راجڌانيءَ جي جاگرافيئي بيهڪ کي مقرر ڪرڻ ڏکيو آهي. ڪنجيورم کان 500 ميل جيڪڏهن 3000 لي بدران 1300 لي يا 217 ميل پڙهنداسين ته پوءِ طرف ۽ پنڌ مدور جي قديم شهر سان ٺهڪي بيهي ٿو، جيڪو ٽالمي جي زماني ۾ هن اپٻيٽ جي راجڌاني هوندو هو. ٿي سگهي ٿو ته شين سئنگ واري زماني ۾ هن  علائقي جي راجڌاني ڪولم Kaulam (قولن Quilon) هجي پر ياتريءَ جو بيان هن ماڳ جي طرف ۽ پنڌ سان سهمت ڪو نه آهي، ڇاڪاڻ ته مذڪوره ماڳ ڪنجيورم کان 400 ميل پري ڪو نه ٿيندو. راجڌانيءَ جي اتر اوڀر پاسي چرترپور Charitra Pura نالي هڪ شهر هوندو هو جتان سري لنڪا لاءِ ماڻهو ٻيڙين تي چڙهندا هئا، پر جيڪو مدور راجڌاني هوندو ته بندر وارو شهر چرتر پور بدران نيگپٽم Negapataam هوندو، جيڪڏهن ڪول راجڌاني هوندو ته پوءِ بندر وارو شهر رام ناد Ram nad کان سواءِ ٻيو شهر ڪو نه ٿو ٿي سگهي. هن شهر وٽان سري لنڪا 3000 لي يا 500 ميل ڏکڻ-اوڀر طرف هو.

شين سئنگ جي آتم ڪهاڻي جي لکڻهار موجب (819) هي چيني ياتري ملڪوت ڏانهن ويو ئي ڪو نه هو. هن پنهنعجو بيان ڪنين ٻڌي ڳالهه موجب لکيو آهي ۽ 3000 لي وارو فاصلو به دراويڪ جي سرحدن کان سمجهڻ گهرجي. ملڪوت جي راجڌاني کي اڃا به ڏکڻ ڏس تي ڏيکارڻ ڳالهه کي وڌيڪ منجهائڻ جي برابر ٿيندو. هن گس بابت پنهنجي راءِ جو اظهار ڪندي (820) سي- يو-ڪي لاءِ لکيو آهي ته اهو ماڳ 300 بدران رڳو 300 لي پري آهي ۽ اهو پنڌ سندس تصنيف ممايرس آف شين سئنگ ۾  ڏنل فاصلي جي بلڪل برابر آهي. جيڪڏهن مٿي ڏنل انگن اکرن ۾ ڇاپي جي غلطي نه آهي ته پوءِ انهن مختلف پڙهڻين مان ائين ڀائنجي ٿو ته سندس فاصلي ۾ به پوري ڪانه آهي ۽ نه وري هلڻ واريءَ جاءِ بابت ڪو ويساه جوڳي ڄاڻ آهي. تنهن ڪري مان هن خيال جو آهيان ته ممايرس ۽ ياتريءَ جي آتم ڪهاڻيءَ بابت لکيل ڪتابن ۾ دراويد جي سرحدن کان اصلي فاصلو 300 لي يا 50 ميل ڏنل آهي جيڪو آخر ۾ بيان ڪيل ڪتاب جي بيان موجب 50 ميل ڏنل آهي ۽ مٿي بيان ڪيل 3000 لي يا 217 ميل فاصلو دراويد جي راجڌاني کان سمجهڻ کپي، جيڪو مٿي بيان ڪيل پهرين نالي واري ڪتاب م موجود ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ٻنهي ڳالهين جي نقطه نگاهه کان ملڪوت جي راجڌاني مدور Madura ۾ ئي متعين ڪري سگهجي ٿي، جنهن ڏکڻ هندستان جي سڀني شهرن ۾ هميشه مکيه جاءِ والاري آهي.

ابوريحان ۽ سندس اتاري ڪرڻ واري رشيدالدين جي خيال موجب ماليه Malya ۽ ڪوتل (ڪونڪ Kunaka) ٻه جدا علائقا آهن ۽ آخر ۾ بيان ڪيل علائقو پهرئين جي ڏکڻ پاسي ۾ واقع آهي، جيڪو هندستان جو سڀ کان ڏاکڻيون علائقو چئي سگهجي ٿو. تنهن ڪري امڪان هن ڳالهه جو آهي ته ملڪوت هڪ مرڪب نالو آهي جنهن کي ٻن ڀر وارن علائقن جي نالن کي گڏي جوڙيو ويو آهي. اهڙيءَ ريت ماليه پانڊيه Pandya وارو علائقو آهي، جنهن جي راجڌاني مدور آهي ۽ ڪوت Kuta يا ڪوتل Kutal ٽراونڪور کي سمجهڻ گهرجي، جنهن جي راجڌاني ڪوچين آهي. ٽالمي هن ماڳ کي ڪوٽيار kottiara ڪري لکيو آهي.

شين سئنگ چولا بابت پنهنجو بيان قلمبند ڪو نه ڪيو آهي تنهن سمجهڻ ۾ ائين اچي ٿو ته سندس اچڻ واري سمي چولاديس Chola desa يا چيراس Chiras وڏي ملڪ ۾ شامل هوندو پر ٽالميءَ ان جي پوريءَ ريت بيان ڪيو آهي. سندس بيان ۾ ايندڙ لفظ آرٿيورا  ريجيا سورنتي Arthura regia soranti اوريئر Oriur ڏانهن اشارو آهي جيڪو سورنجاءِ Sornagae جي راجا سورناٿ Sornatha جي راجڌاني هوندو هو. جنهن کي سور، چور يا چول به سڏيو ويندو هو. مذڪوره ماڳ اوريئر ٽرچناپلي Trichanapoli کان ڪجهه پنڌ تي ڏکڻ-ڏکڻ-اوڀر پاسي واقع آهي. سورنجاءِ وارو ماڳ به گهڻو ڪري ته پلينيءَ جو بيان ڪيل سئريني Syrieni وارو ماڳ آهي. هيءُ علائقو پانڊاءِ Pandae ۽ دراوڙن واري علائقي درنجاءِ Deranjae جي وچ تي سامونڊي علائقي سان آهي‏، جتي ٽي سؤ شهر آباد آهن.

ايم جولين جي بيان موجب (821) مليڪوت واري علائقي کي ڪنهن زماني ۾ چي-مو-لو Chi-Mo-Lo به سڏيو ويندو هو. منهنجي خيال ۾ جنهن جي صحيح پڙهڻي جهي-مو-روJhi-Mo-Ro  هجڻ گهرجي ڇاڪاڻ ته هن نالي جو ٻيو پد چي-چي-تو يا ججهوتي Jajhoti جهڙو آهي. منهنجي راءِ آهي ته جهمورا اهو علائقو آهي جنهن کي اسٽرئبو، ٽالمي ۽ ائرين لموريڪي Limurike ڪري لکيو آهي. پينٽيجيرين ٽيبلس Pentingerrian Tables ۽ ڊئمرسDamirace به هن ساڳئي نالي کي ليموريڪي جي هجي سان قلمبند ڪيو آهي. ڏسڻ ۾ ائين اچي ٿو ته اهو ساڳيو نالو پليني واري چرماءِ Charmae ڪري لکيو آهي جنهن جو مفهوم آهي ته اهي ماڻهو جيڪي پانڊاءِ کان مٿئين پاسي سامونڊي ڪناري سان آباد هجن.

چين-جپان واري هندستاني نقشي ۾ مليڪوت جو ٻيو نالو هاءِ-ائن-نين Hai-An-Nien ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جنهن جو ڪجهه لاڳاپو ٽالمي جي لکيل نالي ايوءِ Aioi سان به ٿي سگهي ٿو.

ڪونڪن Konkana

مليڪوت جي ياترا کانپوءِ شين سئنگ دراويد موٽي آيو هو. ان کان پوءِ اتر-اولهه طرف 200 لي يا 333 ميل سفر ڪري ڪونگ-ڪين-نا-پولا Kong-Kien-Na-Pula يا ڪون ڪنپور (832) پهتو هو. طرف ۽ فاصلو ٻئي انگنڊي Annagundi جي ٿاڪ سان هڪجهڙائي رکن ٿا جيڪو  مسلمانن جي حملي کان اڳ هن قديم علائقي جي راجڌاني ۽ ٽونگا ڀادر Tunga bhadra جي اترئين ڪناري سان آباد هوندو هو. ايم ووين ڊي سئنٽ مارٽن اشارو ڏنو آهي ته هن ماڳ جو نالو بنواسي banawasi آهي، جنهن کي ٽالمي بنيائوسي Manousi ڪري لکيو آهي، پر هن ڪري فاصلو تمام گهڻو ٿي وڃي ٿو ۽ ان کان پوءِ مهاراشٽريه جي راجڌاني جو طرف ياتريءَ جي ٻڌايل اتر-اولهه بدران سر اتر وڃي بيهي ٿو. انگنڊيءَ وارو ماڳ گهڻو آڳاٽو آهي ۽ نديءَ جي ڏاکڻين ڪناري تي واقع موجوده راجڌاني وجينگر Vijayanegar کان پهريائين يادؤ Yadava گهراڻي جي راجائن جي راجڌاني پئي رهندو آيو هو. (823)

هئملٽن جو بيان آهي ته هتان جي ماڻهن جي چوڻي موجب ڪونڪن جو علائقو گهڻو ويڪرو ۽ وڏو آهي جيڪو الهندي گهاٽن Weoternghats کان اڀرندي پاسي واقع آهي. مذڪوره علائقي جي مٿين پکيڙ ابوريحان جي بيان ڪيل دنڪ Danaka  علائقي جي آهي ۽ ڳڻڻ ۾ ڪونڪن جي انهن پٽن سان هڪجهڙائي رکي ٿو، جيڪي گهاٽن کان مٿان  سنوان سڌا ميدان آهن. شين سئنگ جي زماني ۾ به انهن علائقن کي ساڳي نالي سان سڏيو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته سندس بيان موجب ان علائقي جو گهيرو 5000 لي کان 833 ميل آهي. جيڪڏهن هن علائقي کي گهاٽن ۽ سمنڊ جي وچ واري ننڍڙي ايراضي سمجهبو ته ان علائقي ۾ رڳو بمبئي کان وٺي منگلور Mangalur جي وچ واري ايراضي اچي ويندي پر ستين صديءَ دوران هي علائقو مهاراشٽريه جي چالڪيه Chalukya گهراڻي جي راڄ ۾ شامل هوندو هو پر جيڪڏهن چيني ياتريءَ جي بيان کي صحيح سمجهيو وڃي ته پوءِ ڪونڪن جو ملڪ الهندي گهاٽن کان گهڻو اڳتي پکڙيل هوندو. ان علائقي جي سرحدن جو واضح نموني بيان نظر ڪو نه ايندو پر جيئن ته ان جي ڏکڻ پاسي دراويد، اوڀر ۾ ڌنڪڪت، اتر ۾ مهاراشٽريه ۽ اولهه ۾ سمنڊ هو تنهن ڪري چئي سگهجي  ٿو ته ونگورلا Vingorla  کان بيدنور Bednur ڀرسان ڪنڊپور تائين ساري سامونڊي علائقي سان پکڙيل هو. ٻئي پاسي خشڪيءَ واري پاسي کان ڪل برگ Kul Barga جي اوسي پاسي کان وٺي مدگيري Madgiri جي قديم قلعي تائين وسيع هوندو. مذڪوره ايراضيءَ جي پکيڙ 800 ميلن جي برابر بيهي ٿي. هي قديم ڪاڊميا گهراڻي جي راجائن جو ملڪ هو، جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته چالڪيه گهراڻي جي راجائن سان گهني وقت تائين وير رکندو آيو. هئملٽن جو بيان آهي ته هن ملڪ جي نالي جو اچار ڪوڪن Kokan آهي ۽ ڏيهي ماڻهو هن ملڪ جي نالي کي هن اچار سان ڪوٺيندا آهن. هن نالي مان پليني جي بيان ڪيل ڪڪنداءِ Cocondae قبيلي جي ماڻهن بابت ڄاڻ ملي ٿي جيڪي ڏکڻ هندستان ۽ سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جي وچ تي رهندا هئا.

مهاراشٽريه

ڪونڪن کان پوءِ چيني ياتري اتر-اولهه 2400 کان 2500 لي يا 400 ميلن کان وڌيڪ سفر ڪري مو-هو-لا-چا Mo-Ho-La-Cha پهتو. مذڪوره علائقي جي راجڌاني جو گهيرو 30 لي يا 5 ميل هو ۽ هڪ وڏي نديءَ جي اولهه ڪناري سان آباد هئي. (824) سندس هن بيان منجهان ئي سولائي سان انومان ڪري سگهجي ٿو ته ستين صديءَ ۾ پئٿن Paithan يا پرتش ٿان Protish thana مهاراشٽريه جي راجڌاني هو جيڪو گوداوري نديءَ جي ڪناري آباد هوندو هو. ٽالمي هن شهر جو نالو بئٽن Baittana ڪري لکيو آهي ۽ پيري پيلس جي مصنف پليٿان Plithana لکيو آهي جنهن کي صحيح پئٿن ڪري پڙهي سگهجي ٿو. پر ان کان پوءِ سندس بيان آهي ته جيڪڏهن 1000 لي يا 167 ميل الهندي اهل يا اتر-اولهه پنڌ ڪبو ته ڀڙوچ پهچي وڃبو. سندس بيان ڪيل فاصلو ٿورو آهي. (825) پئٿن ۽ پڙوچ وچ ۾ اصلي فاصلو ڪنهن به حالت ۾ 250 ميلن کان گهٽ ڪو نه ٿيندو. ايم ووين ڊي سئنٽ مارٽن جو خيال آهي ته مذڪوره جاگرافيائي بيهڪ سان ديوگيريءَ جو ماڳ وڌيڪ سهمت رکي ٿو. هتي وري خامي اها ڏسڻ ۾ اچي ٿي ته ديوگيري ڪنهن درياهه جي ڪناري سان آباد نه آهي ۽ اتان کان ڀڙوچ جو فاصلو 200 ميل ٿيندو. پر مان هن خيال جو آهيان ته مٿي ڏيکاريل ماڳ ڪلياڻي Kalyani سان وڌيڪ هڪجهڙائي رکي ٿو، ڇاڪاڻ ته اسان کي خبر آهي ته هيءُ ماڳ چالڪيه گهراڻي جي راجائن جي قديم راجڌاني به رهندو آيو هو. هن ٿاڪ جي جاگرافيائي بيهڪ شين سئنگ جي بيان ڪيل فاصلي مطابق آهي، ڇاڪاڻ ته انگنڊي کان 400 ميل اتر-اولهه طرف ۽ ڀڙوچ کان 180 يا 190 ميل ڏکڻ ڏس تي واقع آهي، ان کان علاوه شهر جي اولهه پاسي کان ڪئلاس Kailas ندي وهندي آهي، جيڪا هن ماڳ وٽ هڪ وڏي نديءَ جو ڏيک ڏيندي آهي. ڇهينءَ صديءَ ۾ ڪوسمس انڊيڪو فليٽس Kosmos Indiako phleustes جو صدر مقام هو، جنهن کي ڪلياڻي Kalliani  سڏيو ويندو هو، جيڪو ڪنهن زماني ۾ عيسائي پادرين جو صدر مقام به هو. هن کي ڪلياڻ به سڏيو ويندو هو. ٻي صديءَ جي پيري پيلس جي مصنف ڪلين Kallina لکيو آهي، جيڪو سارگان Saragans جي وڏن جو واپاري مرڪز هو. ڪانهري واري گفائن ۾ ڪلياڻ Kaliyana جو نالو گهڻو لکيل ڏسجي ٿو جنهن جو پهرين ۽ ٻين عيسوي صديءَ سان واسطو آهي.

هن ملڪ جي اوڀارئين دنگ کان هڪ جبل ڏسڻ ۾ ايندو جنهن جو چوٽيون ڏاڪن وانگر هڪ ٻئي مٿان اتاهيون ڏسڻ ۾ اينديون ۽ سندن مٿاڇرا سنوان سڌا نظر ايندا. قديم دور ۾ آچار Achar نالي هڪ ارهت هن جبل کي ٿورو کوٽي ٻن ٽن ڪوٺڙين تي مشتمل هڪ مڙهي جوڙي ورتي هئي، جنهن جي مُهاڙي ٻه ماڙ هئي ۽ سامهون سومبري Sombre ماٿريءَ جو نظارو پيو ڏسبو هو. هن اڏاوت سان گڏ هڪ وهار به هوندو هو، جنهن جي اوچائي سئو فوٽ هئي. مذڪوره مڙهي جي وچ تي مهاتما گوتم جو بت رکيل هوندو هو، جنهن جي ڊيگهه 70 فوٽ هئي، جيڪو پٿر جي ستن هوا ۾ بيٺل داٻڙين تي رکيل هوندو هو  اهو بت ظاهر ۾ بنا ڪنهن ٽيڪ جي بيٺل نظر ايندو هو. وهار جي اڌاوت چوڌارين خانن يا ٻارين ۾ ورهايل هئي ۽ هرهڪ ٻاريءَ ۾ مهاتما جي حياتيءَ سان لاڳاپيل اهم واقن جي اڪير ٿيل هئي. مڙهيءَ جي اتر ۽ ڏکڻ وارون ڦاٽڪن وٽ پٿر جا هاٿي نظر ايندا هئا. اتان جي ماڻهن جي عقيدي موجب ڪهن ڪڏهن اهي هاٿي ايڏيون ته زور سان چنگهاڙون ڪندا هئا، جو ڌرتي ڌي پوندي هئي. ان ٽڪريءَ جو بيان ايڏو ته منجھيل آهي جو سڃاڻي ڪانه ٿي سگهجي ٿي ته ان ٽڪريءَ جي جاگرافيائيءَ بيهڪ ڪٿي هجڻ کپي؟ جيڪڏهن اوڀر وارو طرف صحيح آهي ته پوءِ اها اجنتي Ajayanti  واري ٽڪري ممڪن ٿي سگهي ٿي ڇاڪاڻ ته هن ٽڪريءَ جون چوٽيون ياتريءَ جي بيان مطابق هموار ڪونه آهن جهڙيءَ ريت الورا Elura  جون آهن. پر هتي هڪ واضع ڳالهه جو فرق نظر اچي ٿو سو اهو آهي ته مذڪوره اڏاوت ٻڌن جو وهار نه بلڪ هندن جو مندر آهي. الورا جي اندر سڀا لڳ اڱڻ ۾ پٿر جو هاٿي نظر ايندو. پر ياتريءَ جو بيان آهي ته پر جو هاٿي مڙهيءَ جي ڦاٽڪ وٽ ٻاهران هو. مهاتما گوتم جي حياتيءَ سان لاڳاپيل اهم واقعن جي اڪير ٻڌڌرم سان واسطو رکندڙ گهڻو ڪري هر پٿر تي ڏسڻ ۾ ايندي. تهن ڪري اهڙي اڪير مڙهي سڃاڻن ۾ اسان جي سهائتا ڪري ڪانه ٿي سگهي. هن بابت چيني ياتريءَ جو بيان اڻ چٽو ۽ منجھيل آهي. ان جي بيهڪ بابت ڪا خاص وضاحت ڪانه ٿو ڪري ۽ نه وري پٿر واري اڪر جو خاص سڃاڻپ جوڳو ذڪر ڪري ٿو، ان هوندي به مان هن خيال جو آهيان ته هن ياتريءَ مذڪوره ماڳ هلي وڃي پنهنجي اکين سان ڏٺو هو. هن ڳالهه کي نظر ۾ رکي مان ملڪ وڃي پننجي اکين سان ڏٺو هو. هن ڳالهه کي نظر ۾ رکي مان ملڪ وڃي پنهنجي اکين سان ڏٺو هو. هن ڳالهه کي نظر ۾ رکي مان ملڪ جي سرحد بابت سندن بيان کي پڙهندس ۽ مان سمجھان ٿو ته ڪانهري ٽڪريءَ کي کوٽي مذڪوره مڙهي تيار ڪئي وئي هئي جيڪا سلسيٽي Salsette ٻيٽ اندر واقع آهي. جيڪڏهن منهنجي سڃاڻ صحيح آهي ته ستين صديءَ ۾ مهاراشٽر جي راجڌاني ڪلياڻ هو ته پوءِ اها ه پڪ سمجھڻ کپي ته هن چيني ياتريءَ ڪانهري وارا ٻڌ يادگار ضرور ڏٺا هوندا، جيڪي ڪلياڻ کان 45 ميلن جي فاصلي تي مس ٿيندا. ڪانهري جي گفائن مان کوڙ ساريون لکتون مليون آهن، جن مان پوريءَ ريت پتو وي ٿو ته ٽڪريءَ کي کوٽي ٺاهيل ڪن ٿا ڪن جو تعلق  پهرين صدي عيسويءَ سان آهي. هڪ لکت ۾ ته چٽو پٽو ٽيهون سڪادتيه ڪال Skakadityakal  جو سن ڏنو ويو آهي جيڪو 108ع جي برابر ٿئي ٿو. ڪانهريءَ ۾ پٿر جي مذڪوره هاٿين جا اڃا تائين اهڄاڻ ڪونه مليا آهن پر جيئن ته کوٽيل وهار جي سامهون سڀئي اڏاوتون ناس ٿي ويون آهن ان ڳالهه جو امڪان آهي ته ٽڪريءَ جي ڪڇ ۾ انهن ڊٺل ڦٽل جاين جي پٿرن جي ڍيرن هيٺيان مذڪوره هاٿين جي مجسمن جا ٽڪرا ٽوٽا ملي وڃن. مسٽر اي وسٽ Mr. E. West انهن کنڊرن مان پٿر جي جوڙيل اسٽوپا ڳولي لڌي آهي، جنهن ۾ ڪم آيل پٿرن جي آرائشي نقش نگار جي ٽڪ ٿيل ڏسڻ ۾ ايندي. امڪان آهي ته وڌيڪ کوجنا رڻ سان ڪيتريون اچرج جهڙيون شِون نڪري نروار ٿين

سري لنڪا

سري لنڪار جو مشهور ٻيٽ هندستان جي ڪنهن به ملڪ ۾ شامل نه آهي. چيني ياتري شين سئنگ هتي ڪونه آيو هو ڇاڪاڻ ته تنهن سمي هتي وڳوڙ جھڙيون حالتون هيون. هن ياتريءَ سري لنڪا بابت جيڪو احوال لکيو آهي سو ان ٻيٽ مان بدامنيءَ سبب هجرت ڪري آيل ٻڌ شينن کان ٻڌو هو جيڪي ساڻس ڪانچي پور ۾ مليا هئا. هيءُ ملڪ جيئن ته ڌرمي ۽ سياسي طور هندستان سان گهڻ لاڳاپيل ڏسڻ ۾ ايندو، تنهن ڪري منهنجو ڪتاب هن جو بيان قلمبند ڪرڻ کان سواءِ مڪمل نظر ڪونه ايندو.

ستين صدي عيسويءَ ۾ سري لنڪا کي سينگ – ڪيا – لو Seng-kia – lo يا سنهالا Sinhala سڏيندا هئا، چيو ويندو آهي ته اهو نالو شيهن جي نسل سان تعلق رکندڙ ماڻهوءَ سنهالا ڪري پيو، جنهن جي پٽ وجيه Vijia هيءُ ملڪ ان ڏينهن فتح ڪيو هو، جنهن ڏينهن 543ق.م ۾ ماما گوتم ٻڌ پرلوڪ پڌاريو هو. هن ملڪ جو اصلي نالو پاؤ – چو Pao- chu يعني مورتين جو ٻيٽ هوندو هو ۽ سنسڪرت ۾ هن جي معنيٰ رتن دويپ Ratna dewipe آهي. يورپ وارن کي هن ملڪ جو پهريون پتو سڪندر جي حمله معرفت پيو هو ۽ يونان وارا هن کي تپرويين Taprobane سڏيندا هئا. پالي ٻوليءَ ۾ هن لاءِ عام لفظ تامب پني Tamba- Panni آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”ڳاڙهن هٿن وارا.“ هيءُ اشارو ان ڳالهه انهن آهي ته جڏهن وجيه جي بيمار ساٿي ٻيڙن مان لهي هن ملڪ جي ڳاڙهيءَ ڌرتي کي ڇهيو هو ته سندن هٿ ڳاڙها ٿي پيا هئا. هن لفظ جو صحيح اچار تامب – پني (826) ڏسڻ ۾ اچي ٿو، يعني ڳاڙهن پنن وارا Red-Leaved جيڪو سنسڪرت تامر- پرني Tamra-Parni تان ورت ٿو ڀائنجي. لسئن هن لفظ جو اچار تامبر – پاني Tambra- Pani لکيو آهي. جنهن جي معنيٰ آهي پاڻيءَ جي وڏي کڏ يا پاڻيءَ جي اها کڏ جيڪا ڳاڙهن ڪنول گلن سان ڍڪيل هيجي. پوئين دور جا اولهه وارا ماڻهو هن ملڪ کي ”سمونڊو“ Simundu يا پلئي سمونڊو Palai Simundu جي نالي سان ُڄاڻندا سڃاڻندا هئا. لئسن جو خيال آهي ته اهو لفظ پالي – سمنتا Pali – Simanta تان ورتل آهي. جنهن جي معنيٰ آهي مقدس قانون جو سرواڻ – پليني پويون نالو هڪ شهر جو سمجھي ٿو، جنهن ۾ شاهي محلات هوندو هو. پر اهو راجڌاني ادراج پور Anaraja pura جو ٻيو نالو آهي، جنهن کي ٽالمي انورگرمون Aniuragrammon  سڏيو آهي. انراج پور جي سامهون هڪ ٽڪري آهي، جيڪا اڳتي سمونڊ ڏانهن وڌي آئي آهي. ٽالمي هن کي ”آندرا سمونڊو“ Andra Simundu سڏيو آهي، پر ان جي معنيٰ ڪانه ڏني وئي آهي. سندس بيهڪ مان ائين معلوم ٿئي ٿو ته اهو پلئي سمونڊو جو ٻيو نالو آهي.

ٽالمي هن ٻيٽ کي ساليڪي Salike لکيو آهي. لئسن هن نالي کي ٻيڙائتن طرفان سڏيل بگڙيل نالو ڪوٺي ٿو، جهڙيءَ ريت عام ٻيڙائت سنهالڪ Sinhalaka  يا سهالڪ Sihalake جي نالي کي بگاڙ سلاڪ Sikala جي اڌ نالي سان سڏيندا آهن. اميانس Ammianus  هن کي وري سيلاديب Sieladiba ڪوٺيو آهي، جيڪو سيرين ديوس سان هڪ جھڙائي رکي ٿو. اهي ٻئي نالا سهالاديب مان نڪتل آهن ۽ پالي ٻوليءَ جي سنهالا دويپ Sinhda Duipa سان واسطو رکن ٿا، جنهن جي معنيٰ آهي ”سنهالا جو ٻيٽ.“ ابوريحان هن جو ناو سنگل ديب Singal-dib سرنديب Sirindib لکيو آهي، جيڪو يورپ جي ٻيڙائتن وارو سيرين ديب Serendib  آهي. عربن هن کي زيلان Zilan  ۽ اسان انگريز سيلان Ceylon  سڏيندا آهيون. هندو  هن کي لنڪادويب Langhadwip سڏن ٿا. مهاونسو به هن کي پالي واري اچار لنڪا دويپ Lanka dwip ڪري لکيو آهي. (867)

شين سئنگ جي بيان موجب هن ٻيٽ جو گهيرو 7000 لي يا 1167 ميل آهي، 868 جيڪو اصلي ماپ کان ٻيڻو ٻڌايو ويو آهي. سر ايمرسن ٽيننٽ Sir Emerson Tennent مطابق هن ٻيٽ جي ماپ هن ريت آهي: اتر کان ڏکڻ ساڍا ٻه سو ايڪهتر ميل ۽ اوڀر کان اولهه ساڍا هڪ سو ستٽيه ميل ۽ گهيرو 60 ميل آهي. قديم مصنفن هن ملڪ جي پکيڙ تمام گهڻي وڌائي ٻڌائي آهي، تنهن ڪري مان هتان جي ماپ کي شڪ جي نظر سان ڏسان ٿو. ڪاسمس سوپاٽر Sopater جي ذريعي سان هن ملڪ جي پکيڙ 300 گاڊيا Gaudia  ڊيگهه ۽ 30 گاڊيا منڍو ٻڌايو آهي ۽ هن ماڻهو پاڻ هيءُ ملڪ اچي ڏٺو هو. سر ايمرسن ٽيننٽ جو خيال آهي ته هيءُ هتان جي ڏيهي ماپ جو نالو آهي، جنهن کي گاؤ Gaou چيو ويندو آهي. (469) جيڪو ٽن ميلن جي برابر آهي. اهڙيءَ ريت هن ٻيٽ جي ڊيگهه 900 ميل ۽ ويڪر به 900 ميل ٿيندي. مان سمجھان ٿو ته گاڊيا هندستان گائو – ڪوس Gao- kos جي برابر آهي، يعني ايترو فاصلو جيستائين ڳئونءَ جي رنب ٻڌي سگهجي، جيڪو 1000 ڌنش Dhanus يا 2000 فوٽ يا 1.136 ميلن جي برابر ٿيندو. اهڙيءَ ريت 300 گاديا 340 ميلن جي برابر ٿيندا، جيڪي هن ٻيٽ جي صحيح ماپ کان رڳو 70 ميل وڌيڪ آهن. پليني هن ٻيٽ ي ڊيگهه 000، 10 اسٽاڊيا يا 1149 انگريزي ميل ٻڌائي ٿو. ٽالمي هن کي 15 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي سمجھي ٿو، جنهن مطابق هن ٻيٽ جي ڊيگهه 1000 ميل ٿئي ٿي. مارسيانس Marcianus هن کي 9500 اسٽاڊيا يا 1091 انگريزي ميل جي ماپ برابر سمجھي ٿو، جيڪا  ٽالمي جي ٻڌايل ماپ کان ٿورو گهٽ آهي. چيني ياتري فاهيان سوپاٽر کان هڪ صدي اڳ سنه 412ع ۾ سري لنڪا آيو هو، تنهن هن ٻيٽ جي ڊيگهه 50 يوجن ۽ منڍو 30 يوجن ٻڌايو آهي. (830) اها ماپ. 35x.21 ميل بيهي ٿي. اسان چڱي ريت سمجھي سگهون ٿا ته ٻنهي سيلانين ملڪ جي پکيڙ جي ماپ ملڪي ماڻهن جي واتان ٻڌي آهي، تنهن ڪري سمجھڻ ائين کپي ته سوپاٽر جا بيان ڪيل 300 گاديا 50 يوجن جي برابر آهن. اهڙيءَ ريت ڇهه گاديا هڪ يوجن جي برابر بيهن ٿا ۽ هڪ گاديا انگريزي ميل کان ٿورو وڌيڪ يا هندستان جي گائو – ڪروس جي برابر وڃي بيهندو.

سرايمرسن ٽينٽ سري لنڪا بابت گهڻي کوجنا ڪئي آهي. هن صاحب هن ڳالهه ڏانهن اشارو ڏنو آهي ته سري لنڪا وارو گالي Galle بندر اهو آهي، جنهن کي انجيل ۾ تارشش Tarshish  جي نالي سان سڏيو ويو آهي. (831) جيڪو عربي نار Arabian Gulf ۽ اوفير Ophir جي وچ تي هو. مذڪوره اوفير ملاڪا Malacca  يا اوريا ڪيرسونيس Aurea Chersone sus کي سڏيو ويندو هو. ڇاڪاڻ تهملئي ٻوليءَ ۾ اوفير جي معنيٰ سون جي کاڻ آهي. پر سر ايمرسن جو ڏنل هي مفهوم ۽ مطلب دل سان ڪونه ٿو آئڙي. ڇاڪاڻ ته حضرت سليمان جي واپاري بيڙي وسيلي آندل سامان جو نالو سنسڪرت ٻوليءَ ۾ ڏنو ويو آهي، سر ايمرسن ٽيننٽ جو بيان آهي ته ، ”اهي نالا تامل ٻوليءَ ۾  به آهن، جن مان ڪي نالا اهڙا به آهن، جيڪي اڄ سوڌو سري لنڪا ۾ رواج هيٺ آهن.“ اهي نالا هي آهن: سين هييم Sen-habim يعني هاٿيءَ جا ڏند – ڪوفيم Kophim معنيٰ ڀولا ۽ تڪيوم Tukium مور. پر جيڪڏهن ويچاربو ته اهي سڀئي نالا سنسڪرت ٻوليءَ سان واسطو رکن ٿا، جھڙوڪ: اڀا Ibha- ڪپي Kapi ۽ سيوڪا Suka وغيره، پر انهن ۾ عبراني ٻوليءَ جي جمع واريون پڇاڙيون ڳنڍيون ويون آهن. اها به حقيقت آهي ته ڏکڻ هندستان ۾ سنسڪرت ٻولي جي لفظن کي ڪتب آندو ويو آهي. هتي اهو به ڏٺو ويندو ته هن لفظ جي اچڻ سان تامل ٻولي جا اصلي لفظ راوج کان نڪري ڪونه ويا آهن. ۽ اڃا سوڌو استعمال ڪيا ويندا آهن. ياني Yani  معنيٰ هاٿي – ڪُرنگ Kuronga معنيٰ چتون. Mayil  معنيٰ مور ۽ ڪلپ پلئي Kilip Pillai معنيٰ چتون.  جيڪڏهن حضرت سليمان جي واپاري ٻيڙي سري لنڪا مان اهڙيون وٿون وڻجايون هيون، جن جا نالا سنسڪرت ٻوليءَ ۾ هئا، تنهن مان سمجھڻ کپي ته حضرت سليمان جي دور کان گهڻو اڳ آريائي نسل سان واسطو رکندڙ ماڻهو ڏکڻ هندستان جي ملڪن کي فتح ڪندا اڳتي نڪري ويا هئا. حضرت سليمان جي دور کي 1200 ق.م کان 1500 ق.م سمجھن گهرجي. پر اسان کي آرين جي ڪتابن مان معلوم ٿئي ٿو ته انهن مذڪوره دور ۾ نربدا به پار ڪانه ڪئي هئي ۽ نه وري اهي تنهن سمي گنگا جي ڇوڙ تائين پهچي سگهيا هئا. تنهن ڪري اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته حضرت سليمان جي دور تائين سنسڪرت ٻوليءَ سان واسطو رکندڙ اهي نالا ڏکڻ هندستان ۽ سري لنڪا تائين پهچي ئي ڪونه سگهيا هوندا. ان کان علاوه سندن ڪتابن جي حوالن موجب وجيه جي فتح ڪرڻ (543 ق.م) کان اڳ سري لنڪا جا ماڻهو جهنگلي هئا. اشوڪ جي پٽ مهندرا (232 ق.م) کان اڳ اهڙي پڪي شاهدي ڪانه آهي ته ڪي آريا سري لنڪا ۾ موجود هوندا هئا يا سندن سري لنڪا سان ڪي لهه لاڳاپا هئا.

سمٿ انجيل ڊڪشنري لکي آهي، جنهن ۾ اوفير جو نالو موجود آهي، جنهن تي هڪ سڄاڻ ليکڪ مقالو لکيو آهي. مذڪوره لکڻهار پنهنجي راءِ جو اظهار عربن جي فائدي ۾ ڪيو آهي. سندس خيال آهي ته عاج، ڀولا ۽ مور اوفير مان ڪونه گهرايا ويندا هئا پر تارشش Tarshish نالي هڪ شهر مان درآمد ڪيا ويندا هئا. ليڪن سون ۽ الگوم Algum جو ڪاٺ اوفير مان ايندو هو. سندس هن تصور ڪري هاٿي ڀولي ۽ مور جي سنسڪرتي نالن مان پنهنجي جند آجي ڪري وڃي ٿو. ان کان پوءِ به الگوم جو ڪاٺ رهجي وڃي ٿو، پروفيسر لئسن موجب جنهن کي سنسڪرت ٻوليءَ ۾ ولگو Valgu يا چندن جو ڪاٺ Sandal – Wood سڏيو ويندو هو. هو قبول ڪري ٿو ته عربستان ۾ هاڻي سون پيدا ڪونه ٿيندو آهي، پر ڪنهن زماني ۾ اتان سون ضرور ملندو هو. جيڪڏهن اتان سون ڪونه ملندو هو ته ٻاهران ضرور گهرائيندا هئا. ڇاڪاڻ ته اسان کي معلوم آهي ته سبا جي راڻيءَ حضرت سليمان کي سوکڙي طور گهڻو سون پيش ڪيو هو.

هن موضوع تي ڏکڻ هندستان جي ماڳ ودري Vadari يا ايدر Eder واري بابت ۾ گهڻو ئي بحث ڪيو ويو آهي. پر پوءِ به هتي مان ٻيو ڀيرو پنهنجي راءِ جو اظهار ڪرڻ چاهيان ٿو ته انجيل ۾ موجود اوفير، جوزفس Josephus ۽ اسپٽائوجنٽ Speteiagint (833) جي خيال ۽ هندو جاگرافيائي بيانن موجب سؤوير Sau vira وارو علائقو آهي. امڪان آهي ته راجپوتانا جو ڏکڻ اولهه وارو علائقو هجي. هن علائقي جي نالي کي اولهه وارن ماڻهن هوبير Hobir بنائي ڇڏيو، جهڙيءَ ريت سنڌوءَ کي انڊس. اهڙيءَ ريت سپت Sapta بدلجي هفت Haft ٿي وئي. پليني جو بيان آهي ته، ”کنڀات جي نار کان اتر وارو علائقو سون ۽ چاندي پيدا ڪندو هو ۽ اڄ سوڌو پيدا ڪندو رهي ٿو. اراولي وارين ٽڪرين مان ملندڙ سون هندستان جي عجائب گهرن ۾ موجود آهي ۽ اهو ڏسي به سگهجي ٿو. هندستان جي هن جابلو سلسلي ۾ چاندي به تمام گهڻي ملندي آهي. آرين جي نسل حضرت عيسيٰ کان ٻه هزار سال اڳ اچي اولهه هندستان جي والار ڪئي هئي ۽ حضرت سليمان جي دور کان گهڻو اڳ آرين جي ٻولي هندستان جي عوامي ٻولي بڻجي چڪي هئي. تنهن ڪري مان سمجھان ٿو ته انجيل وارو اوفير يا سوفير هندون وارو سؤوير آهي، جتان حضرت سليمان جي واپاري ٻيڙي خالص سون اچي خريد ڪيو هو، جنهن کان اوفير سوفير يا سؤوير جو علائقو تمام گهڻو مشهور هوندو هو. مذڪوره ٻيڙي هتان ئي عاج، ڀولا، مور وڻجيا هوندا. اهي ڳالهيون اڃا سوڌو انجيل ۾ محفوظ آهن.

ضميمو – الف

شين سئنگ جي سفر جو تاريخوار وچور

مٿي جنتريءَ سان گڏ واقعا بيان ڪيا ويا آهن، جن کي مان پنهنجي اندازي موجب لکيو آهي. ڪي تاريخون ۽ واقعا خود ياتريءَ جي سفر نامي مان ورتا ويا آهن ۽ ڪي حقيقتون هندستان جي هڪ ڊگهي سفر جي تجرب مان معلوم ڪيون اٿم. مٿي بيان ڪيل اندازن کي سنڌ، سري لنڪا ۽ ڪشمير جي مشهور معروف تاريخن سان ڀيٽائي ڏٺو ويو آهي. هتي مون کي هيءَ ڳالهه ورجائڻي پوندي ته جڏهن فيبروري 640ع ۾ هيئنگ ڪانچي پهتو ته کيس سري لنڪا جي راجا جي قتل جو پتو پيو هو. منهنجي خيال مطابق اهو راجا ضڙور بونا موگلان هوندو، جنهن کي 630ع ۾ قتل ڪيو ويو هو.

منهنجي اندازن جي سچائي هن ياتريءَ جي سفر جي وقت جي شاهديءَ مان به ظاهر آهي، ڇاڪاڻ ته هن نالند Nalauda جي مکيه اوهت کي ٻڌايو هو ته سندس ڪل سفر ٽن سالن تي مشتمل آهي. (1) هي اهو وقت چئي سگهجي ٿو، جيڪو هن باقاعدي سفر ڪندي گذاريو آهي. نالند ۾ پچڻ کان اڳ هن چيني ياتري ڌرمي اڀياس لاءِ چار سال ست مهينا مختلف جاين تي ويهي گذاريا هئا. هندستان ۾ سفر دوران مختلف جاين تي ٽڪڻ جو وچور هيٺ ڏجي ٿو:

ماڳ                                                   مهينا          سال

(1)  ڪاپيسسا ۾ سارو اونهارو                             3              0

(2) ڪشمير پورا ٻه سال                           0              2

(3) هڪ وڏي شهر ۾ (ٿي سگهي ٿو ته قصور هجي     1               0

(4) چين پٽِ                                               2              1

(5)  جالنڌر                                          4              0

(6) سروگهن - سارو سيارو ۽ چيٽ جي اڌڙت             ساڍا 4         0

(7) مداور - اڌ چيٽ ۽ سارو اونهارو                        7      ساڍا    4

8              4

جيڪڏهن هن ٽڪڻ واري عرصي ۾ سفر وارا ٽي سال جوڙ ڪبا ته هندستان ۾ هن جي رهڻ جو سارو وقت ست سال ست مهينا ٿئي ٿو جيڪو هن آگسٽ سنه 629ع ۾ ليانگ چيو کي ڇڏڻ ۽ سنه 638ع جي فيبروري مهيني ۾ نالند جي ارهت سان آخري ڪچهريءَ تائين هتي گذاريو. منهنجي اندازي موجب اها تاريخ 1 - مارچ 637ع بيهي ٿي. هتي تاريخون سال ۽ سفر جو تفصيل شين سئنگ جي حياتي سان لاڳاپيل تصنيف جي بيانن سان سهمت آهي. پر ”نمايرس“ واري ان تصنيف کان مختلف آهي، جنهن ۾ سنه 641ع ۾ مهيشورپور ڇڏڻ کان پوءِ وارو احوال قلمبند ڪيو ويو آهي. ممايرس موجب سندس گُس هن ريت آهي:

641ڳ

5 - اپريل                      مهيشورپور

1 - جون                                سنڌ

10 - جولاءِ                     ملتان

20 -  جولاءِ                   پولوفتو يا شورڪوٽ جتي 2 مهينا ترسيو

20 آڪٽوبر                    ادمبر

30 نومبر                              لانگل

13 ڊسمبر                     آوند - برهمڻ آباد

10 فيبروري 642.                     فلن يا بنو

1 مارچ                         ٽسوڪيوٽو يا غزني

هيءُ رستو اهڙو آهي جو چيني ياتري هن سان سفر ڪري ٻه سال ٻه مهينا اڳ ٽسوڪيوٽو Tsaokioto پهچي ها. پر جنهن تايرخ تي هو چين واپس ٿيو هو. سا پڪيءَ ريت معلوم آهي. اچرج جهڙي ڳالهه اها آهي ته هن سيلانيءَ جي سفرنامي ۾ هن ٻن سالن کان وڌيڪ عرصي جو ڪاٿي سبب به ڪونه لکيو ويو آهي. تنهن ڪري اها پڪ ٿئي ٿي ته هن ياتريءَ اهو سارو وقت موٽي وڃي مگڌ ۾ گذاريو آهي، جهڙيءَ ريت سندس زندگيءَ جي احوال ۾ بيان ڪيو ويو آهي.

سندس حياتيءَ جي احوال ۾ اهو به لکيل آهي ته هيءُ ياتري مگڌ ۾ موٽي اچي ٻه سال رهيو هو ۽ ٽڪڻ واري پوئين عرصي ۾ هن سپني ۾ ٻڌستوا مانجو Bodhistwa manjo کي ڏٺو هئائين، جنهن کيس ٻڌايو هو ته راجا سالديته ڏهن سالن اندر مري ويندو. (2) چيو وڃي ٿو ته راجا سالديته يونگ - هوئي، Yong-Hoei جي دور يعني 650ع ۾ وفات ڪئي هئي. هن تاريخ موجب شين سئنگ مگڌ ۾ 638ع کان 640ع تائين اچي رهيو هوندو. پر اها تاريخ سفرنامي جي تفصيل سان ٺهڪي ڪانه ٿي بيهي. پر جيڪڏهن اسان سندس مگڌ جي پهرين ياترا نومبر 638ع ۾ سمجهون ته پوءِ راجا سالديته جي موت کان 648ع ۾ قرار ڏيڻ گهرجي ۽ چين جي ما - توان - لين - Matwan-lin به هندستاسن جي احوال ۾ سندس موت جو اهو سال ٻڌايو آهي. (3) چنگ - ڪوان Ching-kwan جي 22 هين سال (668ع) ۾ چين جي شهنشاه مگڌ ڏانهن پنهنجو هڪ سفير موڪليو هو. پر هن جي پهچڻ کان اڳ سالديته مري ويو هو. هن سفر کان مليل معلومات شين سئنگ جي آتم ڪهاڻي لکڻ واري ماڻهوءَ هوئي - لي Hoei-li کان وڌيڪ اعتبار جوڳي آهي. ڇاڪاڻ ته اڳئين ماڻهو ان غلط بيان تي ڪوبه اعتراض ڪونه ڪيو هوندو ۽ ان کي پيغمبرانه اڳڪٿي سمجهيو هوندو. منهنجي خيال موجب راجا سالديته جي موت جو صحيح سال 648ع آهي ۽ شين سئنگ سالديته جي موت بابت تڏهن خواب ڏٺو هو، جڏهن هو 638ع ۾ پهريون ڀيرو مگڌ آيو هو.

مٿئين خيال موجب ٻن سالن وارو عرصو جيڪو هن نالند ۾ ترسي گذاريو هو. سو هن جي سنه 637ع-638ع ۾ پهرئين ڀيري اچڻ سان تعلق رکي ٿو. هن عرصي کان مان 22 مهينا ڏيکاريو آهي. هو موٽي ٻيو ڀيرو به نالند آيو هو ۽ ڌرم بابت شڪ شبها دور ڪرڻ (4) لاءِ وري به ٻه مهينا ٽڪي پيو هو ۽ ڌرم جو اڀياس ڪيو هئائين. مٿئين عرصي ۾ جيڪڏهن ٻه مهينا جوڙ ڪبا ته ڪل عرصو پورا ٻه سال وڃي بيهندو. ڪنهن ٻيءَ جاءِ تي اهو به ڏسڻ ۾ آيو آهي ته (5) هن ٻڌ ڌرم ۽ هندو ڌرم جي اڀياس واسطي پنج سال صرف ڪيا هئا‏۔ مان سمجهان ٿو ته هو ڪشمير ۾ ٻه سال، چين پٽيءَ ۾ چوڏهن مهينا ۽ نالند ۾ ٻه سال رهيو هو. اهڙيءَ ريت سندس ترسڻ جو گهٽ وڌ عرصو پنج سال ٿئي ٿو.

ضميمو - ب

فاصلي جي ماپ

چيني سيلانين فاصلي جو ماپو هندستاني يوجن يا چيني لي ۾ بيان ڪيو آهي. يوجن واري ماپي کي چين جي پهرئين سيلاني فا هيان ڪتب آندو آهي. جڏهن ته لي واري ماپي کي سنگ - يون Sung-yun ۽ شين سئنگ استعمال ڪيو آهي. فاصلي جي ماپي ”ڪوه“ کي هنن مان ڪنهن به ڪتب ڪونه آندو آهي، جيڪو هندستان ۾ اڄ سوڌو ڪتب آندو وڃي ٿو. شين سئنگ جو بيان آهي ته روايت موجب هڪ يوجن ۾ 40 لي آهن. پر عملي طور هڪ يوجن ۾ 30 لي سمجهيا وڃن ٿا. (6) جن ماڳن جي فاصلي جي پوري پڪ آهي، تن کي جيڪڏهن شين سئنگ جي سفرنامي سان ڀيٽائي ڏسبو ته هن في يوجن ۾ 40 لي ڪتب آندا آهن. اهڙي مثال لاءِ مان چئن ماڳن جا فاصلا هيٺ بيان ڪريان ٿو.

(1)  سراوستي کان ڪپل Kapila                  13 يوجن يا 500 لي

(2) ڪپل کان ڪسي نگر                         12 يوجن يا 485 لي

(3) نالند کان گرييڪ Giryek                             1 يوجن يا 58 لي

(4) وئسالي کان گنگا                                      4 يوجن يا 135 لي

ڪل 30 يوجن يا 1178 لي

شين سئنگ ٻڌائي ٿو ته هڪ يوجن جي اٺ ڪوه آهن. هڪ ڪوه ۾ 500 ڌنش ۽ هڪ ڌنش چئن پُرهن جي هوندي آهي. ان حساب سان هڪ يوجن 24000 فوٽن ۽ ساڍن چئن ميلن کان ٿورو ڪجهه وڌيڪ ٿيندو. پر هندن جي سڀني ڪتابن ۾ هڪ يوجن چئن ڪوهن جي برابر آهي، پوءِ اهو ڪوه هڪ هزار ڌنش جي برابر هجي يا ٻه هزار ڌنش جي. شين سئنگ جنهن ڪوه جو ماپو ڏيکاريو آهي، سو هڪ هزار ڌنش جي برابر معلوم ٿئي ٿو. پويون، ٻن هزارن ڌنش وارو ماپو وڃي نو ميل بيهي ٿو. هن ماپي موجب هڪ ڪوه اڍائي ميلن جو ٿئي ٿو. جيڪو هندستاني فاصلي جو عام ماپو آهي ۽ موجوده دور ۾ عام واهپو به ان ماپي جو آهي.

نئون صفحو --ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو

ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24  25  26 27 28  29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ