ڊاڪٽر انور فگار هَڪڙو

سکر جي صحافت جي تاريخ

1860)ع کان 1947ع تائين(

بکر، سکر - سونهن ۽ سوڀيا وارو شهر آهي. سنڌوءَ جي ڪناري تي هئڻ سبب اهو صدين کان وٺي سائو ۽ سکيو ستابو رهيو آهي، مؤرخن اُن کي شڪر، شڪورا، شاڪرا، سڪله نالن سان سڏيو آهي، ۽ مهراڻ جي ساڄي ڪپ تي هئڻ ڪري ساگر به سڏيو ويو هو. اهو نالو ڪثرت سان استعمال ٿيڻ ڪري ”سکر“ بنجي ويو، ڇو ته فارسي تاريخن ۾ ”سکر“ ڄاڻايل آهي.(1) مولائي شيدائي جي بقول: ”بطليموس سڪندر جي ڪاهه وقت بکر جو نالو بينا ننگر ڄاڻايو آهي، يعني بينا جو شهد شايد سڪندر جيڪا (اندازن 232 ق.م) وقت سکر ۽ بکر ۾ بينا قوم رهندي هئي.“( (2اهڙيءَ طرح فرشته ۽ شير ڳڙهه جي نالن سان به سڏيو ويو.

مير علي شير قانع سکر کي ٺٽي جو همسر سڏيندي لکيو آهي ته: ”لاڙ ۾ ٺٽو ۽ سري ۾ بکر (سکر) ٻئي تمدني مرڪز ۽ نزهتگاهون آهن ۽ اُتان جي ماڻهن ۾ انسانيت جا گڻ، نفاست ۽ قابليتون آهن.“ (3)

سکر جتي تاريخ جو وڏو ورثو رکي ٿو، اُتي اهو ثقافت جو به گهوارو رهيو آهي. هي شهر هر دور ۾ علمي ۽ سياسي تحريڪن جو به ڳڙهه رهيو آهي. لاتعداد اڳوڻا عالم، شاعر ۽ صوفي هن شهر ۾ مدفون آهن، جن جو تذڪرو تاريخن ۾ موجود آهي، اهوئي سبب آهي جو سکر کي اوليائن جي سرزمين به سڏيو ويو آهي، سکر جي تاريخي، علمي ۽ ثقافتي سرمايي کي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ سان واقعي ٺٽي کانپوءِ ان جي حيثيت کي اجاگر ڪري سگهبو.

سکر جو نئون اوج ۽ عروج انگريزن جي دور کان شروع ٿئي ٿو، جديد تعليم، ترتيب، علم ۽ ادب، واپار ۽ آمدرفت جي فروغ سان سکر جي رونقن ۾ اضافو ٿيندو رهيو آهي، سکر جي مختلف تاريخي رخن ۾ هڪ رخ ”صحافت جي تاريخ“ جو به آهي، جنهن جي تحقيقي مطالعي سان معلوم ٿئي ٿو ته هن شهر جي صحافت انگريزن جي اوائلي دور کان شروع ٿي ۽ اها مختلف فني ۽ فڪري مرحلا طئي ڪندي اچي جديد دور ۾ داخل ٿي آهي، سکر جي تعليم، علم ۽ ادب، سياست ۽ ثقافت کان علاوه مذهبي ۽ ڌرمي لاڙن جي پرچار ۽ فروغ ۾ ”صحافت“ تاريخي ڪردار ادا ڪيو آهي، ان طرح وڻج واپار جي واڌاري جي ڏس ۾ پڻ ان جا اثر نمايان رهيا آهن. صحافت جي تاريخ جي حفاظت سبب اسين چٽائي ۽ آسانيءَ سان سماج جي تبديل ٿيندڙ تصوير جو تصور ڪري سگهون ٿا. سکر جي صحافت جي تاريخ کي ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: هڪ حصو سن1947ع کان اڳ وارو ۽ ٻيو حصو آزاديءَ کان پوءِ وارو ٿيندو.

ورهاڱي کان اڳ جي دور جي تاريخ تي نظر ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته سکر مان اخبارن جي باقاعده اجراء کان اڳ سکر جون خبرون چارون ڪراچيءَ مان شايع ٿيندڙ مختلف زبانن جي اخبارن ۾ شايع ٿيل ملن ٿيون، جن ۾ ”مفرح القلوب“ (1851ع)، ”ڪراچي ايڊورٽائيزر“ (1844ع) ”سنڌين“ (1854ع) ۽ ”سنڌ قاصد“ مکيه آهن، مختلف نوعيتن جي شايع ٿيل خبرن مان اسان کي ان وقت جي سماجي صورتحال معلوم ٿي سگهي ٿي، جا تحقيق لاءِ نهايت ڪارآمد ثابت ٿيندي. سکر ۾ اخبار نويسي يا صحافت جي ابتدا ۽ ارتقا جي ڄاڻ لاءِ جيڪڏهن سکر جي تاريخ متعلق شايع ٿيل تصنيفات ڏانهن رجوع ٿيون ٿا ته اسان کي سير حاصل معلومات ڪانه ٿي ملي. ”سکر سونهارو“ جي مصنف پرسرام ويرومل مسند فقط اَٺن اخبارن جو ذڪر هن ريت پيش ڪيو آهي:

- ”-سنڌي“ 1906ع ۾ مهاشيه ويرومل بيگراج چالو ڪئي.

- ”ڌرم وير“1908ع ۾ مهراج امرداس برپا ڪئي، جا 1940ع ۾ بند ٿي.

- ”سنڌ زميندار “1918ع ۾ آغا نظر علي خان برپا ڪئي.

- ”دعوت اسلام“1928ع ۾ ڊاڪٽر محمد يامين برپا ڪئي.

”هندو ليگ گزيٽ“1931ع ۾ مسٽر آرت مل برپا ڪئي.

- ”سکر گزيٽ“1935ع ۾ مسٽر بيکچند برپا ڪئي.

- ”سجاڳي“1937ع ۾ مسٽر نرسي مل برپا ڪئي. (4)

”سنڌ گزيٽيئر“ (ضلعي سکر) 1928ع ۾ ڄاڻايل آهي ته هتان ست اخبارون ڇپيون آهن، جن مان ’سنڌي‘، ’الحق‘ ۽ ’زميندار‘ مکيه اخبارون آهن. اخبار سنڌي رڳو سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپبي آهي، جڏهن ته الحق ۽ سنڌ زميندار ٻن ٻولين ۾ شايع ٿين ٿيون، انهن جي اشاعت نهايت قليل آهي. ضلعي اندر چوڏهن پريسون قائم آهن، جن مان ست سکر ۽ ست شڪارپور ۾ آهن.(5)

انهيءَ کان علاوه رحيمداد خان مولائي شيدائي ”تاريخ سکر“ ۾ ورهاڱي کان اڳ جي جن اخبارن ۽ رسالن جو ذڪر ڪيو آهي، انهن ۾ ”آفتاب سنڌ“، ”الحق“، ”سنڌ زميندار“، ”سنڌي“ ”دعوت اسلام، المنار“، ”ستاره سنڌ“، ”انقلاب“، ”ڌرم وير“، ”هندو ليگ گزيٽ“، ”سکر گزيٽ“، ”ڪانگريس“ ۽ ”سجاڳي“ وغيره شامل آهن.(6) انهيءَ ڄاڻ کان علاوه مولائي شيدائي جا مضمون: ”آزادي کان اڳ سکر جون اخبارون“ (مهراڻ تي مجلس) ۽ ”ماحول جو عڪس اخبار“ ”آفتاب سنڌ سکر“ نئين زندگي آڪٽوبر 1965ع شايع ٿيل آهن، جن مان پڻ مفيد معلومات ملي ٿي، مگر اڄوڪي تحقيقي دور ۾ انهن تي اڪتفا ڪرڻ ڪافي ڪونه آهي، ڇاڪاڻ ته مٿين تصنيفن ۽ مضمونن مان ملندڙ ڄاڻ ڪجهه مشاهدي ۽ قدري يادگيرين جي بنياد تي قلمبند ٿيل محسوس ٿئي ٿي، جنهن کي جامع ۽ مستند سمجهڻ ڏکيو آهي، هونءَ به اها سموري ڄاڻ ٽيهه پنجٽيهه سال اڳ جي فراهم ڪيل آهي ۽ ان سموري عرصي اندر سنڌ ۾ تحقيق ۽ تجسس جو هڪ نئون دور شروع ٿي چڪو آهي، جنهن جي بنياد تي مستند انداز سان گهڻي ڄاڻ پڻ ملي آهي، تنهن هوندي به اهو چئي نه ٿو سگهجي ته مليل سموري معلومات ڪا حرف آخر ٿي سگهي ٿي. البت معلومات جي اضافي ۾ هڪ پيش رفت ۽ تحقيقي تسلسل واري ڳالهه وزنائتي ٿي سگهندي.

هن هيٺ اسان سکر جي صحافت جي تاريخ تي قلم کڻڻ سان گڏ رڳو ورهاڱي کان اڳ جي دور (1860ع- 1947) واري معلومات گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ وس آهر ٽڙيل پکڙيل مواد کي يڪجا ڪرڻ جا جتن ڪيا آهن.

مطلع خورشيد (هفتيوار)

سکر مان جاري ٿيل پهرين اخبار ”مطلع خورشيد“ سن 1860ع ۾ مرزا مخلص علي علوي جاري ڪئي. اخبار جو ايڊيٽر سندس فرزند مرزا محمد شفيع مشتري مقرر ٿيو. ”مطلع خورشيد“ جي جلد پهرين جي شماري 21 رمضان 1277هه ۾ لکي ٿو ته:

”در سکهر نو صرف به همت و تفقدات کثير، چهاپخانه لتها ڪرافڪ موسوم ”مطلع خورشيد“ جاري گشته، والانه اين مرد مان از نام چها پخانه واقف نه بودند.“

ان دور ۾ ليٿو پريس جي پٿرن جي تلاش ڪندي مرزا مخلص علي مرحوم کي بهترين پر هٿ آيو، جو ولايت جي پر کان به وڌيڪ مضبوط ۽ ڪارآمد هو. ان پٿر جي دستيابيءَ متعلق لکي ٿو:

کان سنگ چهاپ در ڪوهستان سکهر نوبه سي مهتمم ”مطلع خورشيد“ سکهر نو برآمد گرديد، که ازان منافع قوم و افاده مردم بيوپاري و مطابع تمام هندوستان وغيره بالاد متصور و نيڪ نامي، علاوه برآن ڪه، اين سنگ از اول از ڪوهستان جرمن برآمده ڪه سوداگران ولايت لندن آن در تمام اقليم هند وغيره آورده اڪنون بفضل الاهي کان سنگ چهاپ در سکهر نو موجود.“ (29-رمضان 1277هه- 1960ع)

”مطلع خورشيد“ اخبار جو مواد ٻن ڪالمن ۾ ورهايو هو. هڪ ڪالم ۾ فارسي عبارت ڏني ويندي هئي ۽ ان جي سامهون ٻئي ڪالم ۾ سنڌي ترجمو ڏنو ويندو هو. (7)

گرامي صاحب جي بقول ملڪ جي ان وقت جي وڏي عالم، شمس العلماء مولانا محمد حسين آزاد ۽ فرينچ مستشرق گارسان دتاسي پارن عالمن پڻ ”مفرح القلوب“ ۽ .مطلع خورشيد جو ذڪر ڪيو آهي. مولانا آزاد ”سخندان فارس“ ۽ آسفر نامه ايران ۾ ۽ گارسان دتاسي خطبات ۾ شمس العلماء مرزا مخلص علي علوي ۽ سندس فرزند مرزا محمد شفيع جي تعريف ڪئي آهي. (8)

”مطلع خورشيد جي ڪتابت لاءِ فيض محمد نالي جون خدمتون حاصل ڪيون ويون هيون، جو خيرپور رياست جي والي مير علي مردا خان ٽالپر جو منشي ۽ ڪاتب رهي چڪو هو.

”مطلع خورشيد“ جي ايڊيٽر مرزا محمد شفيع مشتري کانپوءِ سندس ننڍو ڀاءُ مرزا محمد جعفر ”مطلع خورشيد“ ايڊٽ ڪندو هو، جو ڊي جي، سنڌ ڪاليج ڪراچي ۾ عربي ۽ فارسيءَ جو پهريون پروفيسر (1887ع مقرر ٿيو هو. گڏوگڏ هو بمبئي يونيورسٽيءَ جو فيصلو ۽ ايم اي جو ممتحن پڻ هو. اهڙيءَ طرح پاڻ پنجاب يونيورسٽيءَ ۽ بمبئي يونيورسٽي جو گهڻي مدت تائين ممتحن به رهيو. پروفيسر مرزا محمد جعفر ڪراچيءَ مان پڻ هڪ اردو اخبار ”دوربين“ جي نالي سان شايع ڪئي، جنهن جو ذڪر ”ڪراچي گائيڊ “1893ع ۾ موجود آهي.(9)

”مطلع خورشيد“ اخبار ۾ ڏيهي خبرن چارن کان علاوه مضمون به پوندا هئا، جي هر هڪ موضوع موجب هئا، سرڪار پاران وقت بوقت ظاهر ٿيندڙ ۽ لاڳو ٿيندڙ قاعدن ۽ قانونن کي به سماع ۾ عام ڪرڻ لاءِ شايع ڪيو ويندو هو. ملڪ ۾ پيش ايندڙ واقعا ۽ حادثا به هر هفتي ڏنا ويندا هئا.

”مطلع خورشيد“ جو هڪ ڪالم مالدار ۽ زميندارن، آبادگارن ۽ هارين جي خبر چار تي پڻ مشتمل هوندو هو، جيئن هڪ ڪالم ۾ روهڙي جي روئداد هن طرح ڏنو آهي.

”احوال دوهفتي گذري جو ابتدائي تاريخ 28 – نومبر1860ع  لغايت تاريخ 11 – ڊسمبر1860ع ڏينهن منگل جي تاءِ هن ريت آهي، جو آبادڪار (آبادگار) اڪثري ٻاريءَ (ٻاريون) خريف 1277هه جيءَ (جون) کڻي ويا آهن ۽ جيڪي ٽڪر رهندا اوبي (اهي به) کڻن ٿا. -2- ڪڇ (ڪجهه) فصل پيشرس 1277هه جي جاري آهي ۽ ٽن تپن هر هڪ ڪنگري، ڪنڌر ۽ ٻوهارا فيصل ٿي آهي، ٻين تپن مڻج (منجهه) جاري آهي. 3- آبادڪار مڻج (منجهه) ڪرڻ آبادي فصل ربيع 1277هه جي ۾ بالڪل گڻي (گهڻي) سعي (سعيي) وارا آهن جو آبادي اڄ تاءِ ڪل .... سئو جريب ٿي آهي. -4- پاڻي دريائي ۾ اڳي هفتي کان گهٽ (اڳئين هفتي کان گهٽ آهي. -5- هن هفتي ۾ برسات باران جي ڪان (ڪانه) ٿي آهي. -6- ڪاغذ پٽ ۽ روزانامان کاتا مختيارڪا،  -7جا ۽ تپيدارن جا موجب رسڻ رپورٽ اُنن (انهن) جي برابر آهن.“

”مطلع خورشيد“ اخبار جي صفحن مان معلوم ٿئي ٿو ته هر شماري جا صفحا 12 کن هوندا هئا، پر صفحن جا نمبر پهرين پرچي کان وٺي سال ختم ٿيڻ تائين مسلسل هلايا ويندا هئا، اهو التزام به جدت تي مبني هو. (10)

ڪمرشل گزيٽ (هفتيوار)

هي اخبار1885ع کان جاري ٿي ۽ وڪٽوريا پريس سکر ۾ ڇپبي هئي، هن اخبار جي ادارت اي- بي اين مينجريا، شيخ محمد سليمان ۽ شيخ عبدالعزيز جن جي حوالي رهي، سن 1910ع ۾ هن اخبار جي سرڪيوليشن 450 تائين پهتل هئي. مانوارو ڊاڪٽر الهرکيو ٻُٽ لکي ٿو ته: ”ڪمرشل گزيٽ سنڌ جي ٻي انگريزي اخبار هئي. سن 1894ع ۾ اها شيخ محمد سليمان جي هٿن ۾ پهتي، جنهن1921ع تائين ان کي بهتر نموني هلايو، مگر شيخ سليمان پنهنجي اخبار الحق جي جاري ٿيڻ کانپوءِ ان تي ڪو خصوصي توجهه ڏيئي نه سگهيو.“ (11)

مرڪينٽل گزيٽ (هفتيوار)

هي اخبار1890ع کان جاري ٿي، هن اخبار جو ايڊيٽر حاجي عبدالرحمان هو. هي اخبار البرٽ پريس سکر مان ڇپبي هئي.

انڊس ويلي اسٽيٽ ريلوي ايڊورٽائيزر (هفتيوار):

انگريزي زبان ۾ شايع ٿيندڙ هي اخبار ”انڊس ويلي اسٽيٽ ريلوي پريس“ سکر ۾ ڇپبي هئي، چيو وڃي ٿو ته هي اخبار سکر مان شايع ٿيندڙ پهرين انگريزي اخبار هئي. هن اخبار جي ايڊيٽر جي ڄاڻ پئجي ڪانه سگهي آهي.

آفتاب سنڌ (هفتيوار)

هي اخبار 26- مئي1895ع کان حاجي عبدالرحمان ميمڻ جاري ڪئي. (12) مولائي شيدائي لکي ٿو ته ”مسلمانن ۾ اتحاد ۽ سياسي شعور پيدا ڪرڻ لاءِ سيٺ حاجي احمد، فريئر روڊ تي پرنٽنگ پريس کولي روزانه اخبار ”آفتاب سنڌ“ سنڌيءَ ۾ جاري ڪرائي. ”بلبل سنڌ“ مرحوم شمس الدين بلبل کي ايڊيٽريءَ جي واڳ حوالي ڪئي، جو وقت جو جيد عالم ۽ نظم توڙي نثر ۾ يدطولى رکندڙ هو. روزاني ”آفتاب سنڌ“ جو بلاڪ به حضرت استادي بلبل تيار ڪرايو هو. آفتاب نالي جي پاسي کجيءَ جو وڻ ۽ هلال (چنڊ) هو، پر تاري جي بدران برطانوي بادشاهه جو تاج هو، انهن ٽن شڪلين جو مقصد هن طرح هو ته کجيءَ جو وڻ ۽ هلال (چنڊ) معنى ”آفتاب سنڌ“ اسلامي اخبار هئي ۽ برٽش تاج جي معنى هئي ته اخبار انگريزن جي طرفدار ۽ وفادار هئي. بلبل جو قلم ۽ اخبار جي مزاحيه پر ظرافت ڪالم سڀ کان اڳ پادرين جا ڍڍر ڪري ڇڏيا،(13) ڇاڪاڻ جو عيسائي مشينري پاران پادري پوليس جي حفاظت هيٺ شهر جي چوسولن تي بيهي کليو کلايو عيسائيت جي تبليغ ڪندي، اسلام ۽ باني اسلام تي حملا ڪندا هئا، پويون فتنو مسلمانن لاءِ ناقابل برداشت هو، مگر مسلمان بيوس هئا، جو شهر جي ميونسپل جو صدر سکر جو عيسائي يورپين ڪليڪٽر هجي ۽ نائب صدر هندو ته پوءِ اهڙي پُر آشوب ماحول ۾ مسلمان هر حال ۾ بيوس هئا.(14) انهيءَ صورتحال کي ”آفتاب سنڌ“ سٺو منهن ڏنو. شمس الدين بلبل هڪ دفعي لکيو ته: ”ڪالهه مارڪيٽ جي چوسول تي سفيد جبو پاتل شيطان ابن شيطان کي وعظ ڪندي ڏٺم، جنهن جي چيلهه سان صليب ٻڌل هو. افسوس، مون وٽ دمشق جي خمدار ترار ڪانه هئي، جو هن جي هڪ ڌڪ سان ڪٻر جي سسيءَ وانگر ڌڙ کان ڌار ڪري ”ايوبي سنت“ کي تازو ڪيان ها! (15)

شمس الدين بلبل جي قلم، روزاني، جولاني ۽ طنز و مزاح سبب بهترين اسلوب کي عام ڪري، ”آفتاب سنڌ“ جي ذريعي قوم جي جا خدمت ڪئي آهي، سا ڪڏهن به فراموش ٿيڻي نه آهي، بلبل سنڌي صحافت جي ابتدائي دور ۾ پنهنجي صلاحيتن سان ثابت ڪري ڏيکاريو ته سنڌي صحافت نه رڳو حالتن موجب اڳتي وڌي سگهي ٿي، پر اها منفي حالتن کي مثبت حالتن ڏانهن موڙڻ جي قوت ۽ صلاحيت به رکي ٿي، اهوئي ڪارڻ آهي، جو پير علي محمد راشدي بلبل کي سنڌي اخبار نويسي ۽ لٽريچر جو ڏاڏو آدم سڏيو آهي.(12)

بلبل ”آفتاب سنڌ“ کي نه رڳو قومي ترجماني جو سگهارو آواز بنائڻ لاءِ جتن ڪيا، پر ان لاءِ پنهنجون سڀ صلاحيتون وقف ڪري ڇڏيون. ”آفتاب سنڌ“ لاءِ سندس جذبن جو اظهار ڏسڻو هجي ته هن جي هيٺين فارسي ڪلام تي نظر ڪري سگهجي ٿي، جو ”آفتاب سنڌ“ جي تقريب سال نو (نومبر 1960ع) تي چيو آهي:

سال نو آمد مبارڪ بهر ديوان آفتاب،

جاه احمد، زيبِ ملت، روز اخوان آفتاب،

درج گوهر، علم و حڪمت، برج اختر، پندو وعظ،

جان پرور، کان درر درس لقمان آفتاب،

درکشايس طبع و خواهش، عدل وار آيش جهان،

فرحت دل، جعد حڪما، تاجِ سلطان آفتاب،

از سرور انشاءِ نظاره، نظارين، باغ بيان،

باده گلگون، چشم نرگس، گل گلستان آفتاب،

باب حڪمت، آبِ دانش، تاب مضمون پر بهار،

کانِ منطق، خط صلحا، زيب دامان آفتاب،

از براءِ تنگ نظران، حال قوم تشنه لب،

نور بينا، چشمه فيضان، آب حيوان آفتاب

بانوائي نغمه بلبل حسن مطلب قول صدق،

تاج هد هد جان عالم، صبح خندان آفتاب،

از خيال لطيف مئي شعرو سخنِ شيرين بيان،

جام مئي نو، رزم شعراءِ، بزم رندان آفتاب

درگروه همسران، باگوئي تحريرِ قلم،

صدر ارکان، تيز جولان، مرد ميدان آفتاب،

مظهر عدل و سياست، منظرِ احوال ملڪ،

داد گستر، ڪارفرمان، جود احسان آفتاب،

واعظِ هر دل عزيز ونا صح مشفق شفيق،

سايه نور اهل ايمان، فيض بزدان آفتاب،

برسرِاعدائي دين، گرگ وسگ، روبه خصال،

ريگ سوزان، برق لمعان، شير دوران آفتاب،

نزد اربابِ علوم و شهسوارانِ فنون

هديه معنى، سيربستان، عرصه چوگان آفتاب،

اسم دارد بامسمي، نور دارد در ظهور،

سعد ڪوڪب، شمس عالم، مهرتابان آفتاب،

در فضاحت، دربلاغت، در هدايت، اهل دين،

بانگ طوطي، ناله بلبل باغ ايقان آفتاب. (17)

اخبار جي حوالي سان بلبل هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”سکر ۾ پليگ (سن1893ع)، پريس ۾ ماڻهو نه ٺهي، مايا جو سوال درپيش! نه ڪو مددي، نه ڪو حال پڇڻ وارو، ظلم هي جو ڪو مسلمان ڪنهن به مضمون جو انگريزي ۾ ترجمو ڪري نه ٿو ڏئي! ايڏي بيدردي، ايڏي سنگ دلي، ايڏي غفلت، مٿن ڇانيل آهي، جو ڀانئجي ٿو ته هاڻي اسان جو آخري وقت، شايد غير قوم جي پيرن ۾ ائين ٿڏا کائي مرنداسين، ڇو ته اسان کي قوميت جو ذرو به احساس ڪونهي، لاچار پنهنجي جڏي سڏي حال موجب، جيترو ٿي سگهيو آهي، اوترو مسلمانن جي سمجهائڻ ۽ سندن حقن بچائڻ لاءِ پنهنجي حتمي المقدور ڪوشش ڪئي ويئي آهي، آئينده اختيار خدا جي. (18)

پرڀات (هفتيوار):

هي اخبار سن1891ع ۾ ليکراج تلوڪچند شروع ڪئي هئي. (19)

الحق (هفتيوار)

سنڌ ۾ مسلم صحافت جو مضبوط ۽ اثرائتو آواز جيڪڏهن هو ته الحق اخبار ئي هو. هن اخبار جو مقصد سنڌ جي مسلمانن ۾ آزاديءَ جو شعور، سياسي، سماجي، تعليمي ۽ اخلاقي حالت سڌارڻ هو. ملڪ جا نامور دانشور ۽ اديب هن اخبار ۾ لکندا هئا، هي اخبار سنڌ جي ماڻهن جي حالت تي برابر لکندي هئي ۽ سندن ڏک سور حڪومت تائين پهچائيندي هئي. اخبار ”مجمع معاون“ جي ڏانو تي نڪرندي هئي، جنهن جو مقصد اهو هو ته ڪانگريس سان شامل نه ٿجي ۽ آزاديءَ لاءِ مسلمانن کي سجاڳ ڪجي. (20)

الحق جو اجراءُ سن1901ع ۾ اول سکر ۾ ٿيو، شروع ۾ اخبار ”وڪٽوريا پريس“ سکر ۾ ڇپبي هئي ۽ ان جي سرڪيوليشن يارهن سئو ڪاپين تائين پهتل هئي.(21) اخبار جو ايڊيٽر شيخ عبدالعزيز محمد سليمان هو. الحق جي اجراء تي شمس العلماء مرزا قليچ بيگ هڪ قطعو هن طرح لکيو آهي:

دوش اندر گوش هوشم از سروش آمد نويد

شد شروع اخبار الحق هم بايازد سعيد

اختر عزوشرف طالع شد درملڪ سند

رونق تازه ازان اسلام راخواده رسيد

بهرِ سالش فڪر ڪردم هاتفم گفتابلي

رونق اسلام شد در سند از الحق پديد. (22)

پير علي محمد راشدي لکي ٿو ته: هن اخبار جي اجراء ۾ مسلمان ڪامورن ۽ خيرپور جي وزيرن جو هٿ هو. سر علي محمد خان دهلوي، جو بعد ۾ بمبئي ڪائونسل جو ناميارو پريزيڊنٽ بڻيو، الحق جو پهريون ايڊيٽر ٿيو.(23) ان کانسواءِ شمس الدين بلبل به الحق جي ادارت جا فرائض سرانجام ڏنا. شيخ عزيز الحق جي ايڊيٽرن ۾ بلبل کانسواءِ محمد هاشم مخلص ۽ مولانا فتح محمد ”صغير“ سيوستاني جا نالا به ڏنا آهن.(24) ڊاڪٽر الهرکيي ٻٽ صاحب پڻ الحق جي ايڊيٽرن ۾ مٿين نالن کان علاوه علي محمد خان دهلوي، قاضي محمد حسين، شيخ تاج محمد، اي اڇ دريشاڻي، عبدالوهاب خان ۽ غلام رسول جا نالا ڄاڻايا آهن.(25) گرامي صاحب لکي ٿو ته ”الحق“ جو بنياد امن سڀائي خيال وارن انگريز پسند ماڻهن جي باهمي تعاون سان وڌو ويو. ان جو ايڊيٽر شيخ محمد سليمان ٿيو. ”الحق“ جي پاليسي هڪ طرف انگريزن جي ستائش ۽ ثناءَ تائين محدود هئي ته ٻئي طرف آزاد خيال ۽ جداگانه سياسي مطالبن ڪندڙ مسلمان گروهه جي خلاف هئي، ٽئين طرف رشوتخور ڪامورن جي مالي امداد تي تڳندي، ڪامورن جي بيجا خوشامد ۾ مبتلا هئي. ”الحق“ جي مالي حيثيت ايتري ته چڱي هئي، جو خيرپور رياست جي ڪن وزيرن پس منظر ۾ رهي، انگريز جي خوشنودي حاصل ڪرڻ لاءِ هزارن رپين جي امداد ڪئي. جيستائين شيخ محمد سليمان ”الحق“ جو ايڊيٽر رهيو، تيستائين ”الحق“ جي پاليسيءَ ۾ ڪوبه ڦيرو نه آيو، سندس وفات کانپوءِ جڏهن سندس فرزند شيخ عبدالعزيز ايڊيٽر ٿيو، تڏهن ”الحق“ جي پاليسي به بدلائي ويئي. شيخ عبدالعزيز نه فقط ڪامورا شاهيءَ جي خلاف احتجاج بلند ڪيو، پر ان سان گڏ انگريزن جي تعريف ۽ ستائش کان به الحق کي بچائڻ ۾ ڪامياب ويو. شيخ عبدالعزيز جي وفات کانپوءِ سندس ننڍي ڀاءُ شيخ عبدالحڪيم جي دور ۾ ”الحق“ پنهنجي آزاد خيالي کان دور ٿي ويئي؛ تان جو هڪ رواجي چار ورقي اخبار تائين وڃي پهتي، جا رڳو سرڪاري اشتهارن جي رحم ۽ ڪرم تي پئي تڳي.(26)

”الحق“ اخبار سکر کان پوءِ حيدرآباد مان به نڪرڻ لڳي ۽ وچ ۾ ڪجهه وقت بند به ٿي پئي ويئي. جيئن شيخ عزيز لکي ٿو ته ”هن اخبار جي مسلم پرستيءَ جو هيءُ نتيجو نڪتو جو اخبار ڪئين گهمرا بند ٿي ۽ وري جاري ٿي.“ ”الحق“ سکر مان حيدرآباد منتقل ٿيڻ کانپوءِ ”الحق پريس“ حيدرآباد مان ڇپبي هئي، ان عرصي دوران هن اخبار ۾ تپيدار اسڪول حيدرآباد جي هيڊ ماستر هاسي مل جي خلاف ڪجهه ليک شايع ٿيا هئا، هاسي مل سنڌ جي ڪمشنر جي اجازت سان جون 1916ع ۾ اخبار جي ايڊيٽر تي حيدرآباد جي سٽي مئجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ مقدمو دائر ڪيو هو، جنهن جي پهرين حاضري پهرين جولاءِ 1916ع تي ٿي هئي. انهي ئي زماني ۾ هن اخبار تڏهوڪي وزير خيرپور جي انتظام تي پنهنجي تنقيدي راءِ ڏني هئي. ان کانسواءِ گهرو اختلافن سبب اخبار جي ايڊيٽر عبدالعزيز پنهنجي ننڍي ڀاءُ عبدالحڪيم (جو انهن ڏينهن ۾ سکر ميونسپالٽي جو ميمبر پڻ هو) تي به ڪي ليک ڏنا هئا. هن موقعي جو فائدو وٺندي خيرپور جي وزير عبدالحڪيم کي هشي ڏيئي ”الحق“ ۽ ان جي ايڊيٽر (عبدالعزيز) تي سکر جي فرسٽ ڪلاس مئجسٽريٽ جي ڪورٽ ۾ پنهنجي والد جي ملڪيت ورهائڻ بابت ڪيس ڪيو هو.(27) انهن مقدمن کان علاوه هوم رول واري تحريڪ دوران پڻ اخبار تي مقدمو دائر ڪيو  ويو هو. ان وقت اخبار جو ايڊيٽر شمس الدين بلبل هو، ان مقدمي جو ذڪر ڪندي ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل لکي ٿو ته: ”هندن جي هوم رول واري تحريڪ ۾ بلبل هندن کي پاسي ۾ ڪنڊي وانگر ٿي چڀيو. بلبل نهايت جوان مردي ۽ حوصلي جو ثبوت ڏنو ۽ الحق  اخبار ۾ انهن جو سختيءَ سان مقابلو ڪيو. هندن به خيال ڪيو ته جيڪڏهن هڪڙي قابل مسلمان اخبار نويس کي کير جي مک وانگر ڪڍي ڦٽو ڪبو ته پوءِ مسلمانن جو آواز هميشه لاءِ خاموش ٿي ويندو، تنهن ڪري انهن بلبل تي هندن تي حملي ڪرڻ ۽ مسلمانن کي انهن جي برخلاف ڀڙڪائڻ جي ڏوهه ۾ 153 قلم ا. پ . ڪ هيٺ) مقدمو داخل ڪيو. هندن جي طرفان ديوان هرچندراءِ وڪيل ٿيو ۽ بلبل جي پاران ڪراچي جو مشهور وڪيل ريمنڊ هو ڪجهه وقت ڪيس هلڻ کانپوءِ ريمنڊ وڪيل الحاق اخبار جي مالڪ شيخ عبدالعزيز ۽ ان جي ايڊيٽر شمس الدين بلبل کي راضي نامي ڪرڻ ۽ معافي وٺڻ جي صلاح ڏني، مگر بلبل جي غيرت اهو برداشت نه ڪيو. مسٽر غلام حسين هدايت الله، جو پوءِ سر جي خطاب سان مشهور ٿيو ۽ سنڌ جو پهريون گورنر به مقرر ٿيو هو، تنهن قومي همدرديءَ سبب بنا في وٺڻ جي وڪالت ڪئي. بلبل سنڌ جي سڀني هندو اخبارن مان اهڙا حوالا ڳولهي ڪڍيا ۽ ثابتيون هٿ ڪري ڪورٽ ۾ پيش ڪيون، جو ڪيس هلائيندڙ فاصل جج مسٽر اي سئنڊس کيس بي ڏوهي ٺهرائي ڇڏي ڏنو ۽ اٽلندو فريادي ڌر تي پنهنجي فتوى ۾ ڇنڊا وڌائين، ان جو نتيجو اهو نڪتو جو مخالف پارٽيءَ کي نه رڳو ملڪ جي سياست ۾ شڪست آئي، بلڪه مرحوم بلبل جي پارٽيءَ کي تقويت ملي، جنهن ۾ سيد الهندو شاهه، حسن علي آفندي، شيخ صادق علي ۽ شيخ محمد ابراهيم وزير خيرپور وغيره هئا.“(28) شيخ عبدالعزيز کان پوءِ سندس ننڍو ڀاءُ شيخ عبدالحڪيم الحق جو ايڊيٽر ٿيو، جنهن جي زماني ۾ اخبار جو اهو اوج نه رهو، اهڙو ذڪر هن کان اڳ به ٿي چڪو آهي، ان دور جو ذڪر ڪندي پير علي محمد راشدي لکي ٿو ته: ”جنهن زماني ۾ آءُ سکر آيس، ان کان اڳ ئي الحق جو طبعي عمر پوري ٿي چڪي هئي ۽ فقط سرڪاري اشتهارن ڇاپڻ لاءِ پيئي پساهه کڻندي هئي، هفتي پندرهن ڏينهن اشتهار آيا، پرچو نڪتو، ورنه ٿيو ڀلو، مون پاڻ ڪجهه وقت ان اخبار ۾ مضمون لکيا ۽ ڪوشش ڪيم ته منجهس دوباره جان ڦوڪيان، پر پرچي جي پاليسي هئي ته وقت جي سرڪار جي ثناخواني ڪجي ۽ اشتهار وٺجن، انهن ڏينهن ۾ ڪافي سياسي سجاڳي به اچي چڪي هئي، تنهن ڪري اهڙي پرچي کي همتائڻ لاءِ پبلڪ تيار نه هئي. (29)

سنڌي (پندرهن روزه / روزاني)

سن1901ع کان سنڌي ۽ انگريزي ٻولين ۾ شايع ٿيندڙ ”سنڌي“ اخبار، سنڌ جي مشهور اخبار هئي، جنهن جو ايڊيٽر ويرومل بيگراج هو، جو ڪٽر آريا سماجي ۽ ڪانگريسي هو. ڊاڪٽر الهرکيي ٻٽ جي بقول سنڌي جا ويرومل بيگراج کان علاوه مولچند ڀاڳچند  مولچند ويرومل بيگراج به ايڊيٽر رهيا. اول اخبار ”ايڊورڊ پريس“ مان ڇپبي هئي ۽ پوءِ ”تلڪ پريس“ مان ڇپبي رهي. شروع ۾ اخبار جي سرڪيوليشن 800 ڪاپيون هئي، جا وڌندي وڃي. 1200 ڪاپين تائين پهتي هئي.  (30)  سنڌي جي باني ۽ مک سمپادڪ ويرومل بيگراج هندستان ۾ ڌارين جي حڪومت جي مخالفت سبب ڪيترائي ڀيرا سزائون به ڀوڳيون، پهرين جنگ عظيم کان ترت پوءِ برطانوي حڪومت انڊين پريس ايڪ،  (1) 3، تحت اخبار جي ايڊيٽر کان هزار روپين جي ضمانت ورتي، جيڪا سن1920ع ۾ عام معافي تحت واپس ٿي.

پير علي محمد راشدي لکي ٿو ته ”سياسي ميدان اندر سنڌي ڪافي ڪم ڪيو، انگريزن خلاف باهه ٻاري ڇڏيائين، ٻه دفعا ويرومل کي جيل ڪاٽڻو پيو، جنهن جو مجموعي ميعاد پنج سال هو، پر ڀائي صاحب ويرومل پنهنجي اصولن تان هٽيو ڪونه، آزاد هوندو ته هر ڇهين مهيني ڪونه ڪو مچ مچايون ويٺو هوندو هو.“(31) راشدي صاحب وڌيڪ لکي ٿو ته: ”سن1927ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ هندو- مسلم فساد ٿيو. سنڌ جي تاريخ اندر ان قسم جو اهد پهريون فساد هو، ان جا شعلا ساري سنڌ اندر پکڙجي پيا ۽ هندن مسلمانن جي ذهنيتن ۽ باهمي تعلقات ۾ وڏو فرق پئجي ويو. هندو ڪارڪن هندن جي تنظيم ڪرڻ لڳا ۽ مسلمان ڪارڪن مسلمان جي ڪيترا هندو ڪارڪن ڪانگريس کي ڇڏي ”مهاسڀا“ ۾ ڪاهي پيا، جا ڪٽر هندن جي جماعت هئي، مسٽر ويرو مل به ڪانگريس مان استعيفا ڏيئي وڃي، مهاسڀا جي اڳواڻي اختيار ڪئي ۽ ان جي پرچار ڪندي، ٿوري ئي عرصي اندر هڻي وڃي هنڌ ڪيائين، سکر جي فضا ايتري خراب ٿي ويئي، جو ان کانپوءِ جيڪي به هندو مسلم فساد ٿيا، سي سکر ۾ ئي ٿيا. 29- 1930ع ۾ روهڙي ڊويزن اندر هندو مسلم مارا ماري ٿي. سال اڌ بعد خود سکر شهر اندر ان قسم جا واقعا ٿيا، جيئن پوءِ تيئن ڪشيدگي وڌندي ويئي ۽ آخر 1940ع ۾ منزل گاهه واري سوال تي سکر شهر ۽ پسگردائي ۾ ايتري قدر خونريزي ٿي، جو الامان والحفيظ! سوين ماڻهو مارجي ويا، تقريباً ٻن ڪروڙن جي جائداد سڙي خاڪ ٿي ويئي، ۽ ڪيس، مقدما، جيل جون سزائون ۽ ڦاسيون ان اپرانڌ!