گل محمد خان مڪراني، تخلص ’ناطق‘ جي وفات جي تاريخ آهي: ’گل محمد خان ناطق مڪراني‘. مرزا مظهر خان جانان جي قتل ٿيڻ جي تاريخ: ’عاش حميد مات شهيداً‘- سن 1195 هه. مير بجار خان ٽالپر، جنهن کي حج تان موٽڻ بعد هڪڙي راجپوت ڪن جي ڳالهه ٻڌائيندي خنجر هڻي ماريو، تنهن جي تاريخ: ’حاجي شهيد خنجر‘- سن 1194 هه.

همايون بادشاهه جي ڏاڪڻ تان ڪرڻ ۽ مرڻ جي تاريخ ته عام آهي: ’همايون بادشاهه از بام افتاد‘. صائب شاعر جي وفات جي تاريخ: ’صائب وفات يافت‘. زائر الهه آبادي شاعر جي ڄمڻ جي تاريخ ’خورشيد‘ ۽ مرڻ جي ’تاريخ‘ ’زوال خورشيد‘. غالب هندي شاعر فدائي خان جي زال جي مرڻ جي تاريخ هيءَ لڌي: ’زن فدائي خان مُرد؛ ۽ اتفاق سان انهيءَ جي هنديءَ مان به تاريخ نڪتي: ’فدائي خان ڪي جوروموئي‘. مولانا حيرتي محب حيدري هو. جڏهن وفات ڪيائين، تڏهن مولانا محتشم ڪاشي کي پاڻ خواب ۾ هيءَ تاريخ چيائين: ’شفاعت علي‘. سڀ کان عجيب هيءُ ته عرفي شيرازي شاعر، پنهنجي حياتي ۾ هڪڙي هنڌ بيت چيو هو:

بڪاوش مزه از گور تا نجف بروم، اگر به هند هلاڪم ڪني وگر به تتار.

[قبر مان اندران پنبڻن سان کوٽي پهچان نجف، جي ماريو هند ۾ مون کي يا ماريو مجهه تاتار.]

آخر جڏهن ماريو ويو ۽ ڪن ورهين کان پوءِ سندس لاش نجف اشرف ڏي دفن ٿيڻ لاءِ موڪلي ويو، تڏهن مولانا رونقي همدانيءَ خود سندس مٿينءَ چيل مصرع مان هيءَ تاريخ ڪڍي: ’بڪاوش مزه از گور تانجف آمد‘- سن 1027 هه.

ڪيترا مثال آهن، جن ۾ شاعرن اوليائن وانگي ڏيکاري ڏني آهي ۽ سندن ڪلام خدا جي درگاهه ۾ مقبول ثابت ٿيو آهي، ۽ اڪثر انهيءَ جو اهڙو اثر ٿئي ٿو جو ٻئي سڀ ڪنهن جو نه ٿيندو. شاهه ولي الله محدث دهلوي لکي ٿو ته هڪڙي ڀيري آءٌ اڪيلو واٽ وٺيو پنهنجي خيال پئي ويس ۽ شيخ سعدي جو هي شعر پڙهندو ۽ ان جي مضمون ۽ معنيٰ جي لذت وٺندو پئي ويس شعر:

جز ياد دوست هرچه ڪني عمر ضايع ست- جز سِرّ عشق هرچه بخواني بطالت است.

سعدي بشوي لوح دل از نقش غير حق،...

چوٿين مصرع نٿي آيم، اگرچ گهڻئي مٿا هنيم. اوچتو پٺيان هڪڙو پير مرد سفيد ريش اچي نڪتو، ۽ اها چوٿين مصرع پڙهڻ لڳو:

علمي ڪه ره بحق ننمايد جهالت است.

مون اها ٻڌي سندس شڪر گذاري ڪئي ۽ ڏاڍو خوش ٿيس، ۽ سلام عليڪم ڪري مون پان جي دٻي ڪڍي پان کائڻ جي صلاح ڪيس. پاڻ چيائين ته مون کي معاف ڪريو، آءٌ ڪنهن پاسي تڪڙو وڃڻو آهيان. ائين چئي، سلام ڪري، اُٿي تڪڙو اڳتي هليو ۽ گهٽي مٽي نڪرڻ تي هو ته مون سڏي چيس ته ’حضرت، ڀلا پنهنجو نالو ته ٻڌايو وڃو؟‘ هن چيو ته ’آءٌ سعدي آهيان!‘

شيراز جي هڪڙي بزرگ خواب ۾ ڏٺو ته عرش مجيد تي ملائڪ سعدي جو هيءُ بيت پڙهيو زمزمو پيا ڪن:

برگ درختان سبز در نظر هوشيار، هر ورقي دفتريست معرفت ڪردگار.

[ساوا وڻن جا پن هوش وارن جي حساب، حق جي سڃاڻڻ جي لاءِ هت هڪ پن ٿيو ڪتاب.]

پڇڻ تي چيائونس ته سعدي جي ڪلام مان اهو هڪڙو بيت خدا جي درگاهه ۾ زياده پسند ۽ قبول پيل آهي، ۽ انهيءَ جو ثواب هڪ سال جي تسبيح ۽ تهليل جي برابر رکيو ويو آهي. ساڳيءَ طرح شيخ ابوالقاسم گُرگاني وڏو بزرگ هو، ۽ ابوالقاسم فردوسي شاعر جو همعصر هو. جڏهن فردوسيءَ وفات ڪئي، تڏهن انهيءَ جي جنازي سان نه ويو ۽ نه انهيءَ تي نماز پڙهڻ ۾ شامل ٿيو، هو چيائين ته هن سڄي عمر مجوسين ۽ آتش پرستن جي تعريف پئي ڪئي آهي ۽ انهن جو احوال پئي لکيو اٿس- يعني ’شاهنامو‘. انهيءَ رات خواب ۾ ڏٺائين ته فردوسي بهشت ۾ مزي سان پيو گهمي! وڃي گڏيس ۽ پڇيائينس ته هي درجو ڪيئن مليئه؟ هن چيو ته شاهنامي مان منهنجو فقط هي هڪڙو بيت خدا جي درگاهه ۾ قبول پيو ۽ انهيءَ جي صدقي مون کي هي درجو حاصل ٿيو:

جهان را بلندي و پستي توئي، ندانم چئه هرچه هستي توئي.

[مٿانهين جڳ جي ۽ هيٺانهين تون، تون ڇا آهين سڀ ڪجهه هتي آهين تون.]

خواجه حافظ شيرازي اولياءُ به هو ته شاعر به هو. هو محدود سالڪ شمار ڪيل هو. مجازي معنيٰ وٺڻ ڪري ڪي شرع وارا ماڻهو سندس خلاف هئا. جڏهن وفات ڪيائين، تڏهن سندس مريد ۽ معتقد، مشائخن واري قبرستان ۾ دفن ڪرڻ لاءِ کنيو ٿي ويا ته مخالف ڌر وارن هنن کي روڪيو. طرفين جي وچ ۾ جهڳڙو ٿيو آخر ٺهراءُ ڪيائون ته سندس ديوان مان فال وجهجي ۽ انهيءَ تي عمل ڪجي. فال وڌائون ته هي بيت نڪتو:

قدم دريغ مدار از جنازهء حافظ، ڪ گرچه غرق گناه است ميرود به بهشت.

[ جنازي حافظ جي کان نه وانجهو پنهنجا پير، ٽٻي گناهه ۾ ٿو پر بهشت ڏي ٿو وڃي.]

پوءِ طرفين گڏجي وڃي مشائخن واري مقام ۾ دفن ڪيس.

حڪيم سنائي، مشهور شاعر ۽ اولياء هو. ان جو ڪتاب ’حديقه حڪيم سنائي‘ مشهور آهي؛ تصوّف بابت آهي. لطيفي جونپوري شاعر، ڪنهن مجلس ۾ ذڪر هلندي، انهيءَ جي توهين ڪئي ۽ چيائين ته اهڙي مثنوي آءٌ به لکندس. پوءِ انهيءَ وزن ۽ تتبع تي مثنوي لکيائين. جنهن ۾ نهايت قابليت ۽ فصاحت بلاغت ڏيکاريائين. پر انهي گستاخي ڪري سگهو ئي هو ڪوڙهه جي مرض ۾ گرفتار ٿيو. ساڳيءَ طرح فيضي شاعر جو ذڪر آهي ته شيخ سعديءَ جي هڪڙي بيت قبول پيل تي (’برگ درختان سبز‘) بيت ٺاهڻ گهريائين. ڏوليءَ ۾ بازار مان کنيو ٿي ويس، خيال ڪري هي بيت ٺاهيائين:

از هر بُن مو ميزند جوش، فواره فيض اوست در ڪوش.

[هر وار جي پاڙ مان وهندڙ ڦوهارو انهيءَ جي فيض جو آهي.]

۽ دل ۾ چيائين ته مضمون جي نظر تي سعديءَ جي بيت کان گهٽ ناهي. اوچتو مٿان ماڙي تان ڪنهن زال ٻُهر اڇلايو، جو اچي سندس ڏوليءَ تي ڪريو، ۽ ان تان ڇڻي اندر سندس منهن تي اچي پيو.شرمندو ۽ رنج ٿي، منهن آسمان ڏانهن ڪري، نهاري چوڻ لڳو ته ”قدردانيء عالم بالا معلوم شد.“

ڪن شاعرن شعر چوڻ ۾ قابليت ۽ استادي ڏيکاري آهي، جا جادوءَکان گهٽ ناهي. اهڙن شعرن کي ’سحر حلال‘ سڏيو اٿن.

مثلاً، بدرالدين اصفهاني هڪڙو وڏو قصيدو لکيو آهي، جنهن ۾ سڀ لفظ نقطن کان سواءِ ڪم آيل آهن! جئن فيضي شاعر، مصحف جو سارو تفسير عربيءَ ۾ بي نقطن لکيو آهي. اهو جادو نه ٿيو ته ٻيو ڇا ٿيو؟ نظاميءَ جو ”گنج“ هڪڙو ڪتاب آهي، جنهن ۾ نظم ۽ نثر ۾ يڪو قصو لکيل آهي؛ وري هر هڪ صفحي ۾ چار خانا آهن ۽ هر هڪ خاني جون سِٽون گڏي پڙهبيون، ته هر هڪ هڪڙو مزي جهڙو ڌار قصو آهي، جو پڻ نظم ۽ نثر ۾ آهي! منشي سهائي رام ’فارغ‘ هڪڙو غزل چيو آهي، جو چ.ئن بحرن ۾ پڙهي ٿو سگهجي‘‘ ٽن بحرن ۾ پڙهڻ وارا شعر ته گهڻن چيا اهن. اَملي شيرازي مشهور شاعر، جو حافظ شيرازي جي قبرستان ۾ ساڻس گڏ مدفون ٿيل آهي، جنهن جي ديوان ۾ ٻارهن هزار بيت آهن ۽ هڪڙي ساري مثنوي آهي، جا صنعت تحقيق ۾ لکيل آهي، ٻن بحرن ۾ پڙهي ٿي سگهجي ۽ دوقافيتين آهي- يعني ٻيو قافيو ساري مثنويءَ ۾ ’عمر‘ آندو اٿس. اها صنعت نهايت مشڪل سمجهيل آهي. مولانا عميق بخاري، ’يوسف زليخا‘ جي ساري مثنوي چئي آهي، جا ٻن بحرن ۾ پڙهي ٿي سگهجي. فارغ سبزواريءَ هڪڙو غزل چيو آهي، ۽ ٻئي هڪڙي شاعر وڏو قصيدو چيو آهي، جنهن جي هر هڪ مصرع مان تاريخ جو سال 1291 هه نڪري ٿو. اهڙا به غزل ۽ شعر آهن، جن جي هر هڪ مصرع ابتي سبتي ساڳي، يعني صنعت مقلوب ۾ آهي. ڪن شعرن ۾ اهڙا لفط آهن، جن جي فقط مٿان نقطا آهن ۽ ڪن ۾ فقط هيٺ آيل آهن؛ ڪن ۾ هڪ حرف ڇڏي ٻئي تي نقطو آهي؛ ڪن ۾ هڪڙو لفظ نقطيدار ۽ ٻيو لفظ بي نقطي، واري سان ٿو اچي؛ ڪن ۾ اهڙا حرف آهن، جي گڏي لکي ٿا سگهجن، ۽ ڪن ۾ ڌار ڌار. انهن قسمن جون صنعتون ڏاڍي چالاڪيءَ سان ڪم آنديون اٿن، جن جي مثالن ڏيڻ ۾ وقت لڳندو.

هڪڙو عالم ۽ شاعر شخص ٻاتو هو،يعني ’ذ‘۽ ’ل‘ اکرن جا آواز برابر نه ڪڍندو هو. انهن ۾ اٽڪندو هٻڪندو هو، جنهن ڪري ماڻهو مٿس کلند اهئا. ليڪن تقيرون چڱيون ڪندو هو ۽ شعر چڱا چوندو هو. ڪنهن ٻئي ملڪ ۾، هڪڙيءَ مجلس ۾، سندس حاسدن جي چورت تي کيس ڪنهن تقرير ڪرڻ لاءِ زور ڪيائون. هو ڪلاڪ کن تائين عمدي تقرير ڪري ويو، بلڪ ڪي شعر به پڙهيائين، ليڪن اهڙي چالاڪي ڪيائين جو ’ر‘ ۽ ’ل‘ وارن حرفن وارا لفظ اصل ڪم نه آندائين، جنهن ڪري سندس عيب ظاهر ٿئي ۽ ماڻهو کلن؛ اصل ٻيا ٻيا لفظن انهن جي بجاءِ ڪم آندائين، جن ۾ اهي اکر نه هئا. انهيءَ کي ’صنعت حذف‘ چوندا آهن. اهڙا شعر گهڻن جا چيل آهن. اهرو ذڪر ٺٽي جي نواب امير خان جو ڪندا آهن. عرب عالم واصل بن عطا جو به مشهور قصو آهي ته امتحان وٺڻ لاءِ چيائونس ته ”گهوڙي تي چڙهه ۽ نيزو هڻ“- اهي لفظ پنهنجي عربي ٻوليءَ ۾ چئه. عربي ۾ چئبو ’اِرڪب فرسڪ و اِطرح رمحڪ‘، پر هن چيو: ’اِعد جوادڪ و اِبق فنانڪ‘. اهي اکر پهرئين جملي جو نعم البدل آهن.

هارون رشيد جي هڪڙي خوبصورت ٻانهي ’خالصه‘ نالي هئي، جا رنگ جي سانوري هئي، ليڪن خليفي جي ساڻس ڏاڍي دل هوندي هئي ۽ ڪچهريءَ ۾ به پاڻ سان گڏ ويهاريندو هوس. هڪڙي ڀيري عربي شاعر ابو نواس خليفي جي تعريف ۾ قصيدو لکي آندو ۽ اجازت وٺي پڙهيائين؛ پر خليفو خالصه سان ڳالهائڻ ۾ مشغول هو ۽ قصيدي ڏي ڌيان ڪونه ٿيس. شاعر نااميد ٿي، آفرين يا انعام کان سواءِ موٽي ويو. چڙ مان ٻاهر در تي هي شعر لکي ويو:

لقد ضاع شعري عليٰ بابڪم، ڪما ضاع عقد عليٰ خالصه.

جڏهن ٿوريءَ دير کان پوءِ خليفي کي اهو بيت ٻڌايائون، تڏهن ڏاڍو ڪاوڙيو ۽ هن کي وري گهرايائين. هن سهي ڪيو ته خلفيو ڪاوڙيو آهي، سو در کان اندر لگهندي، بيت ۾ آيل ’ع‘ اکر جو هيٺيون دائرو ڊاهي، الف همزو بنائي ڇڏيائين- يعني ’ضاء‘ [چمڪي ٿو] ڪري ڇڏيائين. جڏهن خليفي ڌماڪيس، تڏهن چيائين ته مون خالصه جي تعريف ڪئي آهي، هلي ڏسو. جڏهن هلي وڃي ڏٺائين، تڏهن ڏاڍو خوش ٿيو ۽ هن کي انعام ڏنائين- اگرچ هن جي چالاڪي سهي به ڪئي هوندائين.

خواجه هدايت الله شاعر، ايران جي شاهه طهماسپ جي وقت جو قابل شاعر هو. هن ’خمسه نظامي‘ جو جواب لکڻ قبول ڪيو. شرط اهو هو ته سڀ بيت ساري مثنويءَ جا ٻيءَ معنى ۾ هوندا، ۽ هر هڪ بيت لاءِ هڪ اشرفي ملڻي هيس- پر جي ڪنهن بيت مان ڪا سمجهه جهڙي معنى نڪتي ته انهيءَ هڪ هڪ بيت لاءِ سندس هڪڙو هڪڙو ڏند ڃي ڪڍيو. هن وڏي مثنوي لکي. عالمن جي ڪاميٽي مقرر ٿي، تنهن ٽي بيت چوندي ڪڍيا، جن لاءِ ٽي ڏند ڪڍيائونس ۽ ٻين بيتن لاءِ اشرفيون مليس. انهن بيتن مان هڪ ٻه بيت جو نمونو خود هيءُ آهي:

ليلى ز دريچهء تعلم، ميڪرد بپارسي تبسّم.

[تعلم سنديءَ دريءَ مان ليلى، ويٺي اتي پارسيءَ ۾ مُرڪي.]

ٻيو...

نه هر تشنه بيدار گردد بآب، نه هر مرغ انجير بيند بخواب.

[اُڃيو پاڻي سان جاڳي اهو ڪينڪي، ڏسي ڪين انجير ننڊ ۾ پکي.]

انهن کان سواءِ به ڪن شاعرن جون عجيب خاصيتون ۽ عادتون ۽ طبيعتون رهيون آهن. اهي ٻيءَ خلق کان نياريون آهن. مثلاً گهڻا اڪثر خشڪ دماغ، شوخ طبع، زود رنج ۽ بيپرواهه ٿيندا آهن. ٿوريءَ ڳالهه تي طبعت بگڙي پوندن ته پوءِ نه عزيز خويش جو لحاظ رکندا، نه استاد ۽ بادشاهه جو.

شاعرن جي دل آهي شيشي مثال، جو ڀڃي ان کي، زخمي ٿئي بحال.

عزيز خويشن جو مثال: مظهري ڪشميري شاعر، پاڻ به شاعر ۽ پڻس به شاعر هو. پاڻ شيعو هو، پڻس سني هو. شعر ۾ هڪٻئي کي گهڻو بد چيو اٿن، جي پڙهي ارمان ٿو ٿئي. ابوالعُلى مشهور شاعر هو ۽ ’استاد الشعراء‘ جو لقب هوس، ڇاڪاڻ جو خاقاني، سترابي، فلڪي ۽ نظامي جهڙا وڏا شاعر سندس شاگرد هئا. شاهه الپ سلمان سلجوقي وٽ ’ملڪ الشعراءَ‘ هو. انهيءَ پنهنجي شاگرد خاقاني کي پنهنجي نياڻي به پرڻائي ۽ بادشاهه وٽ جاءِ وٺي ڏنائينس. جڏهن خاقاني زور وٺي ويو، تڏهن مغروري ڪرڻ لڳو، تنهنڪري ٻنهي جو شعر تڪرار ۾ ٿيو. هڪٻئي کي بد شد چيو اٿن. فردوسيءَ جي هجوَ سلطان محمود غزنوي تي ڪيل مشهور آهي، جا اڃا تائين پيئي پڙهجي، ۽ انهي هجوَ جي ڪري مارجڻ کان فردوسيءَ وڃي بغداد جي خليفي وٽ پناهه ورتي. سلطان محمود خليفي کي لکيو ته انهيءَ ٻانهي کي پناهه نه ڏني وڃي. ان بهاني سان سلطان محمود ڪاهه ڪري بغداد ورتو ۽ بني اميه جي بادشاهي پوري ٿي. سنائي هروي شاعر هڪڙو قصيدو امير علي شير مغل بادشاهه تي لکيو. هن ٿورو انعام ڏنس. ڪاوڙ جي ساڳيو قصيدو... وڃي سلطان احمد مرزا کي ڏنائين، جنهن تمام چڱو انعام ڏنس. پوءِ اهو هڪڙو دفعو قصيدو لکي امير علي شير ڏي موڪليو ويو:

مرد انهي جو هو زردار نه مهر ڏنو،

ڏئي کسي ان کان مون ڏنو ٻئي کي.

سنڌ ۾ ثابت علي شاهه شاعر، سيوهڻ ۾ مُلن وٽ رهندو هو. مير ڪرم علي خان وٽ ملڪ الشعراءَ جي درجي تي هو. مير شيعو هو ۽ ملا سني هئا. ملن شعر ۾ سندس خبر ورتي آهي. هن انهن جي وڏي هجوَ شعر ۾ لکي آهي، جنهن ۾ هنن کي ڪچيون گاريون چيون اٿس. انهيءَ هجوَ جو نالو ”چِڻنگ“ رکيو اٿس. اهو آهي حال شاعرن جي طبيعتن جو.

شيخ ڪاشي، جنهن جو نالو رڪن الدين هو ۽ وڏو شاعر هو تنهن جا اٽڪل لک بيت چيل آهن. بيت جو نمونو:

تُرشرو جي صبح جو مون سان کڻي ٿئي آسمان،

شام کان اڳ سڄ جان نڪري ملڪ مان اُلهي وڃان.

آخر اتفاق به اهڙو ٿيو. پاڻ ميان شاهه عباس ايران جي بادشاهه وٽ ملڪ الشعراء جي درجي تي هو. هڪڙي ڏينهن صبح جو سندس ڪچهري ۾ ويو. صحبت ڪندي هُن ساڻس ڪنهن ڳالهه بابت پيشانيءَ ۾ گهنڊ وجهي ڳالهايو. خير، ٻيءَ رات جو ٻڌائين ته هو ايران ڇڏي ويو. انهيءَ کان پوءِ هلندي هلندي وڃي هندستان مان نڪتو. گهڻن ورهين کان پوءِ جڏهن شاهه عباس مري ويو، تنهن کان پوءِ موٽي اصفهان ۾ آيو ۽ پوءِ پنهنجي وطن ڪاشان ۾ آيو، جتي مئو.

ٻي هڪڙي عجيب خاصيت شاعرن ۾ ٿي گذري آهي، جو ديوانا ٿي رهيا آهن، جئن احمد ڄام، انهيءَ هوندي به، مجذوب اوليائن وانگر، اهي ديوانا نه هئا پر دانا هئا. جئن هارون رشيد جي ڏينهن ۾ بهلول ٿي گذريو. هڪڙو اهڙو شاعر بابا ظاهر نامي هو، جنهن کي سڏيندائي ’عرياني‘ هئا. يعني اُگهاڙو. انهيءَ جو شعر رباعين وانگي فقط دوبيتو آهي، ٻيا ڪي شاعر ٿيا جن هڪڙي ئي پوشاڪ هميشہ ڍڪي آهي، ۽ اها نه لاٿي اٿن.

ٻيو اهڙو شاعر سرمد فرنگي هو، جنهن جو نالو سعيد هو ۽ ڪاشان جو هو. اهو اصل فرنگي آرمني هو، جو پوءِ مسلمان ٿيو ۽ هندستان ۾ آيو. دارا شڪوه سندس ڏاڍو معتقد هو. انهيءَ وقت ڌاري سنڌ ۾ آيو ۽ ٺٽي ۾ اچي رهيو. هو اگهاڙو گهٽين ۾ گهمندو وتيو. قاضي ۽ ملان سندس ڪلام کان بيزار ٿي پيا سڀ سندس اهڙي طريقي کان رنج ٿيا ۽ مٿس الزام ٻڌائون ۽ شرعي فتوا ڏيئي، منصور وانگي ڦاسي تي چاڙهيائونس. عجيب اِهو ته انهيءَ قاضيءَ کي پوءِ سندس قصاص ۾ قتل ڪيائون. انهيءَ جي شعر جو نمونو هيءُ آهي:

آهيس ڪا وفا ته پاڻهي ايندو،

آهيس اچڻ روا ته پاڻهي ايندو،

تون ڇو ٿو رُلين پٺيانس، ويهه ماٺ ڪري،

جي آهي اُهو خدا ته پاڻهي ايندو.

ڪن شاعرن نهايت نازڪ ۽ اعلى خيال هڪ بيت يا ٻن مصرعن ۾ آندو آهي، جو دل کي ڏاڍو پسند آيو آهي ته انهيءَ جي لاءِ هنن کي وڏا انعام مليا آهن. مثلاً، مير رضي مشهدي، تخلص ’دانش‘، کي هڪڙي بيت لاءِ هڪ لک رپيا انعام مليو، جنهن جو ترجمو سنڌيءَ ۾ هي آهي:

اي ڪڪر! تون ڊاک کي سرسبز پيو رک منجهه بهار،

ڇو ڦڙو تنهنجو ٿئي موتي، سگهي ٿي جو شراب!

شاهجهان بادشاهه جي نياڻيءَ جهان آرا بيگم، باغ ۾ برقعو وجهي پئي سير ڪيو، ’ضميري‘ ظهراني شاعر، انهيءَ بابت ترت هي بيت چيو، جو ٻڌي پنج هزار رپيا انعام ڏنائينس. (ترجمو):

شهزادي برقعو منهن تي وجهي باغ ۾ گهمي،

تان بوءِ گل جِي مغز ۾ ن جي ڇڻي اچي.

نزاڪت ڏيارڻ لاءِ ٻيا به عمدا شاعرانا خيال آندا اٿس، جيئن ته

ڏس نزاڪت يار جي، جو رات آيو خواب ۾، صبح جو اٿندي چيئين مون کي ڪمر ۾ سور آهه.

عجب نازڪ بدن هو يار منهنجو، ڳرو چپ تي لڳس ٿي پان جو رنگ

جسم نازڪ اهڙو جو پهراڻ کان زخمي ٿئي، چپ سَنها اهڙا جو ڦٽجي ٿا پون پڻ ساهه سان، انهن سڀني ۾ صنعت مبالغه آهي، اهڙا عمدا شاعرانا خيال بيشمار آهن، ڪيترا مثال ڏيئي ڪيترا ڏبا.

پڇاڙيءَ ۾ خاص سنڌ بابت ڪي چوندس، قديم سنڌ ۾ نهايت عمدا فارسي شاعر ٿي گذريا آهن، وڏي يادداشت ٿي سگهي ٿي، ڪي مشهور هي آهن: بکر جو مير معصوم شاهه تخلص نامي روهڙيءَ جو سيد جان الله تخلص مير، ملانور الحق سيوهاڻي، محمد محسن، محمد ضيا ۽ محمد عظيم، ٻيا گهڻا ٺٽي جا شاعر. پوين مان به هالن جو آخوند محمد قاسم هو، انهيءَ کان پوءِ فارسي طرز ۽ بحرن تي سنڌي ۾ شعر چوڻ جو رواج سيد تابتعلي شاهه وڌو، جنهن انهيءَ قسم جو تمام گهڻو ۽ عمدو شعر چيو، ۽ ڪي انهيءَ نموني اڃا تائين چوندا اچن، انهيءَ نسبت ۾ انهن فارسي شاعرن جي پيروي ڪندڙن کي هيتري خبرداري ضرور ڪرڻ گهرجي ته خوشامد، مسخري، مبالغو، هجوَ ڪرڻ، يعني تيز طبيعت ٿيڻ _ اِهي جيڪي عيب مٿي ڏيکاريا ويا آهن، تن کان پاسو ڪرڻ گهرجي، اڳئين زماني ۾ اخلاق مٿينءَ طرز جا هئا ۽ هاڻي ٻيا آهن مثلاً: خراب گار جهڙا لفظ اڳي عيب کان سواءِ ڪم آڻيندا هئا ۽ وڏن شاعرن ۾ عام آهن، پر هينئر اهو عيب آهي. من جي تعصب ۽ هجوَ جا اڳي عام ۽ روا هئي، سا به هاڻي روا رکي نٿي سگهجي. شيخ سعدي جهڙو اخلاقي شاعر به گندن حرفن ۽ خراب عشقي مضمون ڪم آڻڻ کان نه رهيو، پر هينئر اهو سڀ ناروا آهي. انهن کان اسان کي هن زماني ۾ گوشو ڪرڻ گهرجي.

ٻيءَ طرح انهن فارسي شاعرن جي نموني تي شعر چوڻ خراب ناهي، حقيقت ڪري هينئر ته پاڻ اڳي کان گهڻا ماڻهو سنڌي شعر چون ٿا، پر انهن مان گهڻا، جن کي فارسي ۽ عربي نٿي اچي ۽ علم عروض جي قانون مان واقف ناهن، سي گهڻيون غلطيون ڪن ٿا، جن جي کين خبر نٿي پوين. اهڙا بي قانوني شعر ڇاپائڻ ۾ به ٿا اچن! خطرو آهي ته عنقريب ڪيترن غلط صورتخطيءَ وارن لفظن ۽ اصطلاحن وانگي اهي عام ٿي ويندا، بلڪ مضبوط، تنهن ڪري، جيئن شروع ۾ مون چيو آهي، چڱي سنڌي شعر چوڻ لاءِ پارسي علم ۽ ٿوري عربي بلڪل ضروري آهي، ۽ علم عروض خاص طرح ڄاڻڻ گهرجي، اردو يا سنڌي شعر ۾ پارسي شاعرن جا خيال ٿا اچن، سي پارسي ڄاڻڻ کان سواءِ اچي نه سگهندا، هاڻوڪي شعر جي صورت جو اهو حال آهي، ۽ باطني مضمون جو وري هي حال آهي ته اڪثر اخلاقي ۽ تعليمي مضمون کي ڇڏي، عشقي ۽ صوفيانا اصطلاح ۽ مضبوط ڪم ۾ ٿا آڻين، جنهن جي حقيقت شايد هو پاڻ به پوريءَ طرح نٿا سمجهن. گهڻو ڪري انهيءَ جو سبب هي آهي ته هن وقت ۾ هندو ۽ مسلمان جو پاڻ ۾ اتحاد ۽ رابطو زياده ٿيندو وڃي، سو انهيءَ نظر تي هاڻوڪو ظاهري صوفي مذهب به جتي ڪٿي زور وٺندو وڃي، انهيءَ پردي ۾ ڪيترائي غير شرعي ۽ نامناسب ڪم ڪرڻ ۾ ٿا اچن ۽ نامناسب ڪلام چوڻ ۾ ٿا اچن، انهن تي مست ٿيو، هندو ماڻهو مسلمان مرشدن جا ۽ مسلمان هندو فقيرن جا مريد ۽ معتقد ٿيندا وڃن، انهيءَ طرح پير پرستي ۽ شرڪ پسندي ملڪ ۾ زياده ٿيندي وڃي. هينئر ڪيترائي ماڻهو صوفي ويس ۾ رهي، مريد ۽ ٻالڪا به گڏ ڪن ٿا ۽ پيسو به ڪمائين ٿا. منصور وانگي، خدا يا خدا جا اوتار سڏائيندا وتن ۽ مجذوب صوفين وارا اصطلاح ۽ شعر به چوندا وتن، جن جا مثال مون مٿي شطحيات ۾ ڏنا آهن، اهڙن صوفي مشرب ۽ اهڙن صوفيانه شعرن جي گهڻي سنڀال ڪرڻ گهرجي. پهرين ضروري علميت حاصل ڪري، پوءِ اهو شوق ۽ ڌنڌو اختيار ڪجي. انهيءَ بابت آءٌ اوهان کي هڪڙو پنهنجو شعر ٻڌائي بس ڪندس، جو اصل صوفين جي مجلس وارن لاءِ لکيو ويو هو.

شعر:

طالب آهين منجهه طلب صوفين جي، وٺ امتحان،

وئي وڌي پيري مريدي هر طرف اڄ منجهه جهان،

گرچه ٿيا صوفي سچا موجود اڄ پڻ جڳ اندر،

پر لِڪا گهمندا وتن، مشڪل سڃاڻڻ سي سُجان.

ورتو ڪن گوشو، ۽ ڪي ڪاسب ۽ خادم خلق ۾،

ڪر سهي صحبت ۾ سي، اخلاق ٿيا تن جا نشان.

دست تن جو ٿيو بَڪار ۽ دل انهن جي ٿي بَيار،

ڏس تون باطن کي، ۽ ظاهر تي نظر ڪر تن جي ڪانه.

صلح ڪُل مذهب انهن جو، ڪو تعصب تن کي ناهه،

هندو ۽ مسلم وٽن، مسجد مڙهي ٻئي هڪ سمان.

خير شر تن شِير شُڪر جان گڏايو جڳ اندر،

نت سي مسڪين ۽ نماڻا درد وارن جا ضمان.

سي ڪڪر جان ٿا وٺن کارو، ڏين موٽي مَٺو،

گار لئه تن وٽ دعا ۽ ٻوڏ لئه ’جي‘برزبان

رات جو جاڳن، مرن بک ڏينهن جو پَٽ تي سمهن،

ٿي فقيري تن کي شاهي، ۽ گدا ٿيا تن جا خان.

تن جا مونا طور سينا، تن جو پڻ معراج سو،

ٿا وڃن لحظي ۾ اُت، لاهوت ٿيو جت لامڪان.

تن جو ڪعبو آهي دل، ٿا ان کي هر دم ڪن طواف،

’وَهُوَمعڪم‘ تي هلن، حق کي ڏسن ٿا منجهه نهان.

ليکجن نادان ۽ ديوانا، ڪافر، رند پڻ،

پر وٽن ٿيو عقل ايمان، زهد تقوا بيڪران.

’شاهه‘ آهي سچ چيو، ”ويا مور ۽ هنج سڀ مري،

اڄ وطن ٿيو ڪانئرن ڪوڙن جو“، يارو منجهه زمان.

علم اڄ جلدن ۾ ۽ قبرن ۾ ٿيا عالم سچا،

ٿيا گهڻا رهزن ۽ رهبر ٿورا، اي دل، ڪر ڌيان.

هي زمانو زور ۽ زر جو، نه زاريءَ جو اٿئي،

جاءِ حق جي آهي زر ورتي، الاهي، الامان!

پير مرشد زر جي خاطر زور سان ڪن ٿا مريد،

ٿا سڏائن صوفي ۽ درويش، پر ٿيا حڪمران،

ٿا ٽِلن مورن جان، ميرن جان وتن ڪندا شڪار،

حاڪمن جان گشت ڪن، کائن سدا حلوا ۽ نان.

رنگ گيڙوءَ جو هڻي ڪپڙن کي صوفي ٿا ٿين،

مشتري صورت، مگر مريخ سيرت بيگمان.

صبغةالله سان نه سي دل پنهنجي کي يڪرنگ ڪن،

سانڊي وانگي رنگ بدلائن اهي ٿا هر زمان.

ويس ڪن پِيلو ۽ نيلو، ابلق ۽ ارزق ٿين،

چرخ ارزق وانگي مردم ڪُش ٿين ۽ جانستان.

دم ’اناالحق‘جو هڻن، حُقي جان ’حق حق‘ ڪن سدا،

حق سڃاڻن ڪين، پنهنجو پڻ نه ڄاڻن سي نشان.

ٿياسي بازيگر، وجهن پُتلين جي بازي خلق ۾،

اسب چوُبين وارو ڪيئن بهرام چوبين ٿئي جوان!

ٿيو جڏهن اهو زمانو، ملڪ نااهلن جو ٿيو،

گوشو تڏهن بهتر، تون عنقا جان وڃي رهه قيروان.

فڪر ناجنسيءَ جي کان آدم هو نڪتو مان بهشت،

ظلم نااهلن جي کان عيسى ڀڳو ڏانهن آسمان.

ماڻڪي اک جي نه ڏي، شيشي جي ماڻڪ تي، اي دل!

زاري بهتر، ڏي نه هرگز زور زر تي پنهنجي جان.

آيا اڄ يا جوُج ماجوج ۽ اُٿيو دجال پڻ،

ڏس ڪو عيسى جو ڏيو، ڪٿ آهي، مهديءَ جو مڪان.

مر مزا ڪر، صوفي، مسند تي ويهي پيو ڪر مريد،

خُلق مون لئه، خَلق تو لئه، خورد آءءٌ تون ڪلان.

تون ئي مرشد، مرتد آءٌ، تون شرع ۾ آءٌ شعر ۾،

ٿي مِٺي ماٺ، اي ”قليچ“، اڳتي نه ٿي تون قصه خوان.

رابيندر ناٿ ٽئگور            

سنڌيڪار: جهامنداس ڊي _ ڀاٽيا

ادب جو ڪم

ٻاهرين دنيا جڏهين اسان جي احساسن اندر داخل ٿي ٿئي، ته اُها بلڪل ٻئي نموني جي ٿيو ٿي پوي. سندس ڊول اگرچ ساڳيو ئي ٿو رهي، ته به ڦير گهير سندس سَتَ ۾ ضرور پيدا ٿيو پيو. سندس رنگ، آواز، وغيره ساڳيا رهندي به اسان جي پسنديءَ ناپسندي، اسان جي حيرت ۽ خوف، اسان جي غَمَ ۽ خوشيءَ سان رڱجيو ٿا پون. انهيءَ طرح اُهي اسانجن امنگن، لاڙن، لاڳاپن، فڪرن ۽ ذڪرن، خيالن ۽ افعالن سان مليو، بدلجو ٿا پون. سندن بدل سدل اسان جي دنيا ۾ ڦيرو ٿي آڻي وجهي. اُن جو گهيرو ۽ گهوم. اَن جو ويڙهو ۽ جهوم، اهڙا ته بدلجيو ٿا پون جو وسهڻ ۾ ائين پيو اچي ته دنيا ئي نئين سر اسان کي نئون نظارو ڏيکارڻ، نئون پسارو پَسائڻ لاءِ پيدا ٿي پيئي آهي، انهيءَ نئينءَ دنيا جو اسان سان گهاٽو ۽ گهرو ڳنڍُ ڳنڍجي ٿو پئي، جن انسانن کي هاضمي جي رسن جو پورو ورثو ڪونهي، سي کاڌي کي پنهنجي بدن کي هلائڻ لاءِ سَگهه ۽ سَتا ۾ بدلائجي نٿا سگهن، ۽ نه پنهنجي جسم کي جوانن وانگيان ورائي ٿا سگهن. ساڳيءَ ريت، جي ٻاهرينءَ دنيا کي امنگن جو اڪسير سان بدلائڻ ۾ ڪامياب نٿا ٿي سگهن. ساڳيءَ ريت جي ٻاهرينءَ دنيا کي امنگن جا اڪسير سان بدلائڻ ۾ ڪامياب نٿا ٿي سگهن، سي پنهنجي دنيا بنائڻ ۾ ڪاهل ۽ ڪمزور ٿا ثابت ٿين.

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8  9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ