي جي ملڪن طرف نقل مڪاني ڪري ويا.  جيڪي جت قبيلا بلوچستان ۽ مڪران ۾ وڃي رهيا ته ان ڪري اهي بلوچ چوائڻ ۾ آيا، ۽ ساڳئي وقت انهن مير جو لقب به اختيار ڪيو، اهو لقب مڪران يا بلوچستان جي جتن کي تڏهن مليو، جڏهن مسلم خليفي پاران محمد بن هارون جت، مڪران جو گورنر مقرر ٿيو.“ (44)

هن ڏس ۾ علم الانسان (Anthropology) جو مشهور بين الاقوامي جرمن عالم، .ڊاڪٽر زيگ ويسٽ فال  (Dr. Sigrid West phal)  ۽ اُن جي ودوان بيگم ڊاڪٽر هائينس ويسٽ فال (Dr. Heinz West phal) جو رايو وڌيڪ وزنائتو ٿو لڳي؛ جتن جي باري ۾ هيءُ ماهر جوڙو لکي ٿو ته:

”جت قوم، اسلام جي ظهور کان اڳ ڪڇ، راجستان ۽ سنڌ جي لاڙ واري علائقي ۾ آباد هئي، هن قوم جا ڪي قبيلا ۽ ٽولا سنڌ ۾ اسلام جي آمد کان اڳ، سنڌ مان لڏي، بلوچستان، ايران، عراق، اردن ۽ عربستان ۾ وڃي آباد ٿيا.“(45) هي ٻئي جرمن ماهر اڳتي لکن ٿا ته:

”عراق ڏانهن لڏي ويل جت، اڃا تائين عراق جي ڏاکڻئين حصي ۾ آباد آهن، ۽ پنهنجي رهڻي ڪهڻيءَ جي ڪري عراق جي ٻين قومن کان مختلف آهن.“ (46)

محترم غلام رسول ميرجت به، ڊاڪٽر زيگ ويسٽ فال ۽ اُن جي بيگم جي راءِ سان اتفاق ٿو ڪري ۽ لکي ٿو ته:

پهرين صديءَ عيسويءَ ڌاري، اسان کي سنڌي قبيلي جت جا عراق جي بصري شهر جي ڀرسان بطلاع ماٿريءَ ۾ آباد ٿيڻ، زراعت ڪرڻ ۽ مينهون پالڻ جا ثبوت مليا آهن.“ (47)

(الف) مٿي بيان ڪيل راين ۽ نظرين جي اڀياس جي مدد سان ائين چئي سگهجي ٿو ته گوجر بنيادي طور جت آهن، پر مال جي ڌڻن پالڻ ڪري، انهن قبيلن کي سنڌ ۽ بلوچستان کان ٻاهر پهرين گؤچر ۽ پوءِ گوجر سڏيو ويو، جيئن جتن کي بلوچستان ۾ جدگال، پنجاب ۾ جاٽ ۽ عراق ۾ مدان سڏيو ويو.

(ب) جت قبيلا، افغانستان ۽ سوات- ڪوهستان واري علائقي ۾ ڪيئن لڏي ويا ۽ ڪٿان لڏي ويا، تنهن جي باري ۾ مسٽر بيليو (Mr.Bellow)  جو رايو آهي ته:

”جت قبيلا جيڪي افغانستان جي ڏکڻ- اوڀر واري علائقي جي تيراه واديءَ ۾ وڃي آباد ٿيا هئا، تن کي گوجر سڏيو ويو. اُهي(گوجر) افغانستان جي يوسف زئي خطي ۾ ۽ افغان سرحد جي ڏکڻ- اوڀر ۾، خاص ڪري پاڪستان جي باجؤڙ ايجنسيءَ ۽ بونير خطي ۾ رهندا هئا، جتان هنن، سوات- ڪوهستان طرف لڏپلاڻ ڪئي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ خطي ۾ چراگاهه جام هئا.

جاگرافيءَ جي اڀياس مان معلوم ٿو ٿئي ته افغانستان وارو يوسف زئي خطو ۽ تيراه وادي پاڪستان جي باجوڙ ايجنسيءَ وارو علائقو ۽ بونير خطو، دير- ڪوهستان جا پاڙيسري خطا آهن، اُن ڪري يقين سان چئي سگهجي ٿو ته گوجر قبيلا افغانستان جي مٿي ڄاڻايل خطن (يوسف زئي ۽ تيراه وادي) مان لڏي، مال جي سانگي سان ۽ چراگاهن جي سهوليت ڪري، سوات- ڪوهستان ۾ لڏي ويا هوندا، جيئن هتان ٻيا قبيلا پڻ لڏي ويا هئا.“(48)

هن سلسلي ۾ انور بيگ اعواڻ صاحب جو خيال آهي ته:

”گوجر قبيلا، افغانستان جي تيراه علائقي مان لڏي، دير ڪوهستان ۽ سوات ڪوهستان وارن خطن ۾ وڃي آباد ٿيا هوندا.“(49)

بهرحال انهن مڙني راين جي آڌار تي اهو چئي سگهجي ٿو ته گوجر اصل ۾ جت آهن، جيڪي بنيادي طور سنڌو- ماٿر جا رهاڪو هئا، جتان اهي پهرين اوڀر، ڏکڻ- اوڀر ۽ اُتر- اوڀر طرف لڏي، ۽ پوءِ اولهه ۽ اُتر- اولهه طرف بلوچستان جي ڌار ڌار خطن ۾ وڃي ويٺا، بلوچستان ۾ اهي جت ۽ جدگال سڏجڻ آيا. جدگال پوءِ بلوچستان مان لڏي ايران ۽ افغانستان طرف هليا ويا. افغانستان ۾ تيراه واديءَ ۾ وڃي ويٺا، اُتان پوءِ دير ڪوهستان ۽ سوات- ڪوهستان وارن علائقن ڏانهن لڏي ويا. لهاذا محَق بيليو جي هيءَ راءِ بلڪل وزندار ٿي لڳي، جنهن موجب هن دعوا ڪئي هئي ته:

گوجر، اصل جت آهن، جن کي پوءِ افغانستان جي يوسف زئي خطي ۾ گوجر سڏيو ويو.“ (50)

(10- الف) بلوچستان جو ڪڇي- گنداوا علائقو ميداني علائقو آهي، هن علائقي مان مولا ۽ بولان لڪ (دزا) شروع ٿين ٿا. هن علائقي (ڪڇي ۽ گنداوا) جي آباديءَ جو سارو دارو مدار ناڙي ۽ لهڙي ندين تي آهي، انهن مان ناڙي ندي مشهور آهي.

ڪڇي ۽ گنداوا جي رهاڪن ۾ جت اڪثريت ۾ رهن ٿا، پر هن علائقي توڙي ساري بلوچستان ۾ جتن کي جدگال سڏيو ويندو آهي، مڪران ضلعي جي1961ع واري آدمشماريءَ جي رپورٽ ۾ ڄاڻايل آهي ته:

”هن علائقي ۾ رهندڙ جت پاڻ کي جدگال سڏيندا آهن، جيڪي هزارن سالن کان هن حصي ۾ آباد آهن.“ (51)

(ب) ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي صاحب، پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو ته:

”بلوچستان جي اڪثر علائقن جا ماڻهو سنڌي ٻوليءَ کي جدگالي (جغالي) چوندا آهن، جٽڪي توڙي جدگالي ٻنهي جو مطلب ساڳيو آهي بلوچ قومون سنڌي ڳالهائيندڙ کي مجموعي طرف جت/جٽ چونديون آهن ’گال‘ جو مطلب ’ٻولي‘ جدگالي معنى جت يعني جتن يا ڄٽن واري ٻولي جٽڪي ٻوليءَ جو مفهوم به ساڳيو ئي آهي.“ (51)

بهرحال جدگال لفظ دراصل ٻن لفظن يعني جد = جت گال = ڳالهه يعني ٻوليءَ جو مرڪ آهي. جدگال معنى جتن جي ٻولي، هيءَ (جت) قوم بلوچستان ۾ پنهنجي ٻوليءَ جي نسبت سان جدگال سڏجڻ لڳي. (59)

(ت) قديم سنڌ جي تاريخ جي اڀياس مان معلوم ٿو ٿئي ته راءِ گهراڻي جي حاڪم، راءِ ديوراج (ديوائج) جي حڪومت واري زماني ۾ جدگال سنڌي فوج ۾ سپاهي هوندا هئا، پنجين صدي عيسويءَ ڌاري جڏهن سفيد هن (White Huns) بلوچستان ۾ آيا، تڏهن بلوچستان ۾ جت قبيلا وڏي تعداد ۾ آباد هئا.(60) ستين صدي عيسويءَ ۾، عربن جي سنڌ تي ڪاهن واري زماني ۾، بلوچستان ۾ مير ۽ جت قومون وڏي تعداد ۾ آباد آهيون. ميد، ڏکڻ ۾ سمنڊ جي ڪناري تي آباد هوندا هئا، ته جت وري ساڳئي ئي علائقي يعني ڏکڻ- سنڌ ۾ ساحلي علائقي کانسواءِ ڪڇ، راجپوتانا ۽ پنجاب کانسواءِ بلوچستان ۾ ڪڇي، گنداواهه، لس ٻيلي ۽ مڪران ۾ آباد هوندا هئا.(61)

جدگال، مال پالڻ کانسواءِ کيتي ٻاڙيءَ جي ڪرت پڻ ڪندا هئا، اٽڪل يارهين صدي عيسويءَ ڌاري بلوچستان ۾ خشڪ ساليءَ جو زمانو شروع ٿيو، جنهن ڪري چراگاهه گهٽجڻ لڳا، جنهن جو اثر هتي جي سياسي ۽ سماجي حالتن تي پڻ ٿيو. اُن وقت بلوچستان ۾ بروهي قوم جو تعداد گهڻو وڌي ويو. انهن چراگاهن تي هڪ طرف جدگالن جو قبضو هو ته ٻئي طرف بروهين پڻ انهن چراگاهن تي قبضو ڪرڻ تي چاهيو، نيٺ جدگالن ۽ بروهين جي وچ ۾ جنگ لڳي، جنهن ۾ بروهي جدگالن تي غالب پئجي ويا ۽ اقتدار بروهين جي هٿ ۾ آيو.

بروهين کان شڪست کائڻ کانپوءِ جدگالن جا ڪي ٽولا بلوچستان جي جدا جدا خطن، ماڳن ۽ مڪانن ڏانهن لڏي ويا ۽ هزارن جي تعداد ۾ جدگالن جا ڪٽنب، افغانستان، سرحد صوبي ۽ ايراني بلوچستان ۾ وڃي آباد ٿيا. (62)

هن وقت جدگالن جي لڳ ڀڳ هڪ لک کن آبادي ايراني بلوچستان ۾ رهي ٿي، ايران ۾ اسلامي جمهوريه جي انقلاب اچڻ کانپوءِ ڪيترائي ايراني جدگال ڪراچيءَ طرف لڏي آيا، انهن مان هڪ صاحب، جيڪو ايراني بلوچستان واري علائقي مان، اڳوڻي ايراني پارليامينٽ جو ميمبر پڻ هو، تنهن ٻڌايو ته جدگال، ايران ۾، ايراني جدگالي ٻولي ڳالهائيندا آهن.“ (63)