ڊاڪٽر مخمور بخاري

عجب عشق آهي اسان جو الستي...

(مخدوم طالب الموليٰ جي شخصيت، فڪر ۽ فن جو جائزو)

سنڌ جي ڇهه سؤ ساله قديم شهر هالا جي علمي ۽ ادبي تاريخ حضرت مخدوم نوح سرورؒ کان شروع ٿئي ٿي. حضرت مخدوم نوح سرورؒ نه رڳو پنهنجي وقت جو عارف ڪامل بزرگ هو، پر ساڳئي وقت قرآن شريف جو فارسي مترجم، مفسر ۽ اوائلي سنڌي بيت چوندڙ شاعر پڻ هو. انهيءَ اعليٰ بزرگ جي اولاد مان ڪيترائي شاعر، عالم، اديب ۽ اهل الله پيدا ٿيندا رهيا آهن، جن ۾ علم و ادب جي حوالي سان خاص طور مخدوم امين محمد ’پکن ڌڻي‘، مخدوم غلام محمد، گل سائين ۽ مخدوم غلام حيدر ذڪر لائق آهن. مخدوم غلام حيدر سياسي توڙي علمي ۽ تعليمي حوالي سان وڏيون خدمتون سرانجام ڏنيون. ان ئي گلدستي جو هڪ خوبصورت ۽ پنهنجن خيالن ۽ شخصيت سان ديرپا خوشبوءِ ڇڏيندڙ هستي مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جن به آهن. سندن جنم 4- آڪٽوبر 1919ع تي درگاهه حضرت مخدوم نوح سرورؒ جي سورهين سجاده نشين مخدوم غلام محمد گل سائين جي گهر ٿيو. گل سائين پاڻ به شاعر، اهل دل، صاحبِ بصيرت ۽ نثرنويس هئا. سندن تصنيفن ۾ ’امل ماڻڪ‘ (نهج البلاغه جو سنڌي ترجمو) ۽ ڪجهه شاعري محفوظ رهي آهي. مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جي تعليم ۽ تربيت ان روح پرور علمي ۽ روحاني ماحول ۾ سڄاڻ شخصيتن جي زير سايه ٿي. سندن درسي تعليم جي شروعات قرآن شريف پڙهڻ سان ٿي، جيڪا آخوند ولي محمد کان حاصل ڪرڻ شروع ڪيائون(1). جنهن کانپوءِ سنڌي تعليم ماستر عبدالغفور ۽ هالا جي مشهور شاعر، ناول نگار انجم هالائيءَ وٽان حاصل ڪرڻ بعد فارسيءَ جي تعليم شروع ۾ پنهنجي چاچي ۽ عالم، اديب مخدوم غلام حيدر کان حاصل ڪيائون ۽ پڻ مولوي عبدالحئي ڦلپوٽي ۽ مولوي محمد عالم ڊڀري واري وٽان پڙهيائون. مولانا عبيدالله سنڌيءَ کان به درس وٺي سندن شاگردن ۾ شامل ٿيا(2). ان ابتدائي تعليم کانپوءِ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جي سندن والد مخدوم غلام محمد ’گل سائين‘ خود تربيت ڪرڻ لڳا ۽ مسلسل کين مريدن وٽ دعوتن تي موڪليندا رهيا ته جهڙيءَ ريت کانئن پوءِ ايندڙ پڳدار جي مريدن سان شناسائي ٿئي ۽ ٻيو ته فطرت کي جهاڳڻ، ماڻهن کي پڙهڻ، سمجهڻ ۽ زماني جا رنگ ڍنگ ڏسڻ مان جيڪو علم ۽ تجربو حاصل ٿئي ٿو، اهو ڪنهن بند ڪمري ۾ ويهي هزارين ڪتاب پڙهڻ سان حاصل نه ٿو ٿئي. اسان ڏسون ٿا ته سندن طبعيت ۾ جيڪا وضعداري، برداشت ۽ سماجي ڄاڻ هئي، اها ان تربيت جو ئي نتيجو آهي، جيڪا کين سندن والد مخدوم غلام محمدؒ وٽان حاصل ٿي.

اگر خدمت ڪرڻ جي ناهه طاقت طالب الموليٰ،

ته پوءِ مخدومي دنيا ۾ وڏو منصب ته ڪونهي ڪو.

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ سنه 1944ع ۾ پنهنجي والد جي وصال بعد، درگاهه حضرت مخدوم نوح سرورؒ جا سترنهان سجاده نشين مقرر ٿيا. سڄي عمر ان ذميواريءَ کي احسن نموني سان نباهيندي گذاريائون. ساڳيءَ ريت پنهنجي حياتيءَ کي علم و ادب تعليم، سماج ۽ مثبت سياست لاءِ وقف ڪيائون. زندگيءَ ۾ اڻٿڪ محنت جي ڪري پنهنجي پوئين ڄمار ۾ عليل به رهيا ۽ نيٺ 11- جنوري 1993ع تي هن جهان مان رخصت ٿيا.

شاعر هو، باڪمال هو، اهلِ وفا به هو،

هر دل جو غم شناس، ڪرم آشنا به هو.

’مسند نشين‘ ته ملڪ ۾، آهن گهڻائي پر،

هو هن ’غريبِ شهر‘ جو، غم آشنا به هو.

ان جي نظر سياستِ دوران کان باخبر،

هو ناز جنهن تي سنڌ کي سو رهنما به هو(3).

(علي محمد مجروح)

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ  بابت هن مضمون کي مختلف عنوانن ۾ ورهايو ويو آهي، ته جيئن هن گهُڻ رُخي شخصيت بابت گهڻو ڪجهه ڄاڻي سگهجي.

سياسي، سماجي ۽ تعليمي خدمتون:

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ  جي شخصيت جا ڪيترائي پهلو آهن، جن ۾ سياست، سماج ۽ تعليم جي شعبي ۾ سندن خدمتون اهم آهن. پاڻ دستياب رڪارڊ موجب 1952ع ۾ هالا ميونسپالٽي جا صدر ۽ 1960-04-02 کان 1961-09-03 تائين چيئرمئن رهيا(4). 1953ع ۾ بنا مقابلي ميمبر سنڌ اسيمبلي منتخب ٿيا. جنهن کانپوءِ ايوب خان جي دور ۾ ٽي ڀيرا قومي اسيمبليءَ جا ميمبر پڻ رهيا. مخدوم صاحب جن جي ذاتي دلچسپيءَ سبب سندن ميزبانيءَ ۾ پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو پهريون ڪنوينشن 1- جون 1970ع تي هالا ۾ ٿيو، ان ڏينهن ون يونٽ جي خاتمي جو اعلان ٿيو هو ۽ شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي هالا ڪانفرنس ۾ قوم کي ون يونٽ جي خاتمي جي مبارڪباد ڏني هئي. انهيءَ ڪانفرنس ۾ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جن کي پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جو پهريون وائيس چيئرمئن مقرر ڪيو ويو.

علمي حوالي سان پڻ مخدوم صاحب جن جو ڪردار اهميت ڀريو آهي. سروري اسلاميه ڪاليج هالا، طالب المولي اورينٽل ڪاليج هالا، سنڌ طيبه ڪاليج حيدرآباد، طالب الموليٰ هاءِ اسڪول دادوءَ جا سرپرست رهيا. کپري هاءِ اسڪول جي هاسٽل پڻ مخدوم صاحب جي علم نوازيءَ جي يادگار آهي. ان کانسواءِ مخدوم طالب الموليٰؒ جن جي طرفان ڪيترن ئي شاگردن کي اسڪالرشپ ۽ سونا تمغا پڻ ملندا رهيا.

ادبي خدمتون:

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ سائين جن پنهنجي مصروف پيراڻي زندگي گذارڻ جي باوجود سنڌي علم و ادب سان لنؤ لاتي ۽ علمي طور پڻ وڏا ڪارناما ڪري ڏيکاريا، جن ۾ هالا ۾ ”الزمان پريس“ قائم ڪري، ”پاسبان“ ۽ ”الزمان“ اخبارون جاري ڪيائون. ان کانسواءِ ”انجمن علم و ادب هالا“ جي سرپرستي ڪندي، 1- نومبر 1952ع تي سروري اسلاميه ڪاليج هالا جي بيت الحڪمت ۾ هڪ عظيم الشان ادبي ڪانفرنس منعقد ڪرايائون، جنهن جي صدارت هاڪاري عالم ۽ دانشور علامه آءِ.آءِ.قاضي ڪئي. 1950ع ۾ فردوس پبليڪيشن طرفان نڪرندڙ رسالي ماهوار ”فردوس“ جي به هر لحاظ کان رهنمائي ڪندا رهندا هئا، پر جڏهن فردوس جي سنڀاليندڙن جا ذاتي اختلاف وڌڻ لڳا ته مخدوم صاحب جن اهو رسالو باقاعده پنهنجي نگرانيءَ ۾ شايع ڪرائڻ لڳا ۽ ان دوران سليم هالائي کي ماهوار فردوس جو ايڊيٽر مقرر ڪيائون. 1952ع ۾ سندن ئي نگرانيءَ ۾ مسٽر جمع خان غريب، ’طالب الموليٰ‘ جي نالي سان ماهوار سنڌي رسالو سيتا شهر مان جاري ڪيو. 1954ع ۾ ”انجمن علم و ادب“ جي هڪ ذيلي شاخ ”اداره روح ادب“ جي نالي سان مخدوم صاحب جن جي نگرانيءَ ۾ قائم ڪري حيدرآباد مان ماهوار ”روحِ ادب“ جي نالي سان سنڌي رسالو شايع ڪيو ويو. سنه 1955ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جا ميمبر مقرر ٿيا. 1956ع ۾ سندن ئي سرپرستيءَ هيٺ حيدرآباد مان ماهوار ”شاعر“ نالي رسالو جاري ڪيو ويو. 1957ع ۾ ”جمعيت شعراء سنڌ“ جا صدر چونڊيا ان کانسواءِ 14- آڪٽوبر 1961ع تي حيدرآباد جي بسنت هال ۾ مزاحيه ڪانفرنس پڻ منعقد ڪرايائون. سندن علمي ۽ ادبي خدمتن جي مڃتا ۾ نومبر 1955ع ۾ ”بزمِ طالب الموليٰ“ جوڙي وئي. پاڻ سنڌي ادبي بورڊ جا سنه 1961ع کان 1971ع تائين ۽ ٻيهر 1989ع کان 1992ع تائين چيئرمئن رهيا. ان کانسواءِ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد، لطيف يادگار ڪائونسل، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز، سنڌ اڪيڊمي سنڌ يونيورسٽي (هاڻوڪي سنڌالاجي) جي مشاورت ڪميٽيءَ جا ميمبر پڻ رهيا.

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جن کي سندن علمي ۽ ادبي خدمتن جي مدِنظر حڪومت پاڪستان طرفان 1965ع ۾ ”تمغه پاڪستان،“ 1992ع ۾ ”هلال امتياز“ جا تمغا مليا ۽ 1991ع ۾ کين ”لطيف ايوارڊ“ جو اعزاز مليو.

تصنيفون:

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جن مٿي ڄاڻايل ادبي سرگرمين جي باوجود تمام گهڻو ادبي پورهيو ڪيو آهي. سندن ترجمي، ترتيب ڏنل ۽ طبع زاد ڪتابن جو تعداد 26 کن آهي، جن جي وچور هن ريت آهي:

1.      بهار طالب: شاعريءَ جو پهريون مجموعو، جيڪو 1946ع ۾ هالا مان شايع ٿيو.

2.     رباعيات طالب: رباعين جو مجموعو، پهريون ڀيرو 1946ع ۾ سليم هالائيءَ شايع ڪيو ۽ ٻيو ڀيرو 1990ع ۾ مخدوم جميل الزمان ”طالب الموليٰ اڪيڊمي“ هالا مان شايع ڪيو.

3.     اسلامي تصوف: تصوف جي حوالي سان ترتيب ڏنل مضمونن جو مجموعو 1951ع ۾ شايع ٿيو.

4.     شيطان: 1951ع ۾ شايع ٿيو.

5.     خودشناسي: ترجمو ڪيل 1952ع ۾ شايع ٿيو.

6.     امام غزالي جا خط: امام غزاليءَ جي خطن جو ترجمو 1953ع ۾ شايع ٿيو ۽ ٻيو ڀيرو  طالب الموليٰ اڪيڊمي پاران 1994ع ۾ پڌرو ٿيو.

7.     دُرِ ناياب عرف يادِ رفتگان: سنڌ جي چونڊ مرحوم شاعرن ۽ زندگين جو مختصر احوال. فوٽو ۽ ڪلام سميت الزمان پريس هالا طرفان 1953ع ۾ شايع ٿيو ۽ ٻيو ڀيرو نئين سر واڌاري سان سنڌي ادبي بورڊ طرفان 1994ع ۾ شايع ٿيو.

8.     مثنوي عقل و عشق: عشق بابت طويل مثنوي، جنهن جي آخر ۾ مثنويءَ ۾ ڪم آندل قرآن شريف جي آيتن جو ترجمو ۽ ڏکين لفظن جي معنيٰ پڻ ڏني وئي آهي. هيءُ ڪتاب پهريون ڀيرو ”اداره روح ادب سنڌ“ طرفان 1955ع ۾، ۽ ٻيو ڀيرو 1983ع ۾ ”بزمِ طالب الموليٰ“ شاخ هالا طرفان شايع ٿيو.

9.     ڪچڪول طالب: سندن شاعريءَ جو هيءُ چوٿون مجموعو 1955ع ۾ شايع ٿيو.

10. ڪافي: سنڌي شاعريءَ جي قديم صنف ڪافيءَ تي هيءُ پهريون تحقيقي ڪتاب، پهريون ڀيرو 1958ع ۾ ۽ ٻيو دفعو ”بزمِ طالب الموليٰ“ شاخ هالا طرفان 1962ع ۾ پڌرو ٿيو.

11.  شانِ سروري: سندن شاعريءَ جو پنجون مجموعو 1958ع ۾ شايع ٿيو.

12. ڇپر ۾ ڇڙيون: مخدوم صاحب جي بيتن ۽ ڪافين جو هيءُ مجموعو، پهريون ڀيرو 1971ع ۾ ”بزمِ طالب الموليٰ سنڌ“ پاران ۽ ٻيو ڀيرو 1990ع ۾، ٽيون ڀيرو 2005ع ۾، ۽ چوٿون ڀيرو 2011ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ پاران ڇپجي نروار ٿيو.

13. سنڌ جو ساوڻ: هيءَ مثنوي 1982ع ڌاري شايع ٿي.

14. ديوانِ طالب الموليٰ: مخدوم صاحب جي غزلن جو هيءُ ديوان، ”سروري پبليڪيشن“ هالا پاران 1982ع ۾، ۽ ٻيو ڀيرو ”طالب الموليٰ“ اڪيڊميءَ پاران 2011ع ۾ پڌرو ٿيو آهي.

15. آءُ ڪانگا ڪر ڳالهه: ڪانگ جي ذريعي پرين ڏانهن پيغام اُماڻڻ وارو احوال 426 شعرن جي مثنويءَ ۾ پڌرو ڪيو ويو آهي. هيءُ ڪتاب 1982ع ۾ شايع ٿيو.

16. شام و صبح: هيءُ مختصر ڪتاب ”بزمِ طالب الموليٰ“ طرفان 1982ع ۾ پڌرو ٿيو، جيڪو خود شاعر جو تحرير ٿيل آهي.

17. بي پير اکيون: سندن ڪافين جو مڪمل مجموعو، جيڪو مخدوم صاحب جي هٿ تحرير سان سنه 1987ع ۾ ”بزم طالب الموليٰ سنڌ“ طرفان شايع ٿيو.

18. مصريءَ جون تَڙون: مخدوم طالب الموليٰ جي چونڊ ملفوظات تي مشتمل هيءُ ڪتاب-
”طالب الموليٰ اڪيڊمي هالا“ طرفان 1990ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب جو انگريزي ترجمو 'Pieces of Sugar candy' جي سري سان ڊاڪٽر حبيب الله صديقيءَ ڪيو، جيڪو پڻ اڪيڊمي پاران 1997ع ۾ پڌرو ٿيو.

19. سدا وسين سنڌڙي: سندن بيتن جو هيءُ مجموعو، ”طالب الموليٰ اڪيڊمي“ هالا پاران 1990ع ۾ شايع ٿيو.

20.                        آبِ حيات: سندن بيتن ۽ ڪافين جو هيءُ مجموعو، ”طالب الموليٰ اڪيڊمي“ 1990ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو.

21. چهنڊڙيون: مخدوم صاحب جي قطعن جو هيءُ مجموعو، ”طالب الموليٰ اڪيڊمي“ 1992ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو.

22.                        منهنجو ننڍپڻ: مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جي ننڍپڻ جي يادگيرين متعلق هيءَ آتم ڪٿا، سندن نالي سان قائم اڪيڊميءَ، 1993ع ۾ شايع ٿي.

23.                        مضامين طالب الموليٰ: علمي ادبي مضمونن جو هيءُ مجموعو ”طالب الموليٰ اڪيڊميءَ“ پاران 1996ع ۾ پڌرو ٿيو.

24.                        بهارِستان: سندن رباعين، قطعن ۽ فردن جو هيءُ مجموعو، ’طالب الموليٰ‘ اڪيڊميءَ 1994ع ۾ پڌرو ڪيو.

25.لغات سنڌي مخففات: مخدوم صاحب جي مرتب ڪيل هيءَ لغت، سنڌي ادبي بورڊ، 1994ع ۾ پڌري ڪئي.

26.                        شانِ حسين: سندن تحرير ٿيل مرثين، منقبتن، نوحن ۽ سلامن جو هيءُ مجموعو 2004ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو.

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ بابت پيش ڪيل معلومات جي آڌار تي اسان چئي سگهون ٿا ته سندن سموري حياتي علمي ۽ ادبي سرگرمين ۾ گذري. ان سان گڏوگڏ پاڻ پنهنجي حياتيءَ ۾ ڇويهه کن نثر ۽ نظمن جا ڪتاب لکيائون. هت اسين ٻن مکيه عنوانن هيٺ سندن نثر ۽ نظم جو مطالعو ڪنداسين.

نثر:

مخدوم صاحب نثر ۾ ڏهه ڪتاب لکيا. اسان کي هٿ آيل ڪجهه مکيه ڪتابن بابت ترتيب وار جدا جدا بحث ڪجي ٿو:

(1) امام غزالي جا  خط:

هيءُ ڪتاب- حجة الاسلام امام غزاليءَ جي چونڊ خطن جو سنڌي ترجمو آهي، جنهن ۾ امام صاحب رياست جي حڪمرانن کي رياست تي حڪمراني ڪرڻ، عوام جي اهنجن، تڪليفن، ۽ مسئلن جي تدارڪ ڪرڻ ۽ اسلامي نظرين (جنهن موجب رياست اندر رهندڙ هر مذهب، فرقي، رنگ نسل جي فرد کي برابر ۽ بنيادي حق ڏنا وڃن) موجب هڪ رياست کي هلائڻ جو ذڪر ڪيو آهي. امام غزالي پنهنجي هڪ خط ۾ وقت جي بادشاهه کي هن ريت مخاطب آهي:

”اي امير! جيڪڏهن اوهين آخرت ۾ نيڪ بختي ۽ خوشحالي گهرو ٿا ته خداوندي فرمان کي پنهنجو رهنما بنايو. حق تعاليٰ جي فرمان کانسواءِ چاره جوئي ڪرڻ لاءِ ڪنهين دستور باطل ۾ ڪابه شيءِ تلاش نه ڪريو ۽ نه طاغوتي نظام (شيطاني نظام) جي پيروي ڪريو، پر ڪنهن اهلِ حق جي صحبت اختيار ڪريو، جو شيطان جي چنبي کان آزاد هجي، هو اوهان کي به انهي چنبي مان آزاد ڪرائي ڇڏيندو(5).“

”امام غزالي جا خط“ موضوع توڙي مواد جي اعتبار کان اڄ به اهميت ڀريا آهن.

(2) درِناياب عرف يادِ رفتگان:

يادِ رفتگان، مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جن جو هڪ اهم علمي ڪتاب آهي، جيڪو شاعريءَ جي تاريخ جي با تصوير باب جي حيثيت رکي ٿو. هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو سنه 1953ع ۾ الزمان پرنٽنگ پريس هالا مان شايع ٿيو، جنهن ۾ ڪل 44 شاعرن جا باتصوير احوال ۽ نموني خاطر سندن شعر درج ٿيل هئا، جڏهن ته هن ڪتاب جو وڌايل ۽ سڌاريل ڇاپو سنه 1994ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ طرفان شايع ٿيو، جنهن ۾ ڪل ٻه سؤ پندرهن شاعرن جو باتصوير احوال ۽ نموني خاطر سندن شعر آندو ويو آهي.

’يادِ رفتگان‘ جي پهرئين ڇاپي کانپوءِ وري پنهنجي زندگيءَ جي آخري حصي ۾ مخدوم صاحب جن هن ڪتاب جي مواد ڪٺي ڪرڻ ۽ ان تي نظرثاني ڪرڻ جو ڪم نئين سري سان شروع ڪيو. ان ڏس ۾ مخدوم جميل الزمان جن لکن ٿا:

”… ٻئي ڇاپي جي تياريءَ جو ڪم حضرت قبله مخدوم صاحب جن نومبر 1991ع ۾ شروع ڪيو، ۽ ڊسمبر 1992ع ۾ مڪمل ڪيائون. ان جو مسودو سندن پلنگ تي ساڄي پاسي کان رکيل هوندو هو، جنهن تي طبعيت جي ناسازيءَ ۽ ٻين مصروفيتن جي باوجود وڏي انهماڪ ۽ دلچسپيءَ سان نظرثاني ڪندا هئا(6).“

ڪتاب درناياب عرف يادِ رفتگان جي پهرئين ڇاپي ۾ مخدوم طالب الموليٰ جن مرحوم شاعرن کي غائبانه خطاب ڪيو آهي، لکن ٿا:

”اي ڪاغذي دنيا جا شهريارو! اوهان جون تصنيفون، اوهان جون سدا بهار حڪومتون آهن، ڏسڻ وارن جي اڳيان اوهين نقوش ۽ حروف جو لباس پهري کلندا ۽ ڳالهائيندا نظر اچو ٿا. اوهان شاعريءَ جي مملڪت ۾ شهرتِ عام ۽ بقائي دوام جا اهڙا ته عالي شان ۽ پائدار محل تعمير ڪري ڇڏيا آهن، جو سوين سال اڃا به ساڳئي ساز ۽ سامان سان سينگاريل رهندا. ڪيترائي نسل انهن محلن ۾ ايندا رهندا ۽ آرام ڪندا رهندا(7).“

ساڳيءَ ريت ٻئي ڇاپي ۾ مخدوم صاحب شاعرن کي منظوم خطاب ڪيو آهي، جيڪو 5- ڊسمبر 1991ع جو لکيل آهي.

’يادِ رفتگان‘ ۾ شامل مواد جي ترتيب به بنيادي قسم جي آهي، جنهنڪري هيءُ ڪتاب پڙهندڙن وٽ سانڍڻ جهڙو ته آهي ئي، پر اديبن، شاعرن، نقادن ۽ محققن وٽ حوالاجاتي نوعيت جهڙي حيثيت پڻ رکندڙ آهي. شمشيرالحيدري ڪتاب جي مواد جي حوالي سان ڇپائيندڙ نوٽ ۾ لکي ٿو:

”يادِ رفتگان ۾ مختلف دورن، مختلف هنڌن، مختلف صنفن ۽ مختلف فڪري مڪتبن جي شاعرن کي چونڊيو ويو آهي. جيتوڻيڪ انهن جو تمام مختصر تعارف ڏنو ويو آهي، پر تڏهن به هرهڪ جو جنم ۽ موت جو سن، رهائش جو هنڌ، روزگار جو وسيلو،  تعليم، شوق، شغف، شاعراڻو مرتبو ۽ شاعريءَ جو نمونو، سڀ ضروري معلومات اهڙي طرح ڏني وئي آهي، جو ’يادِ رفتگان‘ فوتي شاعرن جي هڪ مستند ڊائريڪٽري بنجي پئي آهي، جيڪا حوالي جي ڪتاب طور ڪتب ايندي.“

(3) ڪافي:

هيءُ ڪتاب به موضوع جي اعتبار کان سنڌي زبان ۾ اهم جاءِ والاري ٿو، ڇاڪاڻ ته هن صنف جي فن بابت هيءُ ڪتاب اڄ ڏينهن تائين واحد ڪتاب آهي. ڪافي، سنڌي شاعريءَ جي مقبول صنف رهي آهي. سمورن ڪلاسيڪل شاعرن (شاهه لطيف کانسواءِ) ڪافي چئي آهي. حقيقت ۾ ڪافيءَ جو تعلق موسيقيءَ سان آهي، تنهنڪري موسيقيءَ جي ڄاڻ رکندڙ ئي ڪافي ڳائي سگهي ٿو.

مخدوم صاحب جي هن ڪتاب ’ڪافي‘ ۾ شامل مواد کي مختلف عنوانن ۾ ورهائي جدا جدا رکيو ويو آهي، جن مان ڪي عنوان هن ريت آهن:

سنڌي تهذيب، سنڌي ٻولي، موزون ۽ غير موزون شاعري، بيت، وائي، ڪافي، ڪافيءَ جا گهاڙيٽا، ڪافي لکڻ جو طريقو، ڪافيءَ جو مضمون، ڪافيءَ جي زبان، ڪافي ۽ گيت، ڪافيءَ جي ڳائڻ جو طريقو، ڪافي، راڳ ۽ راڳيندڙ، ڪافي ۽ ساز وغيره

مٿي ڏنل موضوعن جي فهرست مان آسانيءَ سان ڪتاب ۾ شامل مواد جي اهميت جو انداز ڪري سگهون ٿا. موضوع جي اعتبار کان مخدوم صاحب وائي ۽ ڪافيءَ جي بنيادي فرق کي ظاهر ڪندي لکن ٿا:

”وائي ۽ ڪافيءَ ۾ ڪو فرق آهي ته فقط گهاڙيٽن جو آهي. باقي نه مضمون ٿو ڦري، نه مفهوم، نه لفظ ٿا ٻئي قسم جا اچن، نه محاورا ۽ نه خيال ئي ڪي جدا جدا آهن. وائيءَ جي مصرع هروڀرو هڪ سٽي ڪانه ٿي ٿئي، مثلاً: شاهه جي رسالي ۾ هڪ وائي آهي، ان جي هر مصرع ۾ ٻه ٻه سٽون آهن.

ڪافيءَ ۽ وائي جيڪڏهن ٻه جدا صنفون هجن ها ته انهن ۾ مداح ۽ مولود وانگر مضمون جو فرق به هجي ها. جيئن ’غزل‘ ۽ ’هزل‘ ٻه شيون آهن، اگرچه ٻنهي جا گهاڙيٽا ساڳيا ئي آهن.“

وائي ۽  ڪافي جي فرق بابت مخدوم صاحب جن جو اهو خيال درست آهي ته هي ٻئي صنفون فقط گهاڙيٽن سبب آهن ۽ شاعريءَ ۾ هيئت ئي بنيادي شيءِ آهي، جنهن تي خيال جي اڏاوت ٿئي ٿي، تنهنڪري ظاهري طور هڪ جهڙائي رکندڙ گهاڙيٽا، شاعر جي ذهن ۾ واضح هجڻ گهرجن ته ساڳي وقت ان گهاڙيٽي جي ابتدا بابت ڄاڻڻ، نقاد پاڻ لاءِ اهم سمجهي ٿو. ان ئي جذبي تحت مخدوم صاحب لفظ ڪافيءَ جي اصل بابت پڻ ڪتاب ۾ بحث ڪندي آخر ۾ اها راءِ قائم ڪئي آهي ته:

”سنڌي ۾ هي جيڪو ”ڪافي“ جو استعمال ٿئي ٿو، سو بنهه غلط آهي، ڇو ته ان لفظ مان بيت يا شعر وغيره جي معنيٰ اصل ڪانه ٿي نڪري. دراصل هي لفظ ”قافيه“ آهي، جنهن مان ”قافي“ لفظ بمعنيٰ الکلام المقفه آهي، يعني قافيي سان ٺهيل ڪلام، بيت، شعر وغيره.

هن اقتباس مان جيڪا اهم ڳالهه اسان جي سامهون آئي آهي، ته لفظ ’ڪافي‘ حقيقت ۾ ’قافي‘ آهي. جيڪڏهن هن کي قافيه جي نسبت سان ’قافي‘ سڏجي ته قافيو ته هر پابند شعر ۾ موجود هوندو آهي، پر جيئن ته هر پابند شعر ڳائي/جهونگاري نه ٿو سگهجي، پر ساڳي وقت ’ڪافي‘ جو تعلق گهڻي ڀاڱي راڳداريءَ سان آهي، تنهنڪري لفظ ’ڪافي‘ جي بجاءِ ’قافي‘ وڌيڪ وزندار محسوس ٿئي ٿو.

ڪتاب ’ڪافي‘ ۾ جنهن بنيادي شيءِ جي کوٽ محسوس ٿئي ٿي، اهو پهلو آهي: ”ڪافيءَ جا گهاڙيٽا“، توڙي جو مخدوم صاحب جن ڪتاب ۾ مٿيون عنوان ته قائم ڪيو آهي، پر خبر ناهي ڇو هن عنوان تي پنهنجي عالمانه سوچ ۽ عام فهم اسلوب سان، اسان جي رهنمائي نه ڪئي اٿن، جڏهن ته پاڻ ان کوٽ کي محسوس ڪندي لکيو اٿن ته: ڪافيءَ جا گهاڙيٽا لامحدود آهن، جن بابت جدا ڪتاب ’ڪافي جا گهاڙيٽا‘ لکبو، پر سنڌي ادب اهڙي شاهڪار ڪتاب کان محروم ٿي رهيو. تازو راقم جڏهن سچل سرمست تي تحقيق ڪري رهيو هو ته سچل سرمست جي شاعريءَ جي فن بابت لکندي، ان جي ڪافيءَ جي گهاڙيتن بابت پڻ تفصيل سان لکندي درازي شاهه جي مروج ڪيل سٺ کان وڌيڪ نمونن کي مثالن سان پيش ڪيو. اها ڪوشش ڄڻ مخدوم صاحب جن جي ان رهيل ڪم جي تشنگيءَ کي پورو ڪرڻ خاطر ضرور چئبي.

مضامين طالب الموليٰ:

هن سِري هيٺ مخدوم صاحب جن جا ٻائيتاليهه مضمون شايع ٿيل آهن، جيڪي سائين جن 1950ع کان 1993ع تائين مختلف وقتن تي لکيا ۽ پڙهيا. هن ڪتاب ۾ شامل مضمون هيٺين مکيه موضوعن ۾ ورهايل آهن: (1) مذهب، (2) لطيفيات/ اشارتِ شاهه،(3) تاريخ، (4) سوانح، (5) تحقيق/تنقيد،  (6) ادب لطيف، (7) خطبا.

هنن مکيه عنوانن هيٺ آيل سمورا مضمون، ٻولي ۽ اسلوب جي اعتبار کان سادا ۽ عام فهم آهن، جنهنڪري هر پڙهندڙ انهن مضمونن مان لطف اندوز به ٿئي ٿو ته اصل پيغام کي به آسانيءَ سان سمجهي سگهي ٿو، اسان جيڪڏهن هڪ نهار هن ڪتاب جي مکيه مضمونن تي وجهنداسين ته اسان هنن مضمونن جي اهميت جو ڪاٿو لڳائي سگهنداسين.

ڪتاب ”مضامين طالب الموليٰ“ ۾ لسانيات جي حوالي سان پڻ مواد شامل آهي، جنهن ۾ مضمون ”دٻ دونهين ۾“ هڪ معلوماتي مضمون آهي، جيڪو هڪ اصطلاح جي وضاحت طور لکيو ويو آهي. جنهن ۾ ڪنهن اصطلاح يا لفظ جي بنياد معلوم ڪرڻ وارو فارمولو موجود آهي. هيءُ مختصر پر دلچسپ مضمون آهي. ’دٻ دونهين ۾‘ اصطلاح جي تشريح ڪندي مخدوم صاحب جن لکن ٿا:

”جڏهن اول اول بندوق ايجاد ٿي ۽ ڪثرت سان استعمال ۾ آئي، تڏهن ئي ڪنهن جي زبان مان اوچتو اهو جملو نڪتو ته عام استعمال ۾ آيو، تشريح هن طرح آهي ته ان وقت جي بندوقن کان وڌيڪ بارود بندوق ۾ پئجي ويندو هو، ڇو ته بارود جو ڪو مقدار مقرر ڪونه هوندو هو ۽ وري هٿ سان ئي لپ ڀري وجهڻو پوندو هو ۽ وري بارود به نئون ايجاد ٿيل، تنهنڪري بندوق جي فائر ٿيڻ بعد ڪيتروئي وقت دونهون هوا ۾ شامل هوندو هو.

مطلب هيءُ ٿيو ته اڃا دشمن جي فائر جو دونهون غائب ئي نه ٿئي ته تون هڪدم ان تي
بي پناهه حملو ڪري ڏي. ان مضمون ۾ مطلب کي ڪنهن سگهڙ ٿورن ئي لفظن ۾ چيو: يعني ته ”دٻ دونهين ۾(12).“

هن ڪتاب ۾ شامل هڪ ٻيو مضمون ”فردوسِ سخن“ به ان ئي سلسلي جي ڪڙي آهي، جنهن ۾ ڪن لفظن جي لغوي ۽ اصطلاحي معنيٰ ڏئي، ان بابت مختلف شاعرن جا شعر ڏنا ويا آهن. 1953ع ۾ لکيل هيءُ مضمون ڄڻ ڪنهن شاعر جي خاص لغت جوڙڻ جو بنيادي خاڪو آهي.

ڪتاب ’مضامين طالب الموليٰ‘ ۾ ’ديوانِ طالب الموليٰ‘ جو مهاڳ به شامل ڪيو ويو آهي. جيڪو علم زبان جي حوالي سان اهم ۽ ڪارائتو آهي، جنهن ۾ سنڌي الف- ب جي ٻاونجاهه اکرن جي پٽيءَ متعلق بحث ٿيل آهي. مخدوم صاحب جي خيال موجب مذڪوره پٽي ۾’ڙهه‘’لهه‘،’ههه‘،’نهه‘،
’ڻهه‘، ’تنوين‘ ۽ ’غنه‘ اکرن جو اضافو ضروري آهي. ڇاڪاڻ ته هن کان اڳ سنڌي الف- ب جي پٽيءَ ۾ ’گهه‘ ۽ ’جهه‘ جهڙا اکر شامل آهن. مخدوم صاحب جن جي خيال موجب مذڪوره اکر عام جام لکيا پڙهيا وڃن ٿا، تنهنڪري ڇاڪاڻ ته مرڪب اکر اڳ به پٽيءَ ۾ موجود آهن، سي هي اکر به پٽيءَ ۾ شامل ڪجن. اهڙي خيال سان سنڌي الف- ب جي پٽي اڃا به طويل ٿيڻ جو خدشو آهي. ساڳئي وقت موجوده وقت ۾ پٽيءَ کي گهٽائڻ جهڙا خيال به موجود آهن. بهرحال هيءُ مهاڳ لساني حوالي سان هڪ نئين بحث کي جنم ڏئي رهيو آهي. جنهن تي لسانيات جي ماهرن کي تفصيل سان خيال آرائيءَ جو حق حاصل آهي.

اشارتِ شاهه (لطيفيات) سري هيٺ لکيل مضمونن ۾ مخدوم صاحب، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ بابت مختلف نُڪتن تي پنهنجا خيال پيش ڪيا آهن، خاص طور شاهه صاحب جي شعرن جي لفظي معنيٰ جي حوالي سان گفتگو ڪندي، انهن شعرن جي تشريح پڻ ڪئي آهي ته ٻئي طرح لطيفيات جي عالمن سان مدلل اختلاف به رکيو اٿن. اهڙيءَ ريت مذڪوره مضمون شاهه صاحب جي باري ۾ ڄاڻ ڏيندڙ ۽ بيتن جون نيون معنائون ٻڌائيندڙ اهم مضمون آهن.

مذڪوره ڪتاب جي هڪ مضمون ”خواجه حافظ شيرازي ۽ شاهه ڀٽائي“ ۾ مخدوم صاحب جن شاهه ڀٽائيءَ بابت ترقي پسند سوچ کي ظاهر ڪندي هڪ اهم نُڪتي طرف اسان جو ڌيان ڇڪايو آهي، ته ڀٽائي سرڪار بحيثيت انسان پنهنجي شاعريءَ ۾ سمورا انساني جذبا ويهي اُڻيا آهن، تنهنڪري هروڀرو ان جي شاعريءَ کي فقط مذهبي شاعري ڪري پيش نه ڪرڻ گهرجي؛ ڇاڪاڻ ته هڪ انسان جي حيثيت ۾ ڀٽائي صاحب پڻ جدا جدا جذبن ۽ احساسن کي اظهاريو آهي يعني هُن وٽ علحده علحده احساس آهن، جيڪي مذهبي به آهن، روحاني به، رومانوي به ته انقلابي به آهن.

اسان ڏسون ٿا ته شاهه لطيفؒ اهڙو شاعر آهي، جنهن وٽ موضوعن ۽ مضمونن جو ڪوبه ڪاٿو ئي ناهي، هن الله جي هيڪڙائي، رسولﷺ جن جي اطاعت، انسان دوستي، روحانيت، تاريخ کان ويندي انساني سڀاءَ، خواهشن، حساسيت، حسناڪيت تائين ته ٻئي طرف درياهه رستي وڻج واپار، ۽ دريائي جيوت تائين لاتعداد موضوع ۽ مضمون ويهي پنهنجي آفاقي ڪلام ۾ سموهيا آهن.

ساڳي ئي ڪتاب ۾ شامل لطيف سائينءَ جي عرس تي ٿيل ادبي ڪانفرنس ۾ ڪيل صدارتي خطبي ۾ شاهه جي راڳ جي حوالي سان گفتگو ڪندي، ڪن اهم نُڪتن بابت اشارو ڪيو ويو آهي، جن ۾ هڪ ته سنڌ ۾ راڳداريءَ جي حوالي سان استاد ۽ شاگرد وارو سلسلو ختم ٿيڻ واري رجحان تي ڏک جو اظهار ڪندي مخدوم صاحب چون ٿا:

”اهڙيون درسگاهون هجن جتان فنڪار تيار ٿي نڪرن.“ اڄ اهڙن ادارن جي کوٽ جي شدت سان احساس ٿئي ٿو ته مڪمل سکيا کانسواءِ ڳائڻ جي ميدان ۾ لٿل شهسوار سنڌي موسيقيءَ کي عروج ڏانهن وٺي وڃڻ بجاءِ اُن جي تباهيءَ ۾ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪري رهيا آهن ۽ ٻيو ته ڀٽائيءَ جي پڙ ۾ ڪي نيون ڌُنون ڳائڻ گهرجن، جنهن سان ڀٽائيءَ جي راڳ کي وڌيڪ تقويت ملي.

’هالن جا مخدوم صاحب ۽ ڀٽائي‘ هڪ اهم مضمون آهي، جنهن ۾ ڪن عالمن طرفان پيش ڪيل اهو خيال ته پنجون پاڳون ’مخدوم مير محمد عرف مخدوم مير پير‘، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو مخالف هو. مخدوم صاحب ان ڳالهه جو دليلن سان جواب پيش ڪندي ثابت ڪيو آهي ته هيءَ ڳالهه مفروضو آهي، ان کان وڌيڪ ٻيو ڪجهه به نه آهي. خود شاهه صاحب جي حياتيءَ تي نظر وجهڻ سان هڪ ڳالهه چٽي نظر اچي ٿي ته ڀٽائي صاحب پنهنجي حياتي ۾ ڪٿي به مرشد ۽ مريد وارو سلسلو نه جوڙيو، نه ئي اسان کي ڪا ايڏي وڏي جماعت هن سيد سڳوري سان گڏ نظر اچي ٿي. جنهن سبب نو لکي گودڙيءَ واري پير صاحب کي ڪو خطرو هوندو. ڀٽائي سيلاني فقير هو، هن فطرت کي جهاڳي حقيقت جو علم حاصل ڪيو هو. هن جو ڀٽ تي آباد ٿيڻ وارو عرصو به ڪو سندن حياتيءَ جو آخري ڏهن سالن جو آهي؛ ساڳي وقت اها به ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته الله وارا نيڪ فرد ڪڏهن به دنيا جي حرص هَوس، هٺ ۽ تڪبر پويان نه ڊوڙندا آهن ۽ نه ئي اهڙين خسيس شين جي لاءِ پنهنجي جماعت کي وڙهڻ لاءِ اُتساهيندا آهن. ههڙي قسم جون ڳالهيون يا مافوقِ الفطرت ڪرامتون بزرگن جي بيان ۾ عام ڪرڻ سنڌ ۾ رواج بڻجي چڪو آهي. تنهنڪري انهن ڳالهين تي ڌيان ڏيڻ جي بجاءِ بزرگن جي تعليمات جي روشنيءَ ۾ سندن حياتيءَ کي ڏسون ۽ پرکيون.

مذڪوره ڪتاب جو هڪ ٻيو اهم ڪارائتو مضمون آهي، ”سروري جماعت جو ’ڏهر‘ ۽ اويسي طريقو“، هن مضمون ۾ مخدوم طالب الموليٰ سائين جن ٻن اهم نُڪتن تي ويچار ونڊيا آهن: (1) شاعريءَ جي صنف ’ڏهر‘ بابت ۽ (2) اويسي طريقي بابت.

’ڏهر‘، مخدوم نوح سرورؒ جي مريدن سماع وانگر چوڻ شروع ڪيا، جن ۾ حمد، نعت، منقبت، اصحابه ڪرام ۽ ٻين الله جي ثنا، دين اسلام جي اصولن تي عمل ڪرڻ جون هدايتون ۽ مرشد جي تعريف تي مضمون آڻبا آهن. ڏهر چوڻ جو سلسلو فقط سروري جماعت اندر موجود آهي ۽ تصوف جي ڪنهن به سلسلي ۾ اهو طريقو رائج ناهي. سروري جماعت جي ڪيترن ئي شاعر مريدن ڏهر چيا آهن، جن ۾ منٺار فقير راڄڙ خاص ذڪر لائق آهي، جنهن جو ’ڏهرن‘ جو مڪمل مجموعو ’رسالو رهنمائي‘ پڻ شايع ٿيل آهي. مخدوم صاحب هن مضمون ذريعي شاعريءَ جي هڪ خاص صنف ۽ سروري جماعت جي هڪ خاص طريقي ’ڏهر‘ چوڻ ڏانهن اسان جو ڌيان ڇڪايو آهي ته ٻئي طرف هن مضمون ۾ مخدوم نوح سرورؒ جو اويسي هجڻ، اويسي طريقي بابت پڻ مدلل علمي حوالي سان گفتگو ٿيل آهي. بهرحال ٻن مختلف حوالن جي ڪري هيءُ مضمون، پنهنجي موضوع ۽ مواد سبب نهايت ڪارائتو آهي.

مجموعي طرح ڏسو ته مذڪوره ڪتاب ۾ هڪ ئي وقت تي ڪيترائي موضوع، مضمون ۽ عنوان قائم ٿيل آهن. مذهب کان سياست تائين، تاريخ کان لطيفيات تائين، ادب کان لسانيات تائين ڳچ موضوع آهن، جن سان نهايت خوش اسلوبيءَ سان نباهيو ويو آهي.

لغات سنڌي مخففات:

مخدوم محمد زمان طالب الموليٰؒ جن پنهنجي تحريرن ۽ تقريرن ۾ اڪثر لفظن جي معنائن ۽ ٻوليءَ جي لساني پهلوئن جو ذڪر ڪيو آهي، پر سندن مڪمل لسانياتي سوچ سمجهه جو ڀرپور مثال ”لغات سنڌي مخففات“ آهي، جنهن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي لفظن جا مخفف ڏاڍي ڌيان سان پيش ڪيا ويا آهن. گرامر جي اصولن موجب لکت ۾ لفظ مڪمل ڏنا ويندا آهن، جڏهن ته عام رواجي ڳالهائڻ ۾ اڪثر لفظن جا ڪجهه اکر حذف ٿي ويندا آهن ته اُن سان گڏوگڏ شاعريءَ ۾ عروض جي قاعدن سبب ڪٿي ڪٿي لفظن جا مخفف بڻبا آهن.

ڊاڪٽر غلام علي الانا ”سنڌي لغات مخففات“ جي مقدمي ۾ لفظن جي مخفف جا اصول بيان ڪندي لکي ٿو:

”مطالعي دوران اهو معلوم ٿيو آهي ته لفظن جا مخفف روپ ڪنهن ڌوڪيبازيءَ سان يا بيقاعدي نموني نٿا حاصل ڪجن، پر اُن لاءِ به ٻوليءَ جي ارتقا دوران ڪي اصول يا قانون ٺهي ويندا آهن. مثال طور هِيٺيان اصول عام طور لفظن جي مخففات لاءِ ڪارفرما هوندا آهن، مثلاً:

(i) سنڌي (ادغام) وارا اصول ۽ قانون

(ii) شاعري يا نثر وارين صنفن ۾ ٻوليءَ جي استعمال ۾ لفظن جو مخفف روپ وٺڻ

(iii) روزمرهه واري ٻولي ۽ عام گفتگوءَ واري ٻوليءَ ۾ لفظن جو سُسڻ وغيره(13).“

مطلب ته لفظن جا مخفف پڻ لسانياتي اصولن موجب ئي جنم وٺن ٿا، جن کي سوچي سمجهي ئي پيش ڪري سگهجي ٿو. مخدوم طالب الموليٰ جن پهريون ڀيرو سنڌي زبان ۾ هن قسم جو ڪم سرانجام ڏيندي سنڌي لفظن جي مخفف جي لغت تيار ڪئي.

جنهن جي مواد جي ورهاست موجب مختلف بابن ۾:

اسم، ضمير، صفت ۽ ظرف؛ اسم عام، مؤنث؛ مصدري لفظ؛ ۽ ٻٽن لفظن جا مخفف.

مجموعي طور پٽيءَ جي ٻاونجاهه اکرن مان 43 اکرن تي ڪل ارڙهن سو لفظن جون مخفف صورتون پيش ٿيل آهن. 

سنڌي زبان جي هيءَ پهرئين نرالي لغت پنهنجي دور جو نه رڳو سنڌي لغت نويسيءَ ۾ نئون پر هڪ جديد اهڃاڻ آهي. هن ڪم کانپوءِ سنڌيءَ ۾ مختلف نوعيت جون لغتون پڻ جوڙڻ جو رواج پئجي چڪو آهي.

ڊاڪٽر غلام علي الانا”سنڌي لغات مخففات“ جي اهميت بابت لکي ٿو:

”هيءَ لغات گهڻ ڪارج واري لغات آهي. هن ۾ اڪيچار خصوصيتون آهن، جن جو اڳ ۾ ذڪر ڪيو ويو آهي. هن لغات جي مدد سان لفظن جا ڌاتو، اُچار، اشتقاق، ٻوليءَ ۾ لفظن جي معنيٰ، سمجهاڻي ۽ وياڪرڻي ڪارڻ معلوم ڪري سگهجن ٿا. هن لغات جي مطالعي سان لساني، وياڪرڻي، تهذيبي تمدني ۽ ثقافتي ڳالهيون، نُڪتا ۽ حقيقتون سامهون اچن ٿيون، جن جي ڇنڊڇاڻ کي بنياد بنائي ڪئين ڪتاب به لکي سگهجن ٿا(15).“

منهنجوننڍپڻ:

مخدوم طالب الموليٰ سائين جن جي يادگيرين تي مشتمل هيءُ ڪتاب بنهه مختصر ئي سهي، پر مصنف بابت بنيادي ڄاڻ ڏئي ٿو. سندن ولادت، ننڍپڻ، درسي تعليم، والد بزرگوار مخدوم غلام محمد ’گل سائين‘ وٽان تربيت، زماني شناسيءَ جو علم ۽ شاعريءَ ڏانهن رغبت جهڙي ڄاڻ، هن مختصر مضمون مان ملي ٿي. مخدوم صاحب هيءَ معلومات بيماريءَ جي حالت ۾ لکي، جنهن کي سندن صد لائق پوٽي، اديب، شاعر ۽ محقق مخدوم جميل الزمان ڪتاب جي صورت ۾ ترتيب ڏئي، ان تي ضروري حاشيا لکي، شايع ڪرائي هڪ وڏي علمي، سياسي ۽ روحاني شخصيت جي زندگيءَ جي ابتدائي دور کي نهايت شانائتي انداز ۾ دنيا آڏو آڻيندي محفوظ بڻايو آهي.

مصري جون تڙون:

هيءُ ڪتاب، مخدوم طالب الموليٰ سائين جن جي چونڊ علمي نُڪتن جو مجموعو آهي، جنهن ۾ سمورن موضوعن بابت سندن ذاتي خيال پيش ٿيل آهن، جيڪي علمي حوالي سان نهايت ڪارآمد ۽ مفيد آهن. هت نموني خاطر سندن ڪجهه قول نقل ڪجن ٿا:

   هي دور آزاد غلامي جو آهي.

   دنيا عظيم ايڪسيڊنٽ آهي.

   اڄڪلهه سياسي ۽ نظرياتي اختلاف دشمنيءَ جا ٻيا نالا آهن.

   ماڻهوءَ جي نيت پرکڻي هجي ته ان سان راند ڪجي.

  ڪنهن جي طبعيت سمجهڻي هجي ته ان سان گڏ شڪار ڪجي.

  ذهني ڪيفيت چهري مان معلوم ٿيندي آهي.

 عشقبازي ٻي شيءِ ۽ عيش بازي ٻي شيءِ ٿيندي آهي(16).

ب: شاعري:

هن عنوان هيٺ اسان مخدوم طالب الموليٰ سائينءَ جي شاعريءَ جو مطالعو صنف وار ڪنداسين.

غزل:

غزل، مخدوم صاحب جن جي محبوب صنف آهي. سندن غزل جو مڪمل ديوان ’ديوان طالب الموليٰ‘ جي سري سان شايع ٿيل آهي. هن ديوان جي مقدمي ۾ سائين جن سنڌي الف- ب جي پٽيءَ ۾ ڪجهه اکرن جي اضافي بابت بحث ڪيو آهي. هن ديوان ۾ انهن اکرن تي به غزل پڻ شامل ڪيا ويا آهن.

مخدوم طالب الموليٰ جن غزل کي ڌاري صنف جيان ئي قبول ڪيو آهي، پر باوجود ان جي سندن غزل نهايت خوبصورت آهن.

سندن اهڙي هڪ خوبصورت تشبيهه جو ذڪر به ڪجي، جنهن ۾ سڄڻ جي ڪارن وارن کي ڪاري رات سان ڀيٽن ٿا، چون ٿا:

رشڪِ بخت سيه رشڪِ تاريڪ شب هن جا زلفِ دوتا خوشنما خوشنما

الله الله جبين ضوفشان ضوفشان جلوه گر، جلوه گر يا خدا يا خد!

مخدوم صاحب جڏهن غزل لکي رهيو هو يا ديوان مرتب ڪري رهيو هو، ان وقت يقيناً سندن آڏو هالا جي شاعرن جا ديوان موجود هوندا، خاص طور ”ديوان گل“ ته سندن اڳيان رهيو، ڇاڪاڻ ته
”ديوان گل“ سنڌي غزل جي عمارت جوڙيو بيٺو آهي ۽ ٻيو ته مخدوم صاحب جن پنهنجي ديوان جي مهاڳ ۾ ”ديوان گل“ جا حوالا ڏنا آهن.

مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي غزل ۾ ڪيترائي نوان موضوع شامل ڪيا آهن. زماني جي حالتن بابت فڪرمند آهن. وقت، پکيءَ جيان اڏامندو ٿو وڃي، واريءَ جيان مُٺ مان کسڪندو وڃي ٿو، پر جيئن جيئن وقت تبديل ٿئي ٿو ته ان سان گڏ هو مقرر ٿيل اخلاقي قدرن کي به اورانگهي ٿو. اسان گذريل ڪيترن ئي ڏهاڪن کان ڪيترن ئي اخلاقي مونجهارن ۾ مبتلا آهيون، جنهن سبب هڪ اهڙو نسل پيدا ٿي رهيو آهي، جيڪو پنهنجن اعليٰ قدرن جي بجاءِ ٻين سوسائٽين جي طرز انداز کي اختيار ڪرڻ ۾ فخرمند آهي، ته رڳو ايترو، پر ان اثر هيٺ هو ڪيترن ئي غير اخلاقي قدمن کي به درست سمجهي رهيو آهي. ان پس منظر ۾ مخدوم صاحب خوب چيو آهي:

عجب آهي زماني جا سڀئي اطوار مٽجي ويا،

وڏا سردار مٽجي ويا، وڏا ڀوتار مٽجي ويا.

اهو اخلاق، اها الفت، اها تهذيب ڪانهي ڪا،

غريبن ۾ اڃا ڪجهه آهي، پر زردار مٽجي ويا.

نه عزت هاڻ اشرافن جي محفوظ آهي اي يارو،

وڏن تي ڇا ميار آهي جو ننڍڙا ٻار مٽجي ويا.

زماني جون حالتون ڇا بدليون، اسان مان سهپ، برداشت، خلوص، سڪ، احترام ئي موڪلائي رهيو آهي. مقدس عبادتگاهن جو تقدس به پائمال ڪرڻ کان نٿا ڪيٻايون. مسجدون دهشتگرديءَ جي ور چڙهي ويون آهن، خانقاهون ذاتي مفادن لاءِ استعمال ٿي رهيون آهن. ان صورت ۾ عام فرد ڪيڏانهن وڃي، اهو بنيادي سوال آهي. مخدوم صاحب ان پس منظر ۾ چون ٿا:

پناهون خانگاهن ۾ ملي سگهيون نه اي زاهد!

تڏهن ميخاني کي ۽ ان جي پيمانن کي پوڄيون ٿا.

اسان کان ڪانه بدعت ٿي سگهي خرقه نوازيءَ جي،

خدا جو سنهن ته بس چاڪِ گريبانن کي پوڄيون ٿا.

پر اها فراريت آهي، مسئلي جو حل ناهي، ڪنهن مستقل حل ڏانهن. اسان جي سوچ جو سفر ناهي، اهو عارضي پڻو آهي. حقيقت جي تلاش اسان کي ئي ڪرڻي پوندي. مخدوم صاحب ان مستقل حل ڏانهن اسان کي وٺي وڃي رهيا آهن، جتي دنيا جا هي سڀ رنگ ڊاهڻا پوندا، چون ٿا:

اها پيري ۽ مخدومي به، هڪڙو ڍنگ اڄ آهي،

فقط رندن سان الفت آهه، مستانن کي پوڄيون ٿا.

وري اڳتي پنهنجي حالت بابت چون ٿا ته کين هن مالداريءَ جي خواهش جي بجاءِ فقرائيءَ ۾ موج ماڻڻ جي خواهش آهي:

ناهه خواهش مالدارن ۾، ٿيان داخل ڪڏهن،

مون کي فقرائي مزي جي، مالداري ٿي نصيب.

”ديوان طالب الموليٰ“ ۾ انساني مزاج کي به چٽيو ويو آهي. ڪي بنهه ننڍڙيون ڳالهيون جڏهن شاعر بيان ڪندو آهي ته اهي وڏيون محسوس ٿينديون آهن. اهڙوئي هڪ خيال مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي هڪ غزل ۾ چٽيو آهي، ته هر فرد پنهنجي اندر ۾ هڪ الڳ ڪائنات رکي ٿو. هن جون ترجيحات پسند ناپسند جدا جدا ٿين ٿيون، جيڪو فطري اصول آهي، ان ڪيفيت کي مخدوم صاحب ڏاڍي خوبصورت انداز ۾ پيش ڪيو آهي:

هر ڪنهن جي ٿيندي آهه طبعيت جدا جدا،

رنگِ وفا جدا ۽ محبت جدا جدا،

واعظ رڳو مبالغو ۽ رند صفا گو،

قدرت بنائي آهه ئي فطرت جدا جدا.

عشق، شاعريءَ جو بنيادي محرڪ آهي، جيستائين اهو جذبو جاڳي نه ٿو، چڻنگ جيان دُکي  نه ٿو دکي، دکي باهه جهڙو ڀنڀٽ نه ٿو ڀڙڪائي، ان وقت تائين شاعريءَ جو وجدان پنهنجي اظهار جي حالت تائين پهچي نه ٿو سگهي ۽ عشق ئي اهو جذبو آهي، جيڪو يار جي در تي جهڪائي ٿو ته سڄڻ خاطر جڳ جهان سان وري ويڙهه کائڻ جي همٿ به ڏئي ٿو. مخدوم صاحب به هڪ سچي عاشق صادق وانگر يار جي در جي خاڪساري نصيب ٿيڻ تي سَرها آهن:

يار جي در جي چڱو جو خاڪساري ٿي نصيب،

شڪر ٿيو هي راهه مون کي عشق واري نصيب.

عاشق، پنهنجي محبت ۽ محبوب لاءِ هميشه پُراعتماد رهندو آهي، ڇاڪاڻ ته عشق هڪ اهڙو پاڪ پوتر احساس آهي، جيڪو جڏهن به جنهن جي اندر ۾ ڪر موڙي اٿي ٿو ته ان جي سوچ جي دنيا کي حساسيت ۽ حسناڪيت بخشي ڇڏي ٿو ۽ پوءِ ان شخص اندر هڪ سگهه ۽ تازگي پيدا ٿئي ٿي، جيڪا هن کي عشق جي اڻانگن پيچرن تي هلڻ جو حوصلو ڏئي ٿي. مخدوم صاحب ان خيال کي ڪيڏي نه خوبصورت تشبيهه ۾ پيش ڪيو آهي:

سر پهاڙن جو ڪين ڪي جهڪندو،

عشق ٿئي بي وقار ناممڪن.

مخدوم صاحب عشق جي معاملي ۾ پڻ بااصول نظر اچن ٿا، هنن جي سامهون بهتر آهي ته عشق جي ابتدا ڪرڻ وارو ئي خود انتها ڪري، هيءَ سوچ به عشق جي اصولن جو ڪو اعليٰ مرتبو آهي، چون ٿا:

جيڪو به جنهن سان عشق جي خود ابتدا ڪري،

ان جو ئي فرض آهه ته هو انتها ڪري.

اڳرو قدم اي طالب الموليٰ ڪڏهن نه کڻ،

تنهنجو ڀلي حريف ئي هر ابتدا ڪري.

عشق جي واديءَ ۾ پير رکڻ سان هر روز عشق جي ڪتاب جو هڪ نئون ورق کلي ظاهر ٿئي ٿو. هڪ نئون رنگ، هڪ نئون ڍنگ، هڪ نئون انداز، هڪ نئين نرالي دنيا ۽ ان دنيا جي خوشبو، سرهاڻ وڃي ٿي ذهن کي معطر ڪندي ۽ عاشق وڃي ٿو سفر ڪندو، جو سفر من اندر آهي. جيڪو هڪ حد تي پهچڻ کانپوءِ وري ٻئي حد ۾ داخل ٿي وڃي ٿو. ائين هر حد کانپوءِ وري ٻي حد شروع ٿئي ٿي. سچل سرمست چوي ٿو:

حدين وڃي هرڪو لاحد وڃي پير،

سچو سو فقير، جو حد لاحد لنگهي وڃي.

مجموعي طور اسان ڏسون ٿا ته مخدوم صاحب جن پنهنجي غزل ۾ ڪيتريون ئي تشبيهون، استعارا استعمال ڪيا آهن ته گڏوگڏ فڪري طور سندن غزل رڳو حسن و عشق تائين محدود ناهه، پر منجهس انساني سڀاءَ، وقت ۽ حالتن جي شناس ۽ روحانيت جهڙا موضوع ۽ مضمون پڻ سندن غزل ۾ شامل آهن.

بيت:

بيت، سنڌي اوائلي شاعريءَ جي صنف آهي، لوڪ شاعرن توڙي ڪلاسيڪي شاعرن بيت خوب چيو آهي. سنڌي شاعريءَ جي تاريخ ۾ بيت اسان کي سومرن جي دور کان ملي ٿو. وقت سان گڏوگڏ بيت جي قالب ۾ ٻن قسمن جي تبديلي ايندي رهي، هڪ سٽن جي واڌاري جي ۽ ٻي قافين جي مٽا سٽا جي. جنهن سبب ان جون ڪيتريون ئي صورتون پيدا ٿيون، جن ۾ دوهو، سورٺو، دوهو- سورٺو، سورٺو- دوهو شامل آهن. هي هيئتي صورتون ڇند تي آڌاريل پڻ آهن. هن دور ۾ به بيت جون هي صورتون لکيون پڙهيون وڃن ٿيون. بيت توڙي جو اوائلي صنف آهي، پر روايت مان پاڻ کي ڳنڍي رکندڙ شاعرن هن دور ۾ به بيت چيو آهي. مخدوم طالب الموليٰ جن جي شاعريءَ ۾ اسان کي بيت به ججهي تعداد ۾ ملي ٿو. جنهن ۾ ڪيترائي موضوع آندل آهن ته ساڳئي وقت فني حوالي سان سندن بيت ٻن، ٽن، چئن ۽ ان کان به وڌيڪ اٺن، نون سٽن جو آهي. سندن هڪ بيت ٻاونجاهه سٽن جو آهي. جيڪو تجربو سگهڙن وٽ ته ملي ٿو، پر ڪلاسيڪل ۽ نيم ڪلاسيڪل شاعري ۾ نه ٿو ملي. ’سارسنڀال‘ عنوان هيٺ اهو طويل بيت سندن ڪتاب ’ڇپر ۾ ڇڙيون‘ ۾ شامل آهي.

مخدوم طالب الموليٰ جي بيت جي مطالعي سان جيڪا ڳالهه سامهون اچي ٿي ته هن پاڻ کي روايت سان ڳنڍيل رکندي نج ديسي صنف بيت کي ديسي ئي رنگ ۾ رهڻ ڏنو آهي ته ساڳي وقت ان ۾ موضوعاتي وسعت به پيدا ڪئي اٿس. الله جي هيڪڙائي کان ويندي مٺي مير مرسل جي ثنا تائين، تقويٰ کان روحاني رهاڻ تائين، عشق جي آزين نيازين کان وقت ۽ حالتن تائين ڪيترائي مضمون مخدوم صاحب جن پنهنجي بيت ۾ سموهيا آهن.

پيغام پرور موڪليو هٿان پنهنجي حبيب،

امانت سان الله جو، نياپو ڏنو نجيب،

آخر ان عجيب، ڪفر ڪعبي مان ڪڍيو.

روحانيت مخدوم صاحب جن جي هڪ خاص سڃاڻپ آهي. پاڻ جنهن درگاهه سان وابسته هئا، اتي سندن هڪ حيثيت روحاني اڳواڻ جي به هئي، ۽ پاڻ سمجهندا به هئا ته سڪون، بي سڪون خلق جي خدمت مان ئي حاصل ٿيندو. سندن وضعدار طبعيت ان ڳالهه جي عملي صورت آهي. مخدوم صاحب جن پنهنجن بيتن ۾ ’رهاڻيون راهونڊ ۾‘ جو مضمون آندو آهي، هالا لڳ راهونڊ ۾ درگاهه حضرت مخدوم نوح سرورؒ جي تيرهين سجاده نشين ۽ بيت ۽ ڪافي جي شاعر مخدوم امين محمد پکن ڌڻي، پکا اڏي اڪيلائيءَ ۾ ويهي الله جي عبادت ۽ رياضت ۾ وقت بسر ڪندا هئا. مخدوم طالب الموليٰ جن ان جاءِ تي ويندڙ هئا ۽ ان هنڌ تي ڪيل امين سائينءَ جي عبادتن، رياضتن ۽ روح پرور روحاني رهاڻين کان تصور ۾ واقف هئا، تنهنڪري ان تصور تي پاڻ بيت به چيا اٿن:

رند رهن راهونڊ ۾ جوڳي ٿيو جنگ،

لڪيو ٻڌن لوڪ کان لالائي جا لنگ،

دنگن مٿي دنگ، پين شوق شراب جا.

(ڇپر ۾ ڇڙيون، ص 5-124)

وطن سان محبت هڪ انساني فطري جذبو آهي، مخدوم صاحب جن بحيثيت هڪ محب وطن شاعر جي، پنهنجي ڌرتي، پنهنجي مٽي، پنهنجي سنڌ سان محبت جو اظهار خوب ڪيو آهي ۽ سنڌ کي سدائين شاد ۽ آباد رهڻ جي دُعا پڻ ڏني آهي، چون ٿا:

سدائين سرهي رهين منجهه هجن هٻڪار،

مسڪينن تي مينهن جي وسي شل وسڪار،

ڏڪر سڀئي ڏور ٿين وڃن ڏهڪي ڏهڪار،

طالب مولا طلب جا وڏا آهن وهنوار،

سائين مون ستار سدا وسي سنڌڙي.

(سدا وسين سنڌڙي، ص 36)

عشق جي ضمن ۾ مخدوم صاحب جن پنهنجي خوبصورت خيالن جو اظهار ڪيو آهي، ڪبوتر، ڪانگ، اکيون ۽ پير عشق جي ڪٿا جا خاص ٽاڻا آهن. ڪانگ ۽ ڪبوتر وسيلي پرين ڏانهن پيغام اماڻڻ جو تصور به اسان کي آڳاٽي وقت کان ملي ٿو، پر هنن موضوعن تي مخدوم صاحب جن ڪبوتر ۽ ڪانگ جي خصلتن جي ڀيٽ به ڪئي آهي جيڪا ڏاڍي دلچسپ آهي.

ڪانگ برابر ڪارڙا، ڪنا جي ڪوجها،

ته به ڏين پيغام پَرک سمجهي سٻوجها،

آهن اٻوجها طالب مولا ڪين ڪي.

(سدا وسين سنڌڙي، ص 74)

ساڳئي وقت ڪبوتر بابت چون ٿا:

ڪبوتر ۽ ڪانگ ۾ آهي وڏو ڦير،

هن جي گونگن وانگيان غون غون سمجهي ڪير،

هُن جي ڪان ڪان سمجهجي جو پائي اڱڻ تي پير،

هو ديس پرائي جو پکي هي وطن جو دانهير،

ڪارو ڪونجهو ئي سهي من ۾ رکي نه مير،

اير نه ڪوئي ڀير، طالب مولا تن ۾.

(سدا وسين سنڌڙي، ص 72)

اکين ۽ پيرن جو ذڪر به دلچسپ آهي، اکيون عشق جي اظهار جو بهترين ذريعو آهن، ۽ اکيون ئي آهن جيڪي ڪن کي گهائل ڪن ٿيون، ڪن کي مائل ڪن ٿيون، ڪڏهن تڙپ ۽ بيقراري وڌائن ٿيون ته ڪڏهن تڙپ ۽ بيقراريءَ کي ماٺو ڪن ٿيون. ڪڏهن سڄڻ لاءِ اوهيرا ڪري وهن ٿيون ته ڪڏهن خوابن کي پاڻ ۾ ٽانڪي وتن ٿيون عاشق سان چلولايون ڪنديون. مخدوم صاحب جن اکين بابت خوب لکيو آهي، مينهن سان پنهنجي حالت کي ڀيٽيندي چون ٿا:

وسيو ٿيو وسن، اکيون اوهيرا ڪريو،

ڪهڙي مجال مينهن کي جو اينهين ٿي اچن،

طالب مولا! طلب ۾ ٽميو روز ٽمن،

جيڪر محب ملن ته رهنديون ڪين رئڻ کان.

(ڇپر ۾ ڇڙيون، ص 130)

پر جڏهن اکين پنهنجي پرين جو ديدار ڪيو ته کين روئڻ وسري ويو ۽ ان ويل مخدوم صاحب جن کي پنهنجا پير ياد آيا جن جي ذريعي هو سڄڻ تائين پهتو آهي. هيءُ انداز نرالو آهي، پيرن کي ڳائيندي سائين طالب الموليٰ جن چون ٿا:

قدمن تان قربان ٿيان، جو هليا وٽ حبيب،

هيرايا هٿن سان، قربائتي قريب،

نه ته ڪڏهن ڏسان ها ڪين ڪي لالڻ يار لبيب،

طالب ٿيا طبيب، جو پرينءَ وٽ پڄائيون.

مجموعي طور مخدوم طالب الموليٰ سائين جن جو بيت خوبصورت ۽ دلچسپ آهي، جنهن ۾ ٻوليءَ جو به سهڻو استعمال ٿيل آهي، فني ۽ موضاعتي حوالي سان ڪٿي ڪٿي نرالو ڍنگ اختيار ٿيل ملي ٿو.

ڏهر:

ڏهر هڪ غير عروضي صنف آهي، جيڪا بيت جهڙي سٽاءَ رکندڙ آهي. هيءَ صنف ڪڏهن کان لکجڻ شروع ٿي، ان بابت ته پڪي پختي ڄاڻ ناهي، بلڪ اهو وثوق سان چئي سگهجي ٿو ته هيءَ صنف سروري جماعت پاران متعارف ڪرائي وئي، جيڪا مخدوم نوح سرورؒ جي درگاهه تي سماع جي محفل ۾ پڙهي ويندي آهي، جنهن ۾ حمد، نعت، منقبت، اصحابه ڪرام ۽ ٻين الله وارن جي ثنا، دين اسلام جي اصولن تي عمل ڪرڻ جون هدايتون ۽ مرشد جي تعريف ڪئي ويندي آهي. سروري جماعت جي ڪيترن ئي شاعرن منٺار فقير ۽ ڏهر چيا آهن. مخدوم طالب الموليٰ، سروري جماعت جي اڳواڻ جي حيثيت ۾ پڻ ڪجهه ڏهر چيا آهن:

آءٌ طالب تنهنجو توڪلي، تون سخي شاهه سرور،

دامن لڳس تنهنجي، منهنجا مٺا مرشد مير،

يا ننگي نوح فقير، ڀرم رکجانءِ ڀال سان.

سه حرفي:

سه حرفي يا ٽيهه اکري سنڌي توڙي سرائڪي شاعريءَ ۾ اوائلي وقت کان ملندڙ صنف آهي، موجوده دور ۾ هن صنف تي طبع آزمائي نه ٿيڻ جي برابر ٿي رهي آهي. مخدوم صاحب جن پنهنجي شاعريءَ جي شروعاتي دور ۾ سه حرفي به چئي، جن جو ڇپيل تعداد ٻه آهي. جن ۾ الله سان عشق، دنيا کي ترڪ ڪرڻ ۽ لالچ ۽ حرص، هَوس کي ڇڏڻ جهڙا موضوع آندل آهن:

ڪافي:

ڪافي، سنڌي شاعريءَ جي قديم صنف آهي، جنهن جي ابتدا اسان کي امير خسرو جي دور کان ملي ٿي، مختلف دورن ۾ ڪافيءَ ۾ نکار ايندو رهيو. سچل سرمست، سنڌي ڪافي جي مروج يڪي، ڏيڍي، ٻيڻي، ٽيڻي ۽ چؤڻي گهاڙيتن ۾ قافين جي مٽا سٽا سان سٺ کان وڌيڪ نمونا ايجاد ڪيا. هيءُ تجربو، انتهائي اهم آهي، جيڪو ڪامياب ثابت ٿيو، پوءِ جي ڪيترن ڪافي گو شاعرن ان هيئتي تجربي کي قبول ڪندي خود به اهڙي انداز ۾ ڪافي لکي.

ڪافيءَ جي هن شاندار پس منظر کان اسان جو مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ پڻ واقف هو، تنهنڪري هن صاحب خاص ڪافيون چيون. سندن ڪافيون مختلف هيئتن يڪي، ٻيڻي، ٽيڻي ۽ چؤڻي جي سٽاءَ ۾ آهن. جيڪي ڪلنگڙي، آسا، ڌناسري، بلاول، تلنگ، سدا سهاڳڻ، گنڌاري ديسي ۽ ٻين ڪيترن ئي سُرن ۾ آهن.

موضوعاتي طور ڪافيءَ ۾ سڄڻ جي سونهن، سوڀيا، ان جا آرا انگل، راز نياز، پنهنجا درد، ڏک، آهون ۽ دانهون بيان ڪبيون آهن. مخدوم صاحب جن جي ڪافي ۾ پڻ اهي سموريون وارتائون ۽ ڪهاڻيون آيل آهن. حُسن کي پسند ڪرڻ هڪ فطري جذبو آهي، پر شاعر جي اک جنهن انداز سان ان سونهن کي پنهنجي اک جي لينس ۾ محفوظ ڪري ٿو ۽ پوءِ جڏهن ان منظر کي لفظن جي شڪل ۾ ڪاغذ تي اُتاري ٿو ته اهو هڪ نئون ۽ نرالي رنگ ڍنگ سان نکري پئي ٿو. ڪافيءَ جي خصوصيت اها آهي ته هو نج سنڌي صنف هجڻ سبب ان ۾ نِج سنڌي لفظن جو استعمال ٿئي ٿو ۽ جيڪو شاعر، پنهنجي زبان تي دسترس ۽ موسيقيءَ جي بنيادي ڄاڻ رکي ٿو، اهو شاعر بهتر ڪافي لکي سگهي ٿو. مخدوم صاحب جن جي ڪافي پڻ رس چس سان ڀرپور ۽ خوبصورت آهي، حسن جي بيان ۾ چيل هي ڪافي ٻٽن لفظن جي استعمال جي سبب نهايت شانائتي ٿي پئي آهي.

سهڻل جا سينگار، وهوا دل کي وڻن ٿا،

دل کي وڻن ٿا، ڏاڍا ٺهن ٿا، ڏاڍا ٺهن ٿا،

                 من کي موهن ٿا.

ڪارا ڪارا، ڪنڍڙا ڪنڍڙا سهڻا سهڻا، سنهڙا سنهڙا

         وانگوڙي ۾ وار،

تيل ڦليل، ڦڻيون ڦوڪارا، ڌوپيل واسيل ڪيس هو ڪارا،

          گهرا گهنڊيدار.

        (ڇپر ۾ ڇڙيون، ص 339)

مخدوم صاحب جن وري هڪ ٻئي هنڌ سونهن سوڀيا جو ذڪر اذڪار زيورن جو ڪيو آهي، جنهن جي پائڻ سان محبوب جي حسن ۾ بي تهاشا اضافو ٿئي ٿو ۽ شاعر ان حسين ۽ دلڪش منظر کي پنهنجن لفظن ۾ ڪجهه هن طرح چيو آهي:

منجهه ڪنن ايرينگ لڏن ٿا، ڳاڙهن ڳلن کي خوب چمن ٿا،

ناز منجهان ٻئي نوري نچن ٿا، عشق مان ڏين اُڇل!

انساني چهري تي جيڪا شيءِ وڌيڪ پُرڪشش ۽ موهيندڙ هوندي آهي، اهي اکيون آهن، اکيون الله جي خاص نعمت پڻ آهي، ڇاڪاڻ ته انهن اکين سان ئي سموري ڪائنات جي رنگ ڍنگ کي ڏسي سک ۽ سڪون حاصل ڪري سگهجي ٿو. اهي اکيون ئي آهن، جيڪي حجابن جي پردي مان به الائي ته ڪهڙا ڪهڙا نه سلڻ جهڙا اورڻ به ڪنديون آهن. تنهنڪري شاعرن اکين کي وڌيڪ اهميت سان ڳايو آهي. سموري ڪلاسيڪل، نيم ڪلاسيڪل، عروضي توڙي جديد شاعريءَ ۾ اکين جو ذڪر ضرور ڪيو وڃي ٿو.

مخدوم صاحب جي جد امجد برصغير جي نامياري عالم دين، قرآن ڪريم جي مفسر ۽ پهرئين فارسي مترجم ۽ سنڌي شاعر، حضرت مخدوم نوح سرورؒ اکين تي خوب بيت چيو آهي:

اپٽيان ته انڌيون پوريون پرين پسن،

آهي   اکڙين،  عجب   پر  پسڻ  جي.

ساڳي ريت مخدوم طالب الموليٰ جن به پنهنجي شاعريءَ ۾ اکين جو ذڪر خاصو ڪيو آهي. ڪافيءَ ۾ پڻ سندس اهڙو تذڪرو موجود آهي. اکين جون مختلف حالتون بيان ڪيون اٿن، جڏهن محبوب سو صدما ڏئي اڪيلو ڇڏي هليو وڃي کيس پنهنجي عاشق جي دلي ڪيفيت ۽ جذبن، احساسن جو احساس نه ٿئي، ته به اکيون عاشق جو وڏو سهارو ٿين ٿيون. مخدوم صاحب جن چون ٿا:

ڀلي سهڻو سو صدما ئي ڏئي ڀلي دلبر دل کان دور ٿئي،

ڀلي نينهن ۾ يار نهوڙي نئي ته به ڪين ڇڏن غمناڪ اکيون.

(بي پير اکيون، ص 34)

اکين کي ڳائيندي مخدوم طالب الموليٰ جن اکين جون ڪيتريون ئي خاصيتون بيان ڪيون آهن ته اکيون ئي آهن جيڪي عشق ۾ انسان کي بي باڪ بنائي وجهنديون آهن، ڇاڪاڻ ته اکيون ان وقت حالِ دل بيان ڪنديون آهن جڏهن عشق جي هڪ مرحلي تي چپن جي سرحدن کي پار ڪري لفظ معشوق جي سماعتن تائين نه پهچندا آهن، ان ويل دنيا جهان جي پياري شيءِ اکيون ئي هونديون آهن عاشق لاءِ، جيڪي سندس اندر جون وارتائون اورينديون آهن، اکين جي انهي بي باڪي کي مخدوم صاحب جن ڳايو آهي:

محبوب هزار حجابن ۾ ۽ شرم حيا جي حسابن ۾،

سرتاپا نوري نقابن ۾ ڪن عشق ٿيون آزاد اکيون.

(بي پير اکيون، ص 39)

ٻئي پرت جون ٿيون پيغام اکيون،

يا عشق سندو الهام اکيون!

(بي پير اکيون، ص 36)

اکيون عزم واريون عقابي عقابي،

هو مارڻ لاءِ ڪن ٿيون شتابي شتابي.

(ڇپر ۾ ڇڙيون، ص 423)

مخدوم طالب الموليٰ جن بنيادي طرح ڪافي ۽ بيت جا شاعر آهن، هنن جنهن خوبصورتي ۽ ڪمال ڪاريگري سان هنن ٻنهي صنفن سان انصاف ڪيو آهي، اهو عمل قابلِ قدر آهي. سندن ڪافيءَ جي ٻولي خوبصورت رس چس مان ڀرپور ۽ موسيقيت جي لئه سان پُر آهي، تنهنڪري سندن ڪافي آسانيءَ سان جهونگاري سگهجي ٿي.

مثنوي:

مخدوم طالب الموليٰ جن جي شاعريءَ ۾ اسان کي مثنوي به ملي ٿي، مثنوي ائين ته فارسي شاعري جي صنف آهي، پر سنڌي شاعرن به ان تي طبع آزمائي ڪئي آهي. بنيادي طرح مثنويءَ جو هر بند ٻن سٽن جو پاڻ ۾ همه قافيا ٿئي ٿو، پورو نظم هڪ ئي بحر ۾ چيل هوندو آهي. مخدوم صاحب جن جي چيل مثنوي ’عقل و عشق‘ دلچسپ آهي، ڇاڪاڻ ته منجهس عقل ۽ عشق جي پاڻ ۾ دليل سان ڀيٽ ڪندي ڏيکاريو ويو آهي ته عقل هميشه دليل گهري ٿو ۽ عشق پنهنجا وشالتا ۾ هر شيءِ کي جذب ڪري ڇڏي ٿو ۽ عشق ئي تنهنڪري اعليٰ بڻجي وڃي ٿو، چون ٿا:

عشق جو احوال ڪو عاشق ڪندو،

عقل جو احوال ڪو فاسق ڪندو.

عشق جي ڪنجڪ جهلي قابو هلون،

عقل کي هاڻي اتي ئي ٿا ڇڏيون.

مرثيو:

مخدوم طالب الموليٰ سائين جن جي شاعريءَ ۾ اسان کي مرثيو به ملي ٿو. اهلبيت اظهار سان عقيدت ۽ محبت هر مسلمان جي دل ۾ موجود آهي. خاص طور ڪربلا جي رِڻ ۾ حضرت
امام حسينؓ، جن جي شهادت وارو دل ڏکوئيندڙ سانحو هر دل کي رت جا ڳوڙها ڳاڙڻ تي مجبور ڪيو. مخدوم طالب الموليٰ جن هڪ حساس دل ۽ سجاڳ شاعر هئا. هنن ان دردناڪ واقعي جي ڪرب کي دل سان ڀوڳيو هوندو.  پاڻ 1946ع کان 1960ع تائين واري عرصي ۾ مرثيا لکيا اٿن، جيڪي سمورا سنه 2004ع ۾ سندن لائق فرزند شاعر مخدوم خليق الزمان، ’شانِ حسين‘ جي نالي سان ڪتاب ۾ ’جليس جعفري‘ کان ترتيب ڏياري پڌرا ڪيا. اهڙي ريت مخدوم طالب الموليٰ جن جو هڪ علمي سرمايو محفوظ بڻجي ويو.

 پاڻ پنهنجي هڪ مرثيي ’اي سرزمين ڪربلا‘ ۾ چون ٿا:

خيمه اطهر لٽيا ڪيئن ۽ جليا ڪهڙي طرح،

آل پيغمبرؐ تي ٿيا جورو جفا ڪهڙي طرح.

ڪلمه گو مرسلؐ سندا ٿيا بي حيا ڪهڙي طرح،

شام قيدي ٿي هليو آل عبا ڪهڙي طرح.

من گهڙيءَ تو ۾ نه آيو زلزلو ڇو اي زمين،

ٿي لڏيو جنهن وقت شاهه دوسر گردون نشين.

(شانِ حسين، ص 155)

ڏهين محرم جي شام ڪربلا جي ميدان تي حضرت امام حسينؓ جي خيمي وارن تي خاموشي، ڏک، درد ۽ پيڙا سان لٿي. اهو وقت ۽ اهو منظر ڏاڍو حزن و غم ۽ رنج الم ڀريو هو. مخدوم صاحب جن مرثيي ”آئون ڇو نه ڪريان شڪر خدائي دوجهان جو“ ۾ چون ٿا:

هڪ شام غريبان ۽ ٻيو اوندهه جو ميدان،

خيمن ۾ تلاطم ۽ اُداسيءَ جوئي سامان،

سڀ عالم عقبيٰ ڏي ويا خيمن جا نگهبان،

هت حسرت و فرقت هو ۽ خاموش بيابان،

عبرت هئي عبرت اڄ خود ظلم خجل هو،

هي لاش نه هو خاڪ تي اسلام جي دل هو.

(شانِ حسين، ص 80)

مخدوم طالب الموليٰ جن مرثين کانسواءِ حمد، نعت، منقبت، نوحه ۽ سلام پڻ چيا آهن. سندن مذهبي شاعري به رومانوي شاعري جيان خوبصورت آهي. خاص طور مرثين ۾ واقعي کي ترتيب سان بيان ڪرڻ ئي ڪاميابي هوندي آهي. جيڪا خوبي مخدوم صاحب جن جي مرثين ۾ نظر اچي ٿي. سندن مرثيا مسدس جي هيئت ۽ عروض جي مختلف بحرن ۾ آهن.

شانِ حسين ڪيڏو نه برتر بلند آ،

پهتو ته ڪربلا کي معليٰ ڪري ڇڏيئين.

رباعي:

فارسي شاعريءَ جي هيءَ صنف به مخدوم صاحب جن جي شاعري ۾ ملي ٿي. سندن رباعين جو مڪمل ڪتاب ’رباعيات طالب‘ ۽ ٻيون رباعيون ’بهارِستان‘ ۾ شامل آهن. هيءَ صنف ٻن حوالن کان ڏکي صنف آهي. هڪ ته ان لاءِ بحر ۽ وزن مقرر ٿيل آهن، ڪنهن ٻئي بحر يا وزن تي رباعي نه ٿي چئي سگهجي ۽ ٻيو ته موضوع يا خيال کي اثرائتي انداز ۾ پيش ڪرڻ لاءِ فقط چار سٽون ئي درڪار ٿين ٿيون. مخدوم صاحب جن پنهنجي رباعين ۾ مالڪ مهربان جي آڏو پنهنجي عاجزي، هيڻائي، مجازي عشق توڙي برابري، سهپ ۽ سياست جهڙا موضوع آندا آهن:

اي بارِ خدا آئون گنهگار آهيان،

مون ڪونه چڱو ڪم ڪيو بدڪار آهيان،

هن نفس جي غلبي کان ته لاچار آهيان،

ته به تنهنجي عنايت جو طلبگار آهيان.

(رباعياتِ طالب، ص 1)

مخدوم صاحب جن پنهنجي سموري شاعريءَ ۾ دنيا جي اجائي وڏائي، هٺ، تڪبر ۽ مخدومي جهڙي رتبي کان بيزاري ڏيکاريندي هميشه هڪ سادي، عاجزي واري ۽ خلق جي خدمت ڪرڻ واري زندگيءَ جي تمنا ڪئي آهي. اهڙا خيال سندن رباعين ۾ به موجود آهن،

بنگلن ۾ رهي دل کي تون مغرور نه ڪر،

دنيا جي طرب عيش کي منظور نه ڪر،

هر پل ۾ غريبن سان اي ’طالب‘! ٿي غريب،

تون عيش فنا کي پنهنجو دستور نه ڪر.

(رباعياتِ طالب، ص 42)

مخدوم صاحب جن جون رباعيون عام فهم، سليس ۽ ڪيترن ئي موضوعن تي هجڻ ڪري پڙهندڙ وٽ مقبول ٿيون آهن.

قطعا:

مخدوم صاحب جن جي شاعريءَ ۾ قطعو به ملي ٿو. سندن هڪ مڪمل ڪتاب قطعن جو آهي ”چهنڊڙيون“ جيڪو پنهنجي نالي مان ئي دلچسپ آهي، مخدوم طالب الموليٰؒ جن هن ڪتاب بابت مهاڳ ۾ لکن ٿا:

”مون هن ڪتاب جو نالو ”چهنڊڙيون“ انڪري رکيو آهي، جو ڪتاب ۾ جيڪي به قطعا آهن، انهن ۾ ڪنهن نه ڪنهن شخصيت بابت ڪجهه نه ڪجهه چهنڊڙيءَ جي قسم جو مگر سچو اشارو ڏنو ويو آهي(21).“

واقعي به هنن قطعن پڙهڻ سان چهنڊڙيون جو هلڪو احساس اُڀري ٿو، جيڪا روش حق ۽ سچ چئي ڏيڻ واري؛ اڄ جي دور ۾ گهٽجندي ٿي وڃي؛ پر مخدوم صاحب جن هڪ حق گو، بلند اخلاق، مدبر ۽ بي باڪ وانگر دنيا آڏو سچ چئي ڏنو آهي:

رڳي ڄاڙي هڻڻ ۾ کوٽو کڙڪو،

رڳي بڪ بڪ ڪرڻ جو ڪوڙو ڪڙڪو،

ته ڇو هڻجن ڀلا ڊاڙون ٻٽاڪون،

سهي سگهجي نه جي هڪڙو به دڙڪو.

(چهنڊڙيون، ص 79)

هزارين انقلاب ايندائي رهندا،

جوابن جا جواب ايندائي رهندا،

ڪي بي تعبير ڪي تعبير سان ختم،

دماغن ۾ خواب ايندائي رهندا.

(چهنڊڙيون، ص 84)

مخدوم طالب الموليٰ جي شاعريءَ ۾ اسان کي فرد به ملي ٿو، ان کانسواءِ پاڻ سنه 1955ع تائين سرائڪي، اردو ۽ فارسي زبان ۾ شعر چيو اٿن، جيڪو ’ڪچڪول طالب‘ ۾ شايع ٿيل آهي. هن ڪتاب کانپوءِ سندن ڪنهن به ٻئي شعري مجموعي ۾ سندن سرائڪي، اردو ۽ فارسي زبان جو شعر شايع ٿيل ناهي.

مجموعي جائزو:

مخدوم طالب الموليٰ سائين جن بابت ڪيل هن مطالعي ۾ اسان کي هيٺيان نُڪتا واضح نظر اچن ٿا:

1)     سروري جماعت جا روحاني اڳواڻ ۽ پير و مرشد جي حيثيت باوجود، خلق جو خادم هجڻ ۽ سرهائي پسائيندا هئا.

2)    سندن طبيعت ۾ وضعداري، بردباري، سهپ، سندن اعليٰ تربيت جو نتيجو هئي.

3)    پاڻ انصاف پسند، ڪوڙ سان نفرت ڪندڙ ۽ منهن تي سچ چئي ڏيندڙ بي باڪ شخص هئا.

4)    سموري حياتي علم و ادب لاءِ وقف ڪندي نه رڳو ڪتاب شايع ڪرايائون پر عملي طور ادارا جوڙي، مختلف علمي ادبي ادارن جي سرپرستي ڪندي ڪيترن ئي نون اديبن، شاعرن توڙي فنڪارن لاءِ پليٽ فارم مهيا ڪيائون.

5)     نثر ۾ سندن محبوب موضوع ’ٻولي‘ رهيو ۽ ان سلسلي ۾ لفظن جا بنياد تلاشيندي بي باڪيءَ سان نوان بحث به ڇيڙيائون.

6)    شاعريءَ جي لڳ ڀڳ سمورين صنفن تي طبع آزمائي ڪيائون، خاص طرح پاڻ کي روايت سان ڳنڍيل رکيائون.

7)    مخدوم صاحب جن هڪ ئي وقت تي نيم ڪلاسيڪل ۽ عروضي سان پاڻ کي ڳنڍيل رکيو.

8)    موسيقي شناس هجڻ سبب سندن ڪافيءَ ۾ ردم، لئه ۽ رواني موسيقيت پيدا ڪري رهي آهي.

حوالا

1.    مخدوم طالب الموليٰ، ”منهنجو ننڍپڻ“، طالب الموليٰ اڪيڊمي هالا، 1993ع

2.     مخدوم جميل الزمان (مرتب)، ”انهن سنڌي ڳالهڙي“، ص 120-1، طالب الموليٰ اڪيڊمي، 1995ع

3.     قاضي عبدالحق انصاري (مرتب)، ٽائون ڪميٽي هالا جي ٽي ساله ڪارڪردگي رپورٽ، ٽائون ڪميٽي هالا، 1990ع

4.     مخدوم طالب الموليٰ (مترجم)، ’امام غزالي جا خط‘، طالب الموليٰ اڪيدمي، 1994ع

5.     مخدوم طالب الموليٰ، ”يادِرفتگان“، سنڌي ادبي بورڊ، 1994ع

6.     يادِ رفتگان، ڇاپو پهريون 1953ع

7.     مخدوم طالب الموليٰ، ڪافي، بزم طالب الموليٰ، شاخ هالا، 1962ع

8.  ’سچل سرمست ۽ ان جا همعصر شاعر‘، ڊاڪٽر مخمور بخاري، سنڌ ثقافت کاتو حڪومت سنڌ، 2011ع

9.     مخدوم طالب الموليٰ، ”مضامين طالب الموليٰ“، طالب الموليٰ اڪيڊمي، سال 1994ع

10.     مخدوم طالب الموليٰ، ”لغات سنڌي مخففات“، سنڌي ادبي بورڊ، 1991ع

11.     مخدوم طالب الموليٰ، ”مصري جون تڙون“، طالب الموليٰ اڪيڊمي 1990ع

12.     مخدوم طالب الموليٰ، ”ديوان طالب الموليٰ“، سروري پبليڪيشن 1992ع

13.     خليفو گل هالائي، ”ديوان گل“، بمبئي ڇاپو 1858ع

14.     منٺار فقير راڄڙ، ”رسالو رهنمائي“، ص 7، مرڪزي بزم طالب الموليٰ سنڌ، 1984ع

15.     ڊاڪٽر مخمور بخاري، ”حضرت مخدوم نوحؒ “ (سوانح ۽ علمي آثار) (مقالو) شامل، قومي ادبي ڪانفرنس ارغون، ترخان ۽ مغل دور، مرتب: ڊاڪٽر خورشيد عباسي، ص 30، سنڌي شعبو ڪراچي يونيورسٽي، ڪراچي 2009ع

16.      مخدوم طالب الموليٰ، ”چهنڊڙيون“طالب الموليٰ اڪيڊمي، 1992ع

”مهراڻ“ ٽماهي نمبر 1/2012ع

نئون صفحو --  ڪتاب جو ٽائيٽل صفحو
ٻيا صفحا 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 
هوم پيج - - لائبريري ڪئٽلاگ