(انسٽيٽيوٽ آف اسينٽرل ائنڊ ويسٽ ايشين اسٽڊيز، ڪراچي يونيورسٽيءَ جي شڪريي سان)

حوالا ۽ حاشيا

This articles is mainly based on Sayyid Hussamuddin Rashdi’s edition of Mir Ali Shir Qani Maklinama, which is a compendium of Sindhi history of the later Middle ages. It contains a Sindhi introduction of 40 pages, the Persian text of 96 pages, and 743 pages of notes and explanations, further 136 photographs, and a number of family trees. Published by the Sindhi Adabi Board, Hyderabad 1967.

 A Gazetteer of the Province of Sind, ed. By A.W. Hughes, London 1876, pp. 837-40.

Sindhi Literture. The Divan of Abd-ul-Latif, known by the name of Shaha jo Risalo, ed. By Ernest Trumpp. Printed by F.A. Brockhaus, Leipzing, 1866.

Grammar of the Sindhi Lnaguage. Compared with the Sanskrit- Prakrit and the cognate Indian vernaculars, by Dr. Ernest Trumpp. London 1872, repr. Osnabruck 1970. For Trumpp’s work see: A. Schimmel. Ernest Trumpp. A brief account of his life and work. Pak-German Forum, Karachi, 1961: and the same, German Contributions to the study of Pakistani linguistics. German-Pak Forum, Hamburg, 1981.

“Das Sindhi im Vergleich zum Prakrit und den anderen neueren Dialekten sanskritischen Ursprungs”. Zeitschrift der Deutschen Moranlandischen Gesellschaft, 16, 1861.

Gazetteer, p. 126-145

Cousens, Antiquities of Sind, Caicutta 1929, pp. 123 ff. Maklinama Notes, pp. 11-40: see also Sadarangani, Persian Poets of Sind, Karachi 1956, p. 19 note 2.

Mir Ali Shir Qani, maqalat ash-shu’ara, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Karachi 1957, p.17.

Sorley, Shah Abdul Latif of Bhit, Oxford University Press 1940, p.82 ff, esp. p.88 note 4.

Amir Khusrau, Diwan-I kamil, ed. M. Darwish, Tehran 1343sh/1965, Nr. 486, For the problem of the origin of Thatta see now Dr. N.A. Baloch, “The Origin of Thatta”, appendix to A.H. Dani, Thatta. Islamic Architecture, Islamabad 1982, pp. 198-202

Qani, Maqalar ash-shu’are, p. 815.

Abdul Qadir Bada’uni, Muntakhab at=-tawarikh, ed. W. Nassau Lees at al., Calcutta 1864-1869, transi, Vol. I by g. Ranking, Vol.II by w.H. Lowe Vol.III by T.W. Haig, Calcutta 1884-1925, repr, Delhi 1973. Vo. I, text p. 238, transl, p. 317.

Quoted in makliname, Notes pp. 28 ff.

See dani, Thatta, pp. 30-32. a ruined mosque has been found in the fortress.

makliname, Notes pp. 731-732.

Maklinama, Notes p. 711. The Tuhfat at-tahirin, a rather late work, mentions 78 saints’ tombs on Makli altogether.

Bustan-I bahar is, like most of Qani’s titles, the chronogram of the completion of his work, i.e. 1174/1761.

For the activities of the Shukrullah family and the family trees see the various accounts in Qani’s maqalar ash-shu’ara. A brief account in Sadarangani, Persian Poets of Sind, pp. 124-134. For the quarters fo the family in old Thatta see Sayyid Hussamuddin Rashi, “Thatta shahr ji agati Jagrafi”. (The odl geography of the city of Thatta), Mihran 1972 Nos. 3-4, p. 130.

Mir Ali Shir Qani, Tuhfat al-kiram, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Hyderbaad 1971, with numerous notes.

About Tahir Nisyani see Qani, Maqalat ash-shu’ara, pp. 376-377. The Tarikh-I Tahiri ed, by Dr. N.a. Baloch, Hyderabad 1964.

The Dhakhirat al-khawanin by Shaikh Farid Bhakkari, For a new study of Sindh in the Arghun and Tarkhan period see now: Ansar Zahid Khan, History nad culture of Snd. A study of socio-economic organization and institutions during the 16th and 17th centuries. Karachi 1980.

Mir Ma’ sum was the son of the Shaikh ul- Islam of Bhakkar. Many of the inscriptions in Agra and Fatpur Sikri contain his own verses, calligraphed by himself in excellent nasta’liq. His biography: Sayyid Hussamuddin Rashdi, Amin ul-Mulk Mir Muhammad Ma’sum Bakhari, Hyderabad 1979. His Tarikh-I Ma’sumi wass published in the Persain original by U.M. Daudpota, Poona 1938, in a Urdu translation Karachi 1959, and a Sindhi translation Hyderbaad 1963.

Sorley Shah Abdul Latif, pp. 15-17.

The Tuzuk=I Jahangiri, or Memoirs of Jahangir, edited by Sayyid Ahmad Khan, Aligarh 1864, transl, by a. Rogers, ed. By H. Beveridge, repr. Delhi 1978;

Sayyid Abdul qadir Tattawi, Hadiqat al-auliya, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Hyderbaad 1967. The Introduction contains a very important list of hagiographical works concerning Sindh.

Muhamma A’zam Tattawi, Tuhfat at-tahirin, ed. Agha Badruddin Durrani, Karachi.

Tarikh-I Tahiri, p. 54, quoted in Maklinama Notes p.6.

Ibid. p. 53, quoted in maklinama Notes p.7.

Dhakhirat al-khawanin, manuscript, quoted in Maklinama Notes p.7.

Sorely, shah Abdul Latif, pp. 136-137.

Maklinama p. 20: see also hadiqat al-auliya, pp. 49-60: Tuhfat at-tahirin Nr. 1, 12 pp. 27-30: Sadarangani, Persian Poets of Sind p. 10: I’jaz ul-Haqq Quddusi, Tadhkirat-I auliya-yi Sindh, Lahore 1959. No. 15. Qani, Maqalat ash-shu’ara, pp. 152-157 attributes to Hammad Jamali a little Persain song which is otherwise considered to be a product of Jamali Kanboh, the court poet of sakandar Lodi. Most writers follow Qani’s attribution:

Do gazak burriya u postaki.

Two little yards of a redmatand a little sheepskin,

A little heart filled with pain for a little friend.

That is enough for Jamali.

The vagrant, care-free lover.

In S.M. Ikram, Armaghan-I Pak, Karachi 1953, p. 158, where the poem is quoted in connection with Jamali Kanboh, two more lines are added:

A lkittle lungi above, a little lungi beneath,

Neigher grief on account of thief nor grief on account of household goods.

It sounds indeed more like a genuine Sufi verse than that of a court poet.

Dani, Thatta, p. 35 shows the ‘Medrese pavilion of Shaikh Hammad Jamali”.

Hadiqat al-auliya pp. 40-48 Quddusi, Tadhkira No. 10.

Dani, Thatta, pp. 48 ff.

Ibid. p. 39 “So-called tomb of Jam Tamachi and Nuri”.

Hadiqat al- auliya, p. 63-64 Tuhfat at-tahirin I, 1, pp. 10-16; Quddusi, Tadhkira Nr.

Richard Burton, Sindh, and the races that inhabit the Valley of the Indus, pp. 222 ff,; Sorely, Shah Abdul Latif, p. 248. Allusions to Pir Murad occur also in Balochi poetry, see Longworth Dames, popular poetry of the Baloches, 2 vols., London 1907, p. 146.

37.    Makfinama Notes pp. 720 ff.; Tuhfat at-tahirin 1, 6, pp. 22-23; Quddusi, Tadhkira No. 26; Sadarangani, Persian Poets of Sind p. 11; Dani, Thatta, p. 33, discusses the madrasa of Isa Langoti.

Hadiqat al-auliya pp. 65-66; Tuhfat at-tahirin 1, 3, pp. 17-20; Quddusi, Tadhkira No. 22 (gives 971 as date of his death). According to the legends collected in these works, some people in Mecca doubted the sayyidship of Sayyid Ali Shirazi; but when he greeted the Prophet in his rauda in madina, the Prophet’s voice was heard:” Here I am- labbaika, my son!” (A similar story is also told about Makhdum Jahaniyan of Ucch).

Sorley, Shah Abdul Latif, p. 160, 289, based on Tarikh-I Tahiri, p. 53. s.a. Cousens, Antiquities of Sind, p. 113.

Burton, Sindh and the races….., pp. 224-225.

Tuhfat at-tahirin Thatta, p. 38, Nr. 1, 15, p. 32 claims that one has to visit the place on the first Sunday of the month, and repeat that for seven months in order to increase in intelligence. Dani, speaks of a hexagonal tomb which” appears o belong to Qadi Abdallh”.

See Sadarangani, Persian Poets of Sind, p. 12.

Abdul Baqi Nihawandi, Maathir-I Rahimi, Vol. 1. p. 274.

Tarikh-I Tahiri, p. 55 ff, also Qani’, Tuhfat al-Kiram, p. 109ff. The motif as to how the king became aware of the slave’s sagacity is an old topic of folk tales: bh putting some straw in the cold drink, the boy hindered the thirsty king from drinking from drinking to hastily. Qani’ makes Darya Khan a sayyidzada who had fallen on bad days.

The question whether Darya Khan and Mubarak Khan were indeed the same person, has been discussed by Ghulam Muhammad Lakho, “Chha  Darya Khan ain Mubarak Khan bbi alag shakhis ahen?” Mihran 30, Nos. 1-2, 1981, pp. 223-234, against M.H. Siddiqui, History of the Arghuns and Tarkhans of Sind, Hyderabad 1972.

Maklinama Notes p. 100; the inscription mentions Jam Feroz.

Cousens, Antiquities of Sind, p. 114f.; plates XXXIII-XXXIV; Dani, Thatta, pp. 65-89, and numberous pictures, he thinks that the construction must have begun during Nizamuddin’s lifetime.

Maklinama, p. 23.

Maklinama Notes p. 112; Dani, Thatta, p 43ff. “Tomb enclosure of Mubarak Khan”.

Cf. M.a. ghafur, The Calligraphers of Thatta, Karachi 1978.

See the survey by Salome Zajadacz-Hastenrath, Chaukhandigraber. Studien zur Grabkunst in Sind and Baluchsitan. Wiesbaden 1978.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.660ff, gives the chronogram. – Kamran’s Turki Diwan was published by Mahfuz ul-Haqq, Azamgarh 1929, S.a. Alam Khan, Mirza Kamran, aligarh 1949.

For this development see Rashid Burhanpuri, Burhanpur ke Sindhi auliya, Karachi 1957.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, pp. 271-289 a good biography; Sadarangani, Persian Poets of Sind, p. 21.

About the immigration to Sindh and the leading figures under Shah Hasan Arghun see Tarikh-I Ma’ sumi (Sindhi), pp. 233-245.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 791.

Ibid., pp. 429-430.

Tarikh-I Ma’ sumi (Sindhi) p. 256. About the role of the earlier Puranis in Heart see some remakrs in Qani’I, The Majma’ ash-shu’ara-I Jahangirshahi, ed. Muhd. Saleem Akhtar, Karachi 1979, p. 103.

Qani’ Maqalat ash-shu’ara, pp. 185-186; Sadarangani, Persian Poets of Sindh pp. 22-24.

Qani’ Maqalat ash-shu’ara, pp. 676 ff.; hadi hasan, “Qasim-I Kahi; His Life, Time, and Work”, IC 27 (1953); and the same, “Introduction to the Diwean of Qasim-I Kahi”, Indo-Iranica VIIII 4, 1955.

Bada’uni, Muntakhab at-tawarikh, Vol. III, text 173, transi. 424 ff.

Jan Rypka, History of Iranian Literature, The Hague 1968, p. 284; E.G. Browne, A Literary History of Persia, Vol.III, 473-486; Kulliyat-I Qasim-I Anwar, ed. Said Nafisai, Tehran 1337sh/1958.

Mazhar al-athar, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Krachi 1957.

Sam Mirza, Tuhfa- I Sami, ed. Humayun Farrukh, Tehran 1347sh/1968.

Qani’ Tuhfat at-kiram, p. 210.

Fakhri Harawi, Raudat as-salatin was jawahir, al-aja’ib, ed. SDayyid Hussamuddin Rashdi, Hyderabad. 1968; the same, “Fakhri Harawi u sih athar-I u”, Majalla Danishkada-I adabiyat, Mashhad, 12, No. 2, 1350sh/ 1971..

For the problem of Turkish literature in India see A. Schimmel, “Babur Padishah the Poet, with an account of the poetical talent in his famiy”, IC 34 (1960); the same, “Turkisches in Indian”, in Scholia, Festschrift Annemarie von Gebain, Wiesbaden 1981. The Hadiqat al-auliya mentions, p. 84-85, that Qadi Data Siwistani in the time of Hasan Arghun knew Turki.

Tuhfat at-tahirin, 1, 34, pp. 50-53; see Burton, Sindh and the races…. P. 226. The same topic occurs in german as “The miller of Sanssouci” and is told about the Prussian king Frederick II in the 18th century.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 151.

For an outsider’s report about Sindh during the last year of the Arghun rule see sayyid Hussamuddin Rashi’s article, “Sindh in the tenth century hijri- two chapters from Sidi Ali Reis’ Safarname”, Mihran 1971, pp. 1-60 (with the original Turkish text of the account of the Ottoman captain).

Cousens, Antiquities of Sindh, p. 35

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 44, Isma’il Bakhshi.

Cousens, Antiquities of Sindh, p. 116; Dani, Thatta, p.114.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 362; about his tomb Dani, Thatta, p. 118.

Dani, Thatta, pp. 134-140; the tomb of Jan Baba.

Maklinama Notes p. 618. Tarikh-I Tahiri p. 131 f. tells a sad story about the assassination of a pious hermit on Makli Hill, and goes into may details about Baqi Beg’s disgusting acts.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.817.

Long descriptions of Qadi Khamisa’s stupidity and impudence in Tarikh-I Tahiri. P. 122 ff.

Cousnes, Antiquities of Sindh, p. 35.

Ibid, p. 117, plate XXXVI. But see for another attribution Dani, Thatta, pp. 115-116.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 234.

Ibid., pp. 526-527; Tarikh-I Tahiri p.207.

Bada’uni, Muntakhab at-tawarikh, Vol.II text p. 304, transi, p. 314.

Tarikh-I Tahiri pp. 207-209; Qani’, Maqalat ash-shu’ara pp. 140-144; Sadarangani, Persian Poets of Sindh, pp. 24-25. The claim of some sources that Jani beg met the great musician Tansen at Akbar’s court cannot be verified, for Tansen died in 1589, that is, before Sindh was annexed to the Moghul Empire.

cousins, Antiquities of Sindh, plate CLII-CIV; Dani, Thatta, p. 173 f.

Talib-I Amuli, Kulliyqat, ed. Tahiri Shihabi, Tehran s.d. )1346sh/1965), p. 56. in another qasida, which is rather insipid and repeats, for instance, the rhyme-word sdamander fourt times, Talib says (p.27):

The parrot, like an ant, puts his foot always on the tastel (of the lip)

Because from his (Ghazi’s) speech molten sugar dripples down.

Like the dew of the rose, thus dripples from the movement of his finger.

The water (= luster) of pearls from his pen.

The miniature with Mirza Ghazi’s portrait, now in the Victoria and Albert Museum, London, is published in Qani’, Maqalat ash-shu’ara, plate 31, ad p. 828.

Chanesarnama, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Karachi 1956. See also Sadarangani, Persian Poets of Sind, pp. 33-41. Mir Ma’ sum Nami versified the Sindhi- Panjabi folktale of Sassul Punhun as Naz u niyaz or Husn u naz.

See Tuzuk-I Jahangiri Vol. 1. pp. 71, 75, 86, 131, especially 133, 151, and 173.

Talib-I Amuli, Kiulkiyat, p. 28, s. a. p. 25 a congratulation for’ ld al-qurban. Poems dedicated to Mirza Ghazi are found on pp. 25, 26, 45, 50, 54, 57, 63, 64, 72, 77, and 98-104; they surpass in number those dedicated to Talib’s later patron Jahangir and his family members.

See Sadarangani, Persian Poets of Sind, pp. 41-48, especially p. 47 more 5, based on Farid Bhakkari’s Dhakhirat al-khawanin.

Tarikh-I Tahiri pp. 263 ff. There also the chronogram.

Cousens, Antiquities of Sindh, plate LII-LIV.

Qani’, Tuhfat-al-kiram, p.214-216; Maklinama Notes pp. 195-232.

Qani’, Tuhfat al-kiram, p. 216 note 1, and Sayyid Hussamuddin Rashdi in Mihran 1968 No.4, p. 87.

Cousens, Antiquities of Sindh, p. 121, plates LXIII-LXV; Dani, Thatta, pp. 175-177; S.H. Rashdi, “Thatta shahra ji agati jagrafi”, pp. 135-136.

Makliname p. 34. Dani, Thatta, pp. 164-166.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 376; Sadarangani, Persian Poets of Sindh, pp. 50-52.

Maklinama Notes p. 702.

Qani’, Thufaz al-iram, p. 320 ff. maklinama Notes pp. 237-627 an account of Isa Tarkhan’s life and the life of all his family members.

Maklinama Notes p. 739.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 488ff. (with picture).

Tuzuki-I Jahangiri, p. 262 (1023/1614).

Dani, Thatta, p. 186.

So in Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 324.

maklinama, Notes p. 290.

Ibid. p. 320; on the following pages, especially 324-325, assessments of isa Tarkhan’s character by various authors.

Sayyid Mir Muhammad ibn Sayyid Jalal Tattawi, Tarkhannama, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Hyderabad 1967.

Qani’, Tuhfat al-kiram p. 321.

Maklinama p. 38.

Cousens, Antiquities of Sind, p. 118, plates XLI, L, LI, CXXXVI, XLVII, XLIX; Dani, Thatta, pp. 141-148 with numerous pictures.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 379; Maklinama Notes p. 466.

Amirkhan’s picture in the Darbar-I Jahangiri, MB Add. 18818, shown in the Exhibition of the Coronation Darbar, p. 112, Nr. 556.

For this Shuhud son of Amirkhan see Sadarangani, Persian poets of Sindh, pp. 66-68.

Yusuf Mirak Sindhi, Mazhar-I Shahjahani, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Hyderabad 1962, see the introduction about the problem of Ijara.

Cousens, Antiquities of Sind, p. 117 f, plates XXXVIII-XL; Dani, Thatta, p. 174.

Cousens, I.c., pp. 120-121; Dani, I.c. pp. 190-195.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.418 f. See also Brockelmann, Geschichte der arabischen Literature II p. 416, Supplement II p. 598.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, pp. 245-247.

B.A. Hashmi, “Sarmad. His Life and Quatrains”, IC 7 (1933) and 8(1934); W. Fischel, ‘jews and Judaism at the Court of the Moghul Emperors in Medieval India”., IC 25 (1951).

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 19 mentions one Ahmad Ali Mazandarani, who came with an embassy of Shah Abbas and fell in love with a Brahmin’s son in Thatta; he composed a poem about his qashqa (cast mark).

Cousens, Antiquities of Sind, p. 116; Dani, Thattsa, p.161.

Hadiqat al-auliya, pp. 61-62; Tuhfat at-tahirin 1, 21, pp. 38-39; Quddusi, Tadhkira Nr. 12, Burton, Sindh, and the races, p. 861 f. gives a long account of these legendary events.

Maklinama p. 24, Notes pp. 190 ff.

Ibid. p. 26, Notes p. 193; Thufat-attahirin 1, 41, pp. 59-60.

Ibid. pp. 28-29.

Bidi. P. 35, Notes, p. 234.

Ibid p. 61, Notes, p. 667.

Ibid. p. 27, Notes pp. 656-669; see also Burton, Sindh, and the races, p. 228.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, pp.390-393, with a picture of the place.

About Ma’il, Qani’s son, see Ibrahim Khalil TSattawi, Takmila Maqalat ash-shu’ara, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Karachi 1958, p.537ff.

Qani’, Thufat al-kiram, p. 110.

For the movement see Bazmee Ansari, “Sayyid Muhammad Jawnpuri and his movement”, Islamic Studies II, 1963.

bada’ ni, Muntakhab at-tawarikh Vol. III, text p. 67, transl. p. 111. S.a. text p. 45, transl. 74ff.

His Sindhi verses which were recently discovered in a manuscript in Hariyana, have been edited by Hiran Thakur, Qadi Qadan jo kalam, Delhi 1978.

About him see Dara Shikoh, Safinat al-auliya, ed. Jalai Na ‘ini, Tehran 1344sh/ 1965. His mausoleum in Lahore, Cantonment area, is still frequently visited; the tomb of Dara’s wife Nadira Begum, who si buried close to Mian Mir, has recently been repaired.

Maklinama Notes pp. 628-655, esp. 646 ff.

Sorley, Shah Abdul Latif, p. 45 ff.

Ibid., p.117. Cousens, Antiquities of Sindh, p. 218.

Sorley, I.c., p. 80 ff.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.346.

Sorley, Shah Abdul Latif, p.9

Gulraj Parsram, Sind and its Sufis, Madras 1924, repr. Lahore, p.53.

Ibid. p. 377; Akhund Faiz Allah.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.339.

Ibid., pp. 475-478.

Ibid., pp. 442-443; Sadarangani, Persian Poets of Sind, pp. 70-75 Abdul Hakim Ata, Diwan, ed. Rashid Burhanpuri, Karachi s.d.; Karachi s.d.; the same, Hasht Bihisht, ed. Sayyid Hussamuddin Rashdi, Karachi 1963.

Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p. 437-439.

Ibid., p.355.

Ibid., pp. 702-703; Sadarangani, Persian Poets of Sind, pp. 91-100; Diwan-I Muhsin, ed. Habibullah Rushdi, Hyderabad 1963.

Ibrahim Khalil’s Takmila contains a list of all of Makhdum Muhammad Hashim’s writings; s.a. Qani’, Maqalat ash-shu’ara, p.842; Brockelmann, GAL Supplement II pp.612-613; Storey, Persian Literature II, p. 138, 207; Billimoria, Bibliography of Sind and Balochistan No. 421; A. Schimmel, ‘Sindhi Literature”, in Jan Gonda, History of Indian Literature, Wiesbaden 1973, p. 18-20.

The first religious boo, in Sindhi on non-mystical subjects was Mian Abul-Hasan’s Muqaddimat as-salat. For the whole developemtn see Sayyid Husamuddin Rahdi Sindhi Adab, Karachi, s.d.

A Schimmel, “Translations and commentaries of the Qur’an in the Sindhi language”, Oriens XV, 1963. S.A. Burton, Sindh, and the races pp. 81-82.

J. Burnes, A visit to the Court of Sindh (1829), repr. 1974, pp. 128-129.

E.B., Eastwick, A Glance at Sind before napier, or Dry leaves from Young Egypt, (1849). Repr. 1973. 20.

t. Postnas, Personal Observations on Sindh, London 1843, p. 25 f.

Maklinama, p.11.

تاج جويو

سنڌي زبان ۾ لغت نويسي

- هڪ سرسري جائزو _

سنڌي زبان ۾ سازيءَ جا پيرا کڻجن ٿا ته اُن جا آثار اسان کي سورهين صديءَ جي ابتدا ۾ ملن ٿا. ان ڏس ۾ سنڌ جي تاريخي اهميت واري شهر ٺٽي جي هڪ وڏي عالم، ڪاتب ۽ لغت نويس مُلا عبدالرشيد الحسيني المدني التتويءَ ( وفات 17-1670) جون عربيءَ ۽ فارسيءَ لکيل ٻه لغتون اهم آهن، جن مان هڪ عربي- فارسي لغت ”منتخب اللغات شاهجهاني“ يا ”راشدي عربي“ سڏي ويئي آهي، جيڪا 40- 1636ع لکي ويئي، ۽ مغل شهنشاهه شاهجهان کي منسوب ڪئي ويئي هئي. هن لغت جا اڳتي هلي 1808ع، 1816ع. ۽ 1836ع وارن سالن ۾ مولوي الله داد جي تصحيح ۽ ايم- لوسرن جي مقدمي سان ڪلڪتي مان مختلف ڇاپا شايع ٿيا. هيءَ لغت 1835ع ۾ 1879ع ۾ لکنئو مان ۽ 1862ع ۾ بمبئيءَ مان پڻ شايع ڪئي ويئي. ملا عبدالرشيد جي ٻي لغت، فارسي – عربيءَ ۾ ” فرهنگ راشدي“ يا راشدي فارسي“ جي نالي سان عام طرح مقبول آهي، جيڪا هن 1653ع ۾ مڪمل ڪري، ان جو انتساب به مغل بادشاهه شاهجهان کي ڪيو هو، هيءَ لغت ، فرهنگ جهانگير، فرهنگ سروري ۽ مجمع الفارس جي سوڌيل، سنواريل ۽ وڌايل صورت چئي وڃي ٿي. هن لغت کي بعد ۾ مولوي ذوالفقار عليءَ نظر مان ڪڍيو ۽ ”اسپلٿ“ جي مقدمي سان 75- 1870ع ۾ ٻن جلدن ۾ شايع ڪئي ويئي. هن لغت جا قلمي نسخا، سنڌ يونيورسٽيءَ ۽ پنجاب يونيورسٽيءَ جي لئبررين ۾ موجود آهن.

مغل- ڪلهوڙا کان دور کان پوءِ اسان کي ٽالپر دور (1843- 1783ع ۾ ”سنڌي- فارسي“۽ ”فارسي- سنڌي“ لغتون قلمي مسودن جي صورت ۾ ملن ٿيون، ۽ اُهي سرڪاري عملدارن ۽ ڪورٽن جي لکپڙهه لاءِ گرمکيءِ يا ديوناگريءَ ۽ فارسي لپين ۾ لکيون وين هيون. 1836ع ۾ ڊبليو. ايڇ. واٿن (W.H.Wathen) ۽ 1843ع ۾ جارج اسٽئڪ (George Stack) سنڌي لفظن جون ٻه مختصر نام- مالهائون/ فهرستون (Vocabularies) لکيون، جيڪي” جرنل آف ايشيا ٽڪ سوسائٽي آف بنگال، ڪلڪتي“ ۾ شايع ٿيون. اهڙيءَ طرح آر. ليچ (R. Leech)، هند سرڪار جي آفيسن ۾ استعمال لاءِ، هندستان جي ستن مکيه زبانن جي لفظن جي هڪ مان- مالها/فهرست (Vocabulary) تيار ڪئي، جنهن ۾ سنڌي زبان جا لفظ به شامل هئا. هيءَ فهرست 1838ع ۾ بمبئيءَ مان شايع ٿي

ائين محسوس ٿئي ٿو ته، انگريز دؤر ۾ ئي صحيح لغت نويسيءَ جي ابتدا ٿي آهي. هن دؤر ۾ سڀ کان اڳ اسان کي هڪ اهڙي لغت ملي ٿي، جيڪا آخوند عبدالرحيم ”وفا“ عابسيءَ ”جواهر لغات سنڌي اڪيچار“ نالي سان ترتيب ڏني هئي، جنهن ۾ سنڌي لفظ ۽ انهن جون فارسيءَ ۾ معنائون ڏنيون ويون هيون، سنڌي ٻوليءَ جي عطيم اسڪالر، محقق ۽ لغت نويس، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو رايو آهي ته، ”هيءَ لغت لازمي طور انگريز دؤر ۾ تيار ڪرايل ’سنڌي_ انگريزي‘ ۽ ’انگريزي_ سنڌي‘ لغتن کان اڳ ۾ تيار ڪئي ويئي هوندي.“

انگريز دؤر ۾ ملازمن، شاگردن، استادن توڙي پرڏيهي آفيسرن کي سنڌي سکڻ جي سهوليت مهيا ڪري ڏيڻ لاءِ ”سنڌي_ انگريزي“ ۽ ”انگريزي_ سنڌي“ لغتن جي ضرورت محسوس ٿي. ان ڏس ۾ سڀ کان اڳ اُن وقت جي هيدراباد جي ڊپٽي ڪليڪٽر، ڪئپٽن جارج اسٽئڪ، 1848ع ۾ ”انگريزي_ سنڌي“ لغت لکي، جيڪا 1849ع ۾ بمبئيءَ مان شايع ٿي. هن جي تيار ڪيل ”سنڌي_ انگريزي“ لغت، سر بئرو ايلس ايڊٽ ڪري، 1855ع ۾ ڇپارائي هئي. هي ٻيئي لغتون ديوناگري لپيءَ ۾ ڇپيون هيون. ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي انهن ٻنهي لغتن کان پوءِ اهميت واري لغت، انگريز پادريءَ ۽ عالم جي. شرٽ ۽ ٻن سنڌي عالمن اڌارام ٿانورداس ميرچندانيءَ ۽ مرزا صادق عليءَ جي تيار ڪيل .سنڌي_ انگريزي لغت“ آهي، جيڪا 1879ع ۾ ڪراچي ايجوڪيشنل ڊپارٽمينٽ ڇپائي پڌري ڪئي هئي، ۽ اُها عربي_ سنڌي لپيءَ ۾ هئي. اُن کان سواءِ لڪشمڻ وشنو پرناچ پائيءَ 1868ع ۾ ”سنڌي_ انگريزي لغت“ لکي ۽ ديوان ڪوڙيمل چندن مل کلناڻيءَ 1904ع ۾ ”انگريزي_ سنڌي لغت“ لکي، جيڪي ٻيئي لغتون پڻ عربي_ سنڌي لپيءَ ۾ هيون.

19 صديءَ جي شروعات ۾ پرمانند ميوارام رامچندانيءَ جون ٻه لغتون_ ”سنڌي_ انگريزي لغت“ (1910ع ۾) ۽ ”انگريزي_ سنڌي لغت“ (1933ع ۾) شايع ٿيون، جيڪي سنڌي لغت نويسيءَ جي ميدان ۾ تمام وڏي اهميت رکن ٿيون. هن جي سنڌي_ انگريزي لغت ۾ پنجويهن هزارن جي لڳ ڀڳ سنڌي لفظن جون معنائون انگريزيءَ ۾ ڏنيون ويون آهن. هنن ٻنهي لغتن جي اهميت ۽ افاديت کي محسوس ڪندي، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشوري ۽ ساهتيه اڪيڊمي دهليءَ ان جا نوان ڇاپا شايع ڪرايا آهن.

ان کان پوءِ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي تائين ڪيتريون ئي ننڍيون وڏين سنڏي_ انگريزي ۽ انگريزي_ سنڌي لغتون تيار ٿينديون رهيون، جن ۾ بولچند ڊوليمل (1909ع)، خانچند نانواڻيءَ (1915ع)، جي.بي. آڏواڻيءَ (1917ع)، سجھڻ سنگهه فتح سنگهه (1922ع)، نانڪرام ڌرمداس ميرچنداڻيءَ (1828ع)، موهن لال جوتسنگهه شاهاڻيءَ (1937)، نانڪرام ڌرمداس ميرچنداڻيءَ (1928ع)، موهن لال جوتسنگهه شاهاڻيءَ (1938ع)، آنندرام، ٽي.شهاڻيءَ (1942ع) ۽ ڊبليو. اي شاهاڻيءَ (1942ع) جون ڊڪشنريون اهميت جوڳيون آهن. انهن منان وري آنندرام، ٽي. شهاڻيءَ جي ”سنڌي_ انگريزي لغت“ اجھ تائين وري وري سنڌ ۽ هند ۾ ڪيترائي ڀيرا ڇپجندي پئي رهي آهي.

پاڪستان جي قيام کان پوءِ سنڌ ۽ هند ۾ سنڌي_ انگريزي، انگريزي_ سنڌي، هندي_ انگريزي_ سنڌي لغتون به ڇپيون آهن، جن ۾ ايم. ايڇ رامچنداڻيءَ ۽ اي. ڊي لالواڻيءَ (1952ع)، ميمڻ عبدالحسين (59-1957ع)، واسواڻيءَ ۽ پرڀداس (1963ع)، ثناءُ الله شيخ (1967ع)، ايم. ايل خوبچنداڻيءَ (1968ع)، غلام اصغر ونڊير (1972ع)، امان الله عباسيءَ (1978ع)، سيد علي ڏني شاهه (1988ع) ۽ بين جون لغتون اچي وڃن ٿيون.

انگريزي_ سنڌي لغتن کان سواءِ اردو_ سنڌي ۽ سنڌي_ اردو لغتن جي سلسلي ۾ ابن الياس سومري (51_1950ع) ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ڊاڪتر غلام مصطفيٰ خان (60-1959ع) جون لغتون اهم آهن. عربي_ سنڌي لغتن ۾ وري حاجي محمود خادم (1975ع) ۽ غلام حسين جلباڻيءَ (89-1988ع جي ڇاپي لغتن کان سواءِ ڪيترين عربي_ سنڌي ۽ فارسي_ سنڌي قلمي لغتن جا نشان پڻ ملن ٿا. علم طب جي سنڌي لغتن ۾ حڪيم پرڀداس (1935ع)، حڪيم محمد جعفر انصاريءَ (1946ع) ۽ حيڪم نياز همايونيءَ (1960ع) جون تيار ڪيل، سُوڌيل ۽ سنوارلي لغتون اهميت جوڳيون آهن.

جيستائين نج سنڌي_ سنڌي لغتن جو سوال آهي ته ان ڏس ۾ نسڌ جي عظيم اسڪالر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي نگرنايءَ ۽ تصحيح سان تيار ٿيل ”جامع سنڌي لغات“ (پنج جلد9 انتهائي اهم لغت آهي؛ جنهن جي اهيمت سڀ کان اول 1940ع ۾ سائين جي. ايم. سيد محسوس ڪئي هئي، جيڪو ان وقت سنڌ جو وزير تعليم هو، ۽ جنهن ”سنڌي ادب لاءِ مرڪزي صلاحڪار بورڊ“ قائم ڪرايو هو. ان بورڊ، عالمن جي هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي، جنهن ڪيترن سالن جي عرصي کان پوءِ صرف پهرين چئن اکرن (الف، ب، ٻ، ڀ) تي ڪم ڪيو. 1951ع ۾ جڏهن ان بورڊ جي نئين سر تشڪيل ”سنڌي ادبي بورڊ“ جي نالي سان ڪئي ويئي، تڏهن ان وقت بورڊ جي نائب صدر سائين جي. ايم. سيد جي خصوصي ذاتي دلچسپيءَ سان داڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي نگرانيءَ ۾ سنڌي لغت جو ڪم ٻيهر شروع ٿيو، جنهن صاحب پنهنجن ڪيترن مددگارن ۽ تعلقي وار ڪارڪنن جي سهڪار سان ورهين جا ورهيه جاکوڙ ڪري هن عظيم منصوبي کي تڪميل تي پڄايو. هن وقت سنڌي زبان جي ان کان وڌيڪ ڪابه مستند جامع لغت موجود نه آهي. ان کان سواءِ هن وقت تائين ڇپيل لغتن ۾ جي. شرٽ جي ”اکر ڌاتو“ (1866ع)، جهمٽ مل نارومل وسڻائيءَ جي ”وئتپتي ڪوش“ (1886ع)، ڀيرومل مهرچند آڏواڻيءَ جي ”غريب اللغات“ (1907ع)، مرزا قليچ بيگ جون تيار ڪيل لغتون؛ ”لغات لطيفي“ (1914) ۽ ”لغات قديمي“ (1924ع)، عبدالڪريم سنديلي جون تيار ڪيل لغتون، ”تحقيق لغات سنڌي“ (1963ع) ۽ ”سچل لغت“ (1984ع)، نجت علي سا ڪمتر نقويءَ جي ”ٻاروچي ٻولي“ (1984ع) ۽ ڊاڪٽر غلام قادر سومري جي ”ٻٽن لفظن جي لغت“ (1996ع) اهم لغتون آهن. ان کان سواءِ سنڌي اصطلاحن ۽ پهاڪن جون ويهارو کن اهم لغتون پڻ هن وقت تائين ڇپجي چڪيون آهن.

بهرحال سنڌي زبان ۾ لغت سازيءَ جو پهريون ۽ وڏو ڪارنامو ”جامع سنڌي لغات“ آهي، جيڪو سنڌي ادبي بورڊ پنجن جلدن ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو آهي ۽ جنهن جو سڄو سهرو ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي سر تي سونهي ٿو. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب جڏهن سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جو چيئرمين (91-1994ع) رهيو ته هن سنڌي لغت بابت وڌيڪ تحقيق ۽ تاليف جو ڪم شروع ڪرايو؛ جنهن ۾ پهريون منصوبو ”هڪ جُلدي سنڌي لغت“ جي تڪميل هئي؛ جيڪا ڊاڪٽر بلوچ صاحب، جون 1997ع ۾ مڪمل ڪري، سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ کي ڇپائيءَ لاءِ ڏني ۽ اٿارٽيءَ 1998ع ۾ شاندار گيت اپ سان ڇپائي پڌري ڪئي. ان کان پوءِ تازو سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ، سنڌ ۽ هند جي هاڪاري عالم ۽ اديب گنگارام سمراٽ جي چونڊ لفظن تي مشتمل لغت ”اسان کي متان وساريو“ جي عنوان سان مئي 1999ع ۾ ڇپائي پڌري ڪئي آهي.

سنڌي زبان ۾ هن وقت تائين ڇپيل مختلف لغتن جا تفصيل هيٺ ڏجن ٿا:

سنڌي انگريزي ۽ انگريزي سنڌي لغتون

سنڌي لغتون

قلمي سنڌي لغتون

اردو سنڌي لغتون

فارسي سنڌي لغتون

عربي سنڌي لغتون

علم طب جون سنڌي زبان ۾ لغتون

پهاڪن ۽ اصطلاحن جا ڪتاب/ لغتون

 نوٽ: (1) ان کان سواءِ هندستان جي مشهور لغت نويس، وشوناٿ، دنڪر نروڻي (پوني) مان ”ڀارتيه ڪهاوت ڪوش“ نالي هندي_ انگريزي پهاڪن جي لغت، ٽن ڀاڱن ۾ 1967ع، 1978ع ۽ 1983ع ۾ ڇپائي پڌري ڪئي آهي، جنهن ۾ 1200 سنڌي پهاڪن جون معنائون، (انگريزيءَ ۾)، ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي صاحب جون لکيل شامل ڪيون ويون آهن.

        (2) هن مواد جي تياريءَ ۾ ڊاڪٽر بلوچ جي ”جامع سنڌي لغات“، ”جواهر لغات سنڌي اڪيچار“ ۽ ”هڪ جلدي سنڌي لغات“ جي مهاڳن، سنتداس پنهومل ڪشناڻيءَ جي ڪتاب ”سنڌي پهاڪا ۽ محاورا“ تي ڊاڪٽر مرليڌر جيٽليءَ جي لکيل مهاڳ؛ مخدوم طالب الموليٰ جي تيار ڪيل ”لغات سنڌي مخففات“ تي ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب جي لکيل مهاڳ، ۽ نئين زندگي (مارچ 1993ع) ۾ ڇپيل محبوب اختر پٺاڻ جي مضمون ”سنڌ ۾ لغت نويسيءَ جي مختصر تاريخ“ مان مدد ورتي ويئي آهي. (ت.ج.)

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ