رياض عمراڻي
جديد ڪافي گو شاعر مخدوم طالب الموليٰ
اسان جي سنڌ ۾ ڪيتريون ئي روحاني، سماجي ۽
سياسي شخصيتون ٿي گذريون آهن، انهن ۾ ڪي
شخصيتون گاديءَ جي حوالي سان به مشهور آهن. تن
۾ سروري جماعت حضرت مخدوم سرور نوح جي نالي
سان سڃاتي وڃي ٿي، هن جماعت جوهر مريد ”لاالله
الالله“ جو ورد ضرور ڪندو آهي. تاريخ لکي ٿي
ته جڏهن مخدوم سرور نوح جو انتقال ٿيو هو،
تڏهن سندس جنازي ۾ 9 لک مريدن شرڪت ڪئي هئي.
ان کانپوءِ جي جماعت 9 لک گودڙي نالي سان
سڃاتي وئي. انهيءَ گادي جو سترهون سجاده نشين،
جديد سنڌي ڪافيءَ جو تخليقڪار، محسن ادب ۽ علم
حضرت مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ رهيا آهن،
جن جو والد ماجد مخدوم غلام محمدؒ آهي.
پنهنجي سڄي زندگي امت مسلم ۽ الله پاڪ ۽ حضرت
محمد مصطفيٰ ﷺ جي احڪامن موجب گذاريائون، اهڙي
طرح پاڻ شهيد ڪربلا حضرت امام حسينؑ جن جي غم
۾ محرم مهيني ۾ ڪارا ڪپڙا به پائيندا هئا ۽ غم
حسين پڻ ڪندا هئا.
پاڻ هڪ عظيم سياسي رهنما طور سياسي سفر جي
شروعات پيپلز پارٽي جي باني اڳواڻ جي حيثيت
سان ڪيائون. سڄي زندگي ڀٽي ازم جي پچار ۾
گذاريائون. اڄ به سندن نورچشم حضرت محمد امين
فهيم ۽ مخدوم خليق الزمان اهي وفا جا وچن
نڀائي رهيا آهن. پاڻ ان سان گڏ هڪ اديب، شاعر،
شفيق انسان رهيا آهن. سندن صحافتي خدمتون به
ڪنهن کان ڳجهيون ۽ لڪل نه آهن. مخدوم طالب
الموليٰ حاڪم طبقي ۾ رهندي به هيٺين ڪلاس جي
ماڻهن جي ڳالهه ڪئي آهي. پاڻ مخدومي ۽ پيريءَ
کي پوئتي رکي، هڪ فقيري ڪلاس ۽ عام ماڻهوءَ جي
ڪلاس جي ڳالهه ڪندو هيو، سندن دل، روح ۽ خيال
جو رستو عام ماڻهن جي دلين سان ڳنڍيل هيو،
مخدوم طالب الموليٰ ون يونٽ تحريڪ ۾ بهادري ۽
همٿ سان سنڌي ماڻهن جي مفادن جي ڳالهه ڪري،
سنڌ ڌرتيءَ جو حق ادا ڪيو. اهو هڪ وڏو الميو
به آهي. مخدوم صاحب پنهنجي سڄي حياتيءَ ۾ سنڌ
واسين جو ڌڻي ٿي رهيو آهي. سندس پونيئرن ۾ به
اهڙا احساس ۽ جذبا آهن.
حضرت مخدوم طالب الموليٰ مجازي عشق، معرفت
حقيقت حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
منهنجو تنهنجي اڳيان مجبور اکيون،
آهن تنهنجيون سراپا نور اکيون.
مخدوم صاحب جي ڪلام ۾ تصوف جو رنگ گهڻو ملي
ٿو، جيڪو هر هڪ مذهب ۾ شامل آهي. گوتم ٻڌ ۽
عيسائين وٽ به تصوف موجود هو، تصوف جي فڪر ۾
خدا هر دل ۽ هر جاءِ تي موجود آهي. صوفيءَ جو
خدا ڪائنات گير آهي، پر هو محدود نه آهي،
مخدوم صاحب فرمائي ٿو.
تنهنجو اکيون سهڻيون سڄڻ
جنهن کي ڏسن تنهن کي ڪهن
مخدوم صاحب جي ڪلام ۾ اکيون مرڪزي ڪردار آهن،
جن کي پاڻ مختلف روپن سان ڏٺو اٿن ۽ مختلف
القاب ڏنا اٿن. سندس عشق جو ڪيهر شينهن ڪجيلن،
ڪڪوريل اکين جي گهور کانپوءِ نروار ٿئي ٿو،
پرينءَ جي اکين ۾ جيڪي مئه خانا موجود آهن، تن
جي ٽڪراءُ کان نينهن جو نشو گجگوڙ شروع ڪري
ٿو.
تصوف جي رنگ ۾ اکين مان سڀ ڪجهه نظر اچي وڃي
ٿو، هميشه تصوف ننڍا سوال کنيا آهن ۽ فلسفي
وري وڏن سوالن جا جواب ڳوليا آهن.
مخدوم طالب الموليٰ جو خاندان ۾ علم ۽ عرفان
جو مرڪزي ڪردار رهيو آهي. پاڻ پنهنجي ذاتي
لائبريريءَ کي هڪ درسگاهه ۾ منتقل ڪيائون، جتي
اڄ به خاص و عام فيض حاصل ڪري، انساني فڪر،
شعور جي عالمي فڪر جون راهون ڳولڻ ۾ مصروف
آهن.
انسان جو وجود به هڪ ڪائنات آهي، صرف پرک جي
ضرورت آهي. مخدوم طالب الموليٰ هميشه انسان جي
دنيا کي آباد ڪرڻ، فقيري ۽ تصوف جي پيغام کي
عام ماڻهن جي دلين تائين پنهنجي ڪلام ذريعي
پهچايو آهي، هڪ هنڌ چئي ٿو.
سهڻل جا سينگار واهه واهه دل کي وڻن ٿا،
دل کي وڻن ٿا، ڏاڍا ٺهن ٿا، من کي موهين ٿا!
ڪارا ڪارا ڪنڍڙا، سهڻا سهڻا سنهڙا سنهڙا
وانگوڙي ۾ وار، وهوا دل کي وڻن ٿا!
تيل ڦليل ڦڻيون ڦوڪارا، ڌوپيل واسيل ڪيس هو
ڪارا ،
گهرا گهنڊيدار، وهه وا دل کي وڻن ٿا.
اَبرو عجيب ڏنگا ۽ ڏوڙا، ڏيهه ڪن گهوڙا گهوڙا
تيز ڪنا تلوار، وهوا دل کي وڻن ٿا
ٻئي اکيون ڄڻ باز ۽ بحري، مار ڪرڻ لئه پون
ٿيون قهري،
ڪن شاهاڻا شڪار، وهوا دل کي وڻن ٿا
روز چمان چشمن تي چايان، لائق سمجهي لبن سان
لايان
پرين جا پيزار، وهوا دل کي وڻن ٿا.
حضرت مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ سنڌي
موسيقيءَ جو وڏو ڄاڻو هو، مون ته ٻڌو آهي ته
هارمونيم تي ڳائيندا به هئا. سندس ڪلام کي
فقير حسين بخش خادم، ڦوٽي زرداري، عابده پروين
۽ رونا ليليٰ تمام گهڻو ڳايو آهي. اڄ به هند ۽
سنڌ ۾ سندس ڪلام ڳايو وڃي ٿو، سندن والد مخدوم
غلام محمد عرف گل سائين پڻ فقيري رنگ ۾ رڱيل
هئا. جڏهن محمد فقير کٽياڻ سندن بنگلي تي هالا
ويا هئا ته پاڻ سندن وڏي آجيان ڪئي هئائون. اڄ
به مخدوم هالا هائوس ۾ فقير صاحب جي نالي سان
منسوب کٽ رکيل آهي. جڏهن محمد فقير کٽياڻ هن
جهان مان لاڏاڻو ڪري ويا ته پاڻ ٽي ڏينهن سندس
تڏي تي اچي ويٺا رهيا. محمد فقير کٽياڻ جي
درگاهه تي طالب سائين پاڻ به حاضري ڀريندا
هئا. مرحوم رئيس دوست علي خان کٽياڻ سجاده
نشين درگاهه محمد فقير کٽياڻ سڄي زندگي سائين
طالب الموليٰ جي حاضريءَ ۾ گذاريو. سندس وفات
کانپوءِ اڄ رئيس احمد کٽياڻ، درگاهه منٺار
فقير راڄڙ (کپرو) ۽ فقير نوح هوٿياڻي کيبر
وارو سلسلو به ساڳيءَ درگاهه حضرت نوح رحه سان
منسلڪ رهيو. اهڙي طرح مخدوم طالب الموليٰ اسان
کان 11 جنوري 1993ع ۾ ٻنپهرن جي قريب وڇڙي وڃي
مالڪ سان مليو، پاڻ درگاهه سرور نوح هالا ۾
آرامي آهن.
برهه ڪيو بيمار، محب اچي رس مهل اها اٿئي.
جاويد احمد ميمڻ
سنڌ جو درويش صفت شاعر: طالب الموليٰ ؒ
سنڌ جي سرزمين مڻيادار شخصيتن، محبت ونڊيندڙ
ماڻهن سان ڀري پئي آهي، جن پنهنجي ڪوشش، آدرشن
۽ محبتن سان عام ماڻهن جي سهائتا ۽ خدمت لاءِ
پاڻ ارپيو آهي. اهڙين عظيم شخصيتن ۾ حضرت
مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جو نالو به
سرفهرست آهي. مخدوم طالب الموليٰ هڪ گهڻ رخي
شخصيت جو مالڪ هو ۽ سندن زندگي جا مختلف پهلو
۽ رنگ آهن. پاڻ هڪ ئي وقت نه رڳو شاعر، عالم،
اديب، ليکڪ، محقق ۽ موسيقيءَ جو ڄاڻو هو، پر
هڪ عظيم بزرگ، اولياءَ، ولي ڪامل، صاحب الفيض،
غوث الحق مخدوم نوح سرور جي سهروردي سلسلي ۽
درگاهه شريف جو سترهون سجاده نشين به هو ۽
سروري جماعت جو روحاني پيشوا به هو.
مخدوم طالب الموليٰ جي شخصيت ۾ سياسي سرواڻيءَ
جو تاريخي پهلو وڏي اهميت رکي ٿو. حضرت طالب
الموليٰ چمڪندڙ ۽ روشن ستارو هو. سندن ظاهري
تعليم ۽ تربيت پڻ انهن ڪاليجن يا يونيورسٽين
مان نه ٿي هئي، جن مان ورتل ڊگريون ڪنهن
ماڻهوءَ جو قد ۽ وزن وڌائڻ جو ڪارڻ بڻجن ٿيون،
پر تنهن هوندي به هو خانداني روايتن موجب گهر
ويٺي قرآن شريف ۽ سنڌي پڙهيو. ان کان علاوه
مخدوم صاحب فارسيءَ جا ڳچ ڪتاب جهڙوڪ آمد
نامو، دو وايو، ٽوايو، ڪريما، پندنامو، گلستان
۽ بوستان پڙهي پورا ڪيا ته کين سندن والد ۽
مرشد صلاح ڏني ته ڪتابن جو ايترو علم حاصل ڪرڻ
ڪافي آهي.
سندن تعليم و تربيت ۾ سندن چاچي، محسن علم و
ادب ۽ جديد هالا جي معمار حضرت غلام حيدر
قريشي جو وڏو حصو هو. مخدوم صاحب ڪتابي علم
سان گڏ فطرت جي علم طرف به توجهه ڏنو ۽ سٺن
ماڻهن جي صحبت مان مان به فيض پرائيندو هو.
اهڙي طرح هن دور جي هڪ اهم علمي، ادبي، سياسي،
سماجي ۽ روحاني شخصيت جي تعمير ۽ تڪميل ٿي. هن
پاڻ وهيڻي، ڀلي انسان، ٻين وهيڻن انسانن وانگر
ٻوليءَ جي جهولي ڀري، علم ادب جي خدمت ڪئي ۽
ثقافت جي سينڌ سنواري، سندن انداز نرالو ۽
منفرد هو.
قمر الدين ابڙو
لڏي ويا اڏي ويا سخن جي عمارت...
مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ علم پرور، زماني
جا گوهر ۽ مردم شناس شخص هئا. سندن والد جو
نالو مخدوم غلام محمد هو، جيڪو پڻ پنهنجي دور
۾ هڪ مصلح ۽ غريب پرور هو. خانداني طور ورهين
کان وٺي خدمت خلق جي عيوض کين ”مخدوم“ جو لقب
مليو، جيڪو تاحال ساڳئي جذبي ۽ خدمت سان
سنڀاليندا اچن ٿا. سندس مريدن جو تعداد نو لک
چيو وڃي ٿو. جنهن سبب سندن گادي ”نو لکي
گودڙي“ جي نالي سان مشهور آهي. مخدوم طالب
الموليءِ ان گاديءَ جا 17 نمبر سجاده نشين
هئا. مخدوم صاحب روحاني فيض سان گڏ تعليم جي
ترويج ۾ به اهم ڪردار ادا ڪيو. پاڻ سروري
اسلاميه ڪاليج هالا، طالب الموليٰ اوريئنٽل
ڪاليج هالا، سنڌ طيبه ڪاليج حيدرآباد، طالب
الموليٰ هاءِ اسڪول دادو قائم ڪري علم جي شمع
کي روشن رکيو. ان کان علاوه پاڻ سون جي تعداد
۾ غريب شاگردن ۽ شاگردياڻين کي فيون، ڪتاب ۽
لٽا ڪپڙا وٺي ڏيندا هئا. غريب شاگردن جي ته
باقاعده وٽن لسٽ هوندي هئي پاڻ ان ڪم کي ادا
ڪندي روحاني تسڪين محسوس ڪندا هئا. حالانڪه
روايتي طورتي اسان وٽ گادي نشين بزرگ جديد
تعليم جا مخالف رهيا آهن ۽ ڪن بزرگن ته ڪوشش
ڪري تر ۾ اسڪول کولڻ جي مخالفت پئي ڪئي آهي.
مخدوم صاحب جي شخصيت جو ٻيو اهم ترين پهلو علم
و ادب پروري آهي، پاڻ پنهنجي دور جا وڏا عالم،
اديب ۽ شاعر هئا سنڌي ادب جون ڪلاسيڪي روايتون
سندن تحريرن ۾ نمايان نظر اچن ٿيون. پاڻ
شاعريءَ جي ذريعي قومي سجاڳي جو ڏس ڏنو. ان
سان گڏ انساني اقدار جي فروغ لاءِ به پنهنجي
قلم ذريعي راهه هموار ڪئي. مخدوم صاحب جن نه
صرف سنڌ جي سماجي ۽ تهذيبي قدرن جي پاسداري
ڪئي، پر ادبي اصولن ۽ ٻوليءَ جي گهاڙيٽن جو به
پورو پورو خيال رکيو. شاعريءَ م ڪهڙن لفظن جي
ڀڃ گهڙٿي سگهي ٿي، ان لاءِ پاڻ ”لغات سنڌي
مخففات“ ترتيب ڏنائون، جو سندن حياتيءَ ۾ آخري
ڪتاب شايع ٿيو، ان کان علاوه علم ادب جي ترقي
لاءِ ڪيترا رسالا ڪڍيائون. سندن ڪتاب ٻولي ۽
ادب جو قيمتي سرمايو آهن. پاڻ نه، صرف روحاني
سلسلي ۾ تصنيف ۽ تاليف ۽ مشغول رهيا پر سنڌي
روايتي شاعري ۽ راڳ کي ترقي وٺرائڻ لاءِ
مشاعرن جون محفلون منعقد ڪندا هئا. بزم طالب
الموليٰ جون شاخون پوري سندن ۾ قائم هيون جن
جي سري هيٺ وڏا وڏا مشاعرا ۽ ادبي محفلون
ٿينديون هيون، جن جي پاڻ سرپرستي ڪندا هئا،
1956ع ۾ جيڪا ادبي ڪانفرنس ڪوٺائي هئائون ان ۾
جيڪي تجويزون ڏنائون، انهن جي اَڌار تي، اڳتي
هلي سنڌي ادبي بورڊ ”لوڪ ادب جي اسڪيم جوڙي،
جنهن طرفان هن وقت تائين لوڪ ادب جي مختلف
موضوعن تي چاليهارو کن ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن.
پاڻ ٻه دفعا سنڌي ادبي بورڊ جا چيئرمين رهيا.
سندن ايامڪاريءَ ۾ بورڊ جيڪي سنڌي ادب جي
اشاعت ۽ ترقي لاءِ ڪارناما سرانجام ڏنا. اهي
ادبي تاريخ ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکن ٿا. آخري
ڏينهن ۾ پاڻ بورڊ طرفان غريب اديبن ۽ شاعرن
لاءِ وظيفي جو اعلان پڻ ڪيو هئائون، جنهن تحت
نه صرف مسڪين اديبن ۽ شاعرن جي بيواهن کي به
معاوضو ملندو هو. بورڊ جي چيئرمين جي حيثيت ۾
پاڻ سنڌ جي تاريخ ۽ لوڪ ادب جي املهه ورثي کي
محفوظ ڪرڻ لاءِ مناسب اپاءُ ورتا. سندن سياسي
زندگيءَ تي نظر وجهجي ٿي ته سندن ڪردار ملڪي
سياست ۾ نمايان نظر اچي ٿو. پاڻ سياست ۾ اصول
واري سياست جا قائل هئا. مرڻ گهڙي تائين اصولن
سان سوديبازي ڪين ڪيائون. هميشه ذاتي مفاد کان
مٿي ٿي سوچيائون ۽ ملڪي مفاد کي هردم مقدم
رکيائون. عوام جي آگاهي ۽ صاف سٿري سياست جي
فروغ لاءِ مخدوم صاحب هالا مان مختلف وقتن ۽
ٽن اخبارن ”پاسبان“، ”الڪوئر“ ۽ ”الزمان“ جو
اجراع ڪيو ۽ انهن جي هر لحاظ کان سرپرستي ڪئي.
شخصي طور مخدوم صاحب وڏي مڻيا وارا مرد هئا،
عام زندگيءَ ۾ نفاست ۽ نزاڪت پسند هئا. وس
پڄندي، ڪنهن کي تڪليف نه ڏيندا هئا، ڪنهن تي
حڪم به نه هلائيندا هئا بلڪه ڳالهائڻ ۾ به
امري صيغو استعمال نه ڪندا هئا. روح رنجائڻ
پاپ سمجهندا هئا. اهڙا گوهر صدين کانپوءِ جنم
وٺندا آهن.
رپورٽ: سعيد احمد سولنگي
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ۽ مخدوم محمد زمان
طالب الموليٰ جن جي سالگره تقريب
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ ۽ مخدوم محمد زمان
طالب الموليٰ سنڌي ادب جا ٻه اهڙا صد احترام
نالا آهن، جن جي تذڪري کان سواءِ سنڌي ٻولي ۽
ادب اڻپورو ۽ بي سواد رهجي ويندا. شمس العلماء
مرزا قليچ بيگ جي ساري حياتي لکندي ۽ پڙهندي
گذري، هن ساڍن چئن سؤن کان به مٿي ڪتاب لکيا.
افسانوي ادب ۽ تحقيقي ادب سميت سنڌ جي تاريخ،
سنڌي ٻوليءَ جي گرامر تي به قابلِ تحسين ڪم
ڪيو. اهڙي نوعيت ۽ معيار جو ڪم ورلي ڪنهن عالم
ڪيو هوندو. مرزا صاحب جي علمي ڪارنامن ۽ خدمتن
کي مڃتا ڏيڻ لاءِ سرڪار طرفان سنڌ يونيورسٽيءَ
۾ ”مرزا قليچ بيگ چيئر“ پڻ قائم ڪئي وئي آهي،
جتي مرزا صاحب جي ڪيل علمي، ادبي ۽ تحقيقي
پورهئي تي ڪم ٿي رهيو آهي. مخدوم محمد زمان
طالب الموليٰ جن جو به سنڌي ادب ۾ تمام وڏو
نالو ۽ مقام آهي. پاڻ پنهنجي مزاج ۽ طبعيت ۾
نه رڳو اديب، شاعر، ماهر لسان ۽ لغت نويس هئا،
پر ان کان وڌيڪ هو شفيق ۽ بردبار طبعيت جا
مالڪ هئا. پاڻ ڪيترائي ادارا ٺاهي هلايائون.
شاعريءَ ۾ به پاڻ يڪتا هئا، ڪافيءَ تي کين
ملڪو حاصل هُئنِ ۽ هو جديد ڪافيءَ جا پڻ باني
هئا. ازان سواءِ سنڌي ٻوليءَ جا ماهر ۽ لغت
نويس به هئا. سندن ترتيب ڏنل ڪتاب- ”لغاتِ
سنڌي مخففات“، ۽ ”يادِ رفتگان“ علمي حلقن ۾
نهايت قدر جي نگاهه سان ڏٺا وڃن ٿا. سندن ٻن
ڊزن کان وڌيڪ ڪتاب ڇپجي پڌرا ٿيا آهن.
سنڌي ادبي بورڊ ڄام شوري طرفان انهن نامور
شخصيتن جا جنم ڏهاڙا سندن جنم تاريخ 4- آڪٽوبر
تي سنڌي ادبي بورڊ ڄام شوري ۾ سادگيءَ واري
انداز ۾ ملهايا ويا. هن پروقار تقريب جي صدارت
بورڊ آف گورنرس جي ميمبر ۽ بورڊ جي فنانس
ڪاميٽيءَ جي چيئرمن جناب نظر محمد ڳاهي صاحب
ڪئي. خاص مهمان بورڊ آف گورنرس جو ميمبر جناب
سرفراز راڄڙ صاحب هو. ان موقعي تي آجياڻي
تقرير ڪندي بورڊ جي سيڪريٽري (نگران) جناب
الهڏتي وگهئي صاحب چيو ته: شمس العلماء مرزا
قليچ بيگ
۽ قبله مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ سنڌي علم
و ادب جا اهي چمڪندڙ ستارا آهن، جيڪي علمي ۽
ادبي دنيا ۾ ڪڏهن به نه اُجهامندا، جيستائين
هن ڪائنات جو وجود باقي هوندو تيستائين هي
نالا به ادب جي افق تي پيا جڳمڳائيندا
رهندا. هن مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جي
حوالي سان چيو ته قبله مخدوم محمد زمان طالب
الموليٰ اسان سڀني بورڊ واران لاءِ ڇپر ۽
ڇانءُ هئا، قبله سانئن جي دعائن سان آءٌ اڄ هن
ڪرسيءَ تي پهتو آهيان. هن چيو ته 90 واري
ڏهاڪي کان وٺي قبله سانئن جو ڪوبه ڏهاڙو نه
ملهايو ويو آهي پر اسان بزرگن جي ڏهاڙن ملهائڻ
جي شروعات ڪري رهيا آهن. هن چيو ته سنڌي ادبي
بورڊ شمس العلماء مرزا قليچ بيگ جي علمي ڪاوشن
تي ساراهه جوڳو ڪم ڪيو آهي، مرزا صاحب جو ڪم
تمام وڏو آهي. بورڊ مرزا صاحب جو قرضي آهي.
سنڌي ادبي سنگت ڄام شوري جي جوائنٽ سيڪريٽري
محترم محمد يوسف جويي خطاب ڪندي چيو ته سنڌي
ادبي بورڊ اهڙو تحقيقي ادارو آهي جيڪو سنڌ جي
علم، ادب، تاريخ، ٻولي، ڪلچر ۽ لغت تي ڪم ڪري
ٿو ۽ عالمن اسڪالرن کي مان بخشي ٿو. سنڌي ادبي
بورڊ کي جن به شخصيتن ٺاهيو انهن جا به ڏينهن
ملهائڻ گهرجن، ڇو ته اهي هن اداري جا باني هئا
۽ هيءُ ادارو انهن جو مقروض آهي. هن چيو ته 90
واري ڏهاڪي کان پوءِ هن اداري ڪابه ذڪر جوڳي
ترقي نه ڪئي آهي. اهڙن اسڪالرن، عالمن ۽ ذهين
ماڻهن جي مقرري نه ٿي آهي، جنهنڪري بورڊ تحقيق
جي حوالي سان ڪي نيون شيون ميدان تي نه آنديون
آهن. موجوده بورڊ آف گورنرس کي اُن طرف غور
ڪرڻ گهرجي. هن چيو ته ادب، ٻولي، ثقافت ۽
تاريخ وسيع موضوع آهن، انهن تي ان معيار جا
اسڪالر، عالم ۽ محقق هتي هئڻ گهرجن ته جيئن
بورڊ هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجو وڃايل عالمي معيار
بحال ڪري سگهي. صحافي حاڪم علي چانڊئي ٻنهي
نامور شخصيتن تي مقالو پڙهندي چيو ته: اهي ٻئي
نالا ادب جي دنيا تي حاوي رهيا آهن. هن چيو ته
مرزا قليچ بيگ جنهن دور ۾ ڪتاب لکيا، انهن
ڏينهن ۾ پريسون به نه هيون، پر هن جيترا ڪتاب
لکيا، اڄ ڏينهن تائين ڪنهن به اديب ايترا ڪتاب
نه لکيا آهن. ماهوار ”سرتيون“ جي ايڊيٽر
محترمه گلبدن جاويد مرزا چيو ته شمس العلماء
مرزا قليچ بيگ جون علم و ادب ۽ تحقيق ۾ وڏيون
خدمتون آهن. سندن ڪم تي نئين سر تحقيق ٿيڻ
گهرجي. هن چيو ته قبله مخدوم محمد زمان طالب
الموليٰ ۽ منهنجا والد بزرگوار ٻئي هڪٻئي جا
جگري دوست هئا. منهنجو والد
بزرگوار
شهيد احمد خان آصف مصراڻي وڏي پايي جو شاعر
هو، هن وڌيڪ چيو ته ”سرتيون“، رسالو منهنجي
ڪري ئي سنڌ جي عورتن کي تحفي ۾ مليو آهي، هن
چيو ته اسان گهڻو عرصو آمريت واري دور ۾ رهيا
آهيون، جنهنڪري پنهنجي قومي رهبرن جا ڏهاڙا
ملهائي نه سگهيا آهيون.
مرحوم خان محمد پنهور جي بيوهه محترمه نسيم
پنهور چيو ته آءٌ ٻنهي شخصيتن کي ننڍپڻ کان
پڙهندي آئي آهيان، هو ٻئي علم، ادب ۽ تاريخ جي
حوالي سان وڏا عالم ۽ اسڪالر هئا، سندن خدمتون
وسيع آهن. هن چيو ته مخدوم محمد زمان طالب
الموليٰ جي علمي خدمتن تي تحقيق يا پي.ايڇ.ڊي
وغيره ٿيڻ گهرجي. خاص مهمان جناب سرفراز راڄڙ
پنهنجي خطاب ۾ چيو ته مخدوم محمد زمان طالب
الموليٰ سنڌ جي نهايت ئي اعليٰ شخصيت ۽ فقير
منش ماڻهو هو، جنهن زندگيءَ جو آخري حصو سنڌي
ابي بورڊ کي ارپيو. مخدوم صاحب بورڊ ۽ بورڊ جي
ملازمن لاءِ سهوليتون مهيا ڪري ڏنيون. مخدوم
صاحب ڄام صادق علي جهڙي سخت گير ماڻهوءَ کان
بورڊ لاءِ 2 ڪروڙ رپيا ورتا. هن چيو ته مخدوم
محمد زمان طالب الموليٰ سنڌي ادبي بورڊ کي
ٻيهر جيئاريو. هن وڌيڪ چيو ته مخدوم جميل
الزمان صاحب جن پنهنجي ڏاڏي سانئن جا تسلسل
آهن ۽ هو به بورڊ ۽ بورڊ جي ملازمن لاءِ
جاکوڙي رهيا آهن. هن مرزا قليچ بيگ بابت
پنهنجي تقرير ۾ چيو ته مرزا صاحب اڻويهين
صديءَ جو وڏو اديب ۽ وڏو داناء ماڻهو هو. هن
جهڙا ماڻهو اسان وٽ تمام گهٽ پيدا ٿيا آهن.
سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻهو مرزا صاحب جا قرضي آهن.
آخر ۾ جناب نظر محمد ڳاهي صاحب صدارتي خطاب
ڪندي چيو ته سنڌ امڙ پنهنجي گود ۾ تمام وڏا
ماڻهو پيدا ڪيا آهن، جن جا ڪارناما تمام وڏا
آهن ۽ انهن تي صديون فخر محسوس ڪنديون. هن چيو
ته مرزا قليچ بيگ ۽ مخدوم محمد زمان طالب
الموليٰ پاڻ ته وڏا اديب ۽ عالم هئا، پر سندن
نسل ۾ به ادبي ۽ علمي سلسلو ڇڏي ويا. هن چيو
ته جديدي سنڌي ادب ۾ مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڪم
ٿيل آهي. هن ڊرامي، ناٽڪ، ناول، ڪهاڻي سميت
ٻاراڻي ادب تي لاجواب ڪم ڪيو. هو رڳو اديب نه
پر ادبي معمار به هو. هن چيو ته مخدوم محمد
زمان طالب الموليٰ سان منهنجون رهاڻيون ڪافي
ڀيرا ٿيون. مخدوم صاحب هر طرح سان عظيم ڪردار
هو. هن جناب ذوالفقار علي ڀُٽي کان گورنري نه
ورتي پر سنڌي ادبي بورڊ گهُري ورتو. هن چيو ته
زنده قومون، پنهنجي هيرن کي ياد ڪنديون آهن،
اڄ اسين سنڌي ادب جي ٻن هيرن کي ياد ڪري دلي
خوشي محسوس ڪري رهيا آهيون.
هيءَ تقريب، شام جو 6:00 وڳي شروع ٿي ۽ رات جو
8:00 وڳي پنهنجي اختتام تي پهتي. هن تقريب جي
ڪاروائي سنڌي ادبي سنگت شاخ ڄام شوري جي
سيڪريٽري محترم محمد علي گهانگهري صاحب هلائي.
هن تقريب ۾ سنڌي ادبي سنگت شاخ ڄام شوري پڻ
سهڪار ڪيو.
”مهراڻ“ ٽماهي نمبر 4/2011ع
خورشيد ٻگهيو
مخدوم طالب الموليٰ جي گهڻ رخي شخصيت
هالا علم و ادب سياست ۽ ثقافت جي حوالي سان
سڄي سنڌ سميت سموري ملڪ ۾ سڃاتو وڃي ٿو. هن
مٽيءَ ۾ وڏين هستين جنم ورتو آهي. جن کي تاريخ
۾ هڪ الڳ سڃاڻپ مليل آهي. سنڌي ٻولي موهن جي
دڙي جي ميسارجڻ کان به اڳ جي آهي سندس قدامت ۽
سندس عظمت تي مڪلي جو مقام گواهه آهي ته سنڌ ۾
وڏن عالمن، بزرگن، مفڪرن، شاعرن، اديبن ۽ ولين
جنم ورتو آهي ۽ انهيءَ مٽيءَ ماءُ جي هنج ۾
آرامي ٿيا. مهراڻ جي مٽيءَ کي ئي اهو مانُ ۽
مرتبو حاصل آهي جو هيءَ مٽي ولين ۽ بزرگن جي
سونهن سان سجيل آهي ۽ ڌرتي جي سيني تي چؤڦير
ماڻڪ ۽ موتي وکريل آهن، انهن ئي ماڻڪ موتين
مان سجايل مالها ۾ مخدوم محمد الزمان طالب
الموليٰ به هڪ قدآور شخصيت رکندڙ مڙس هو. گهڻ
رخي شخصيت رکندڙ مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي
زماني جو بهترين شاعر هئڻ سان گڏ سياست ۾ به
سڀ کان ڀڙ هو. طالب الموليٰ قومي اسيمبلي جو
ميمبر چونڊجي جڏهن ايوانن ۾ پهتو ته پنهنجي
علائقي کي ترقي وٺرائڻ لاءِ وڏو ڪردار ادا
ڪيائين. سندس خاص توجهه علائقي جي پٺتي پيل
تعليم تي هئي ۽ سندس تڪ ۾ تعليم جي واڌاري
لاءِ ڪيل ڪوششون لازوال آهن. سندس ئي ڪوشش سان
ڪيترائي نوان تعليمي ادارا وجود ۾ آيا، جتان
تعليم حاصل ڪندڙن اڳتي هلي پنهنجي علائقي، ملڪ
۽ قوم جي خدمت ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. طالب
الموليٰ ادبي حوالي سان به اهم ترين شخصيت جي
حيثيت رکي ٿو. سنڌي ادبي بورڊ جي چيئرمين جي
عهدي تي گهاريل وقت ۾ سنڌي ادب کي هٿي وٺرائڻ
لاءِ پاڻ پتوڙيندو رهيو. ان ۾ ڪوبه وڌاءُ نه
ٿيندو ته سنڌي ادبي بورڊ ۽ تعليم جي واڌاري
لاءِ جيڪا ڪوشش مخدوم طالب الموليٰ ڪئي تنهن
جو مثال ڪٿي به نٿو ملي. عوامي خدمت کي پنهنجو
نصب العين سمجهندڙ مخدوم طالب الموليٰ پنهنجي
هڪ شعر ۾ چوي ٿو ته:
اگر خدمت ڪرڻ جي ناهي طاقت طالب الموليٰ،
ته پوءِ مخدومي دنيا ۾ وڏو منصب ته ڪونهي ڪو.
مخدوم طالب الموليٰ هڪ ئي وقت، مخدوم سرور نوح
جو 17 هون گادي نشين، سروري جماعت جو روحاني
پيشوا، سياستدان، سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمن ۽
حساس دل رکندڙ شاعر هئڻ سبب انتهائي مصروف
زندگي گذاري. پر ايترين سارين مصروفيتن باوجود
به هن سنڌي ادب کي پنهنجي تصنيف جي تمام وڏي
خزائي سان نوازيو. سندس شايع ٿيل ڪتابن ۾ بهار
طالب، رباعيات طالب، خودشناسي، مضمونن جو ڪتاب
شيطان، اسلامي تصوف، امام غزالي جا خط، يادِ
رفتگان، ڪشڪول، نعتيه شاعري جو ڪتاب شانِ
سروري، تحقيقي ادب تي ڪتاب ڪافي، سندس شاعري
جو مقبول ڪتاب ڇپر ۾ ڇڙيون ۽ ديوان طالب
الموليٰ شامل آهن.
ملڪي سياست ۾ گهري دلچسپي رکندڙ مخدوم طالب
الموليٰ وڏو عرصو قائد عوام شهيد ذوالفقار علي
ڀٽو سان گڏ گذاريو. 1967ع ۾ جڏهن شهيد
ذوالفقار علي ڀٽو پاڪستان پيپلز پارٽي جو
بنياد پي وڌو ته اها پارٽي به هالا ۾ مخدوم
طالب الموليٰ جي ميزباني هيٺ ٺهي، ۽ پاڻ آخري
دم تائين پارٽي سان وفا ڪيائين، ۽ اڄ به سندس
خاندان ان رسم جي پيروري ڪندو اچي. مارشل لاءِ
جي ڪٺن دور ۾ به ثابت قدم رهي ثابت ڪيائين ته
هو هڪ عظيم سياستدان هو. 11 جنوري 1993ع تي
مخدوم طالب الموليٰ هن فاني جهان کي ڇڏي ابدي
حيات جو جام نوش ڪيو. ساڳي ئي تاريخ تي سندس
20 هين ورسي هالا شهر ۾ ملهائي ويندي، جتي وڏا
برک عالم، اديب، دانشور، سياستدان، دوست،
احباب، مريد ۽ عقيدتمند سندن شخصيت جي مختلف
رخن تي روشني وجهندا ۽ سندن خدمتن جي عيوض کين
مڃتا ۽ مهانتا، محبت ۽ عقيدت جا گل نڇاور
ڪندا.
روزاني ”عبرت“ 11- جنوري 2013ع تي شايع ٿيل
اصغر گگو
ادب ۽ سياست جو منفرد ڪردار
مخدوم محمد زمان ’طالب الموليٰ‘
ڇو ٿو ڪرين مينهن، مونسان ريس رئڻ جي،
”طالب مولا“ سان ته ڪيا، ناحق وڏا نينهن،
تنهنجا ٻٽي ڏينهن، منهنجي موسم سڀ ڪا.
اهو بيت اڪثر آءٌ جهونگاريندو رهندو آهيان. ان
بيت سان منهنجي الائي ڪهڙي جذباتي وابستگي
آهي. اڄ ڏينهن تائين آءٌ سمجهي ناهيان
سگهيو.... پر ان بيت جي خالق سان منهنجي ۽
منهنجي خاندان جي هڪ روحاني وابستگي رهي آهي.
ائين جيئن هڪ مريد جي مرشد سان هوندي آهي. مون
کي چڱيءَ طرح ياد آهي ته جڏهن کان سانڀر ۾ آيو
آهيان. تڏهن کان اوطاق جي وڏي ڪمري ۾ ”قبلا
سائين“ جي تصوير ڏٺي اٿم، جا اڄ ڏينهن تائين
موجود آهي. ننڍي هوندي ان تصوير ڏانهن يڪو پيو
نهاريندو هئس. انيڪ سوال پيا ذهن ۾ اُڀرندا
هئا ۽ پوءِ هڪ ڏينهن بابا کان پڇو هئم ته اها
تصوير ڪنهن جي آهي؟ تڏهن بابا ٻڌايو هو ته اها
تصوير پنهنجي هالن واري مرشد قبلا سائين مخدوم
محمد زمان ”طالب الموليٰ“ صاحب جي آهي. تڏهن
پهريون ڀيرو ”طالب الموليٰ“ صاحب جي نانءُ سان
شناسائي ٿي هئي. تڏهن کان ”طالب الموليٰ“
نانءُ ۾ ڪا پنهنجائپ محسوس ٿي هئم. جيڪا اڄ
تائين آهي.
ڪن شخصيتن جو نانءُ وٺڻ سان هٿ ادب ۽ احترام ۾
ٻڌجي ويندا آهن. سچ ته مون هنن گنهگار اکين
سان اهو ڏٺو آهي ته جڏهن به ڪٿي ”طالب
الموليٰ“ جو ذڪر ٿيندو آهي ته اتي موجود ماڻهو
ان نانءُ جو تمام گهڻو احترام ڪندا آهن. ”سنڌ
ڌرتي تي پيار محبت ۽ انساني دوستيءَ جا گل
وکيرڻ وارن صوفي بزرگن ۽ درويشن ۾ سروري جماعت
جي پيشوا
سائين
”طالب الموليٰ“ جو نانءُ هڪ اهم مقام رکي ٿو.
مرشد سائين جو شمار اهڙين شخصيتن ۾ ٿئي ٿو جن
کي ڏسي، جن جي ڀر ۾ ويهي سڪون محسوس ٿيندو
آهي. ڪجهه ماڻهو پنهنجي ڪم ۽ شفقت ڀري شخصيت
جي ڪري هميشه دنيا کي ياد رهجي ويندا آهن.
سائين ”طالب الموليٰ“ به اهڙي شخصيت جو مالڪ
هو، جن سان گڏ ويهي جن جي علم ۽ ڏاهپ کي ٻُڌي
ماڻهوءَ جي ڄاڻ ۾ تمام گهڻو اضافو ٿيندو آهي.
مون کي ياد آهي ته پهريون ڀيرو جڏهن سائين جن
کي روبرو ڏٺو هئم، تڏهن شايد آءٌ ڏهن ٻارهن
سالن جو مس هئس. سائين جي سامهون مخدوم نوح
سرور جي درگاهه جي وڏي اڱڻ ۾ ويهي، اهڙو سڪون
محسوس ڪيو هئم، جيڪو مرشد جي قدمن ۾ هوندو
آهي. آءٌ اڪثر هالن واري مرشد جي درگاهه تي
بابا جي دوست سائين پير علي قطب، سجاول واري
سان گڏ ويندو رهندو آهيان ۽ اتي وڃي روحاني
سڪون محسوس ڪندو آهيان.
مخدوم محمد زمان 4- آڪٽوبر 1919ع تي هالا ۾
پيدا ٿيو. سندن والد جو نالو مخدوم غلام محمد
هو. مخدوم محمد زمان ڪنهن به مڪتب ۾ باقائده
رسمي تعليم حاصل نه ڪئي، پر گهر ۾ ڪيترن ئي
عالمن جي مدد سان نه صرف مختلف زبانن ۾ مهارت
حاصل ڪئي، بلڪه ادب ۽ مذهبي علم تي به دسترس
حاصل ڪئي. والد جي وفات کان پوءِ سائين ”طالب
الموليٰ“ درگاهه مخدوم نوح سرور رحمت الله
عليه جو 17 هون سجاده نشين ٿيو. ان روحاني
گادي واري ”سلسلي کي 9 لکي گودڙي“ به چيو
ويندو آهي. ڇو جو 300 سال پهرين سروري جماعت
سان وابسته ماڻهن جو تعداد 9 لک جي برابر هو.
جيڪو مخدوم ”طالب الموليٰ“ جي دور تائين وڌي
60 لک تي پهتو. هالا جي مخدومن کي عام طور تي
سياست ۽ درگاهه حضرت نوح سرور جي سجاده نشين
جي طور تي سڃاتو ويندو آهي، پر حقيقت هيءَ آهي
ته هي گهراڻو هميشه علم ادب جو گهر رهيو آهي
خاص ڪري شاعريءَ کي ته هن خاندان جو بانڌي
قرار ڏئي سگهجي ٿو مخدوم گهراڻي جا گهڻا فرد
شعر و شاعري سان چاهه رکندا آهن، جن ۾ سروري
جماعت جي موجوده سربراهه سائين مخدوم امين
فهيم جو نالو اچي ٿو. ان کان پوءِ سائين جميل
الزمان جن به بهترين شاعر آهن. سائين جميل
الزمان جن جي شخصيت ۾ مريدن کي قبلا سائين
”طالب الموليٰ“ جي شخصيت جهڙي پنهنجائپ محسوس
ٿيندي آهي. مخدوم ”طالب الموليٰ“ سائينءَ جي
شاعريءَ جي فن ۽ فڪر تي لکڻ لاءِ وڏي ڏاهپ ۽
دانائي گهر جي جيڪا مون وٽ اڃان ناهي جو سندن
شاعري جي فن ۽ فڪر تي لکان. آءٌ ته بس کين ياد
ڪري هي سٽون لکي رهيو آهيان.
سندن باري ۾ ڪنهن لکيو آهي ته ”مخدوم صاحب جو
هٿ زماني جي نبض تي هوندو هو. هو پنهنجي دور
جي تقاضائن کي چڱيءَ طرح سمجهندا هئا. مخدوم
صاحب نه صرف تعليم جي اهميت کان بخوبي واقف
هئا، بلڪه سنڌ ۾ علم جي روشني عام ڪرڻ لاءِ
عملي جدوجهد به ڪيائون.“
مخدوم صاحب کي شاعريءَ ۽ راڳ جو ننڍي هوندي
کان شوق هو، سندن پهرين تخلص ”بيوس“ ۽ پوءِ
”فدائي“ هو. بعد ۾ ”زمان شاهه“ ۽ ”طالب“
اختيار ڪيائون. نيٺ ”طالب الموليٰ“ اختيار
ڪيائون، جنهن جو سبب بيان ڪندي پاڻ هڪ انٽرويو
۾ فرمايو اٿن.
”ان زماني ۾ مون ڪي تخلص اختيار ڪيا. جهڙوڪ:
طالب، هڪ ڏينهن جمعي جي نماز پڙهي رهيو هئس ته
اسان جي درگاهه جي خطيب حاجي قابل انصاري جيڪو
جمعي يا عيد جو خطبو پڙهندو هو ۽ ان ۾ ”طالب
الموليٰ“ مذڪر جو لفظ چوندو هو سندس خطبو ٻُڌي
منهنجي ذهن ۾ اها ڳالهه آئي ته ”طالب الموليٰ“
تخلص اختيار ڪريان تنهن کان پوءِ اهو تخلص
اختيار ڪيم.“
پاڻ 1946ع ۾ هالا ۾ انجمن علم و ادب جو بنياد
وڌائون ۽ ادبي ڪمن سان دلچسپي هئڻ جي ڪري هالا
۾ ”الزمان پرنٽنگ پريس“ به قائم ڪيائون. جتان
هفتيوار اخبارون ”پاسبان“ ۽ ”الزمان“ نڪرنديون
هيون. سال 1950ع ۾ ماهوار فردوس جاري ڪيائون ۽
1952ع ۾ ماستر جمع خان غريب ”سيتا“ شهر مان
ماهوار رسالو طالب الموليٰ سندس ئي سرپرستيءَ
۾ ڪڍيو. اڳتي هلي حيدرآباد مان ”شاعر“ رسالو
سندن ئي سرپرستيءَ هيٺ نڪتو.
1952ع ۾ مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جمعيت
الشعراءُ سنڌ جو سرپرست چونڊيو ويو. جنهن ۾
پاڻ بي مثال خدمتون سرانجام ڏنائون. مخدوم
صاحب تعليم جي سرپرستي جي ڏس ۾ سروري اسلاميه
ڪاليج هالا جي ايجوڪيشن بورڊ جي پريزيڊنٽ طور
پڻ بي مثال خدمتون سرانجام ڏنائون. پاڻ 1954ع
۾ روح ادب سنڌ اداري جو بنياد رکيائون، جنهن
پاران ماهوار رسالو ”روحِ ادب“ جي نالي سان
حيدرآباد ۾ شايع ٿيندو. هو.
مخدوم طالب الموليٰ جو ون يونٽ ٽوڙائڻ ۾ به
اهم ڪردار رهيو.
مخدوم طالب الموليٰ کي سندن علمي ادبي خدمتن
عيوض حڪومت پاڪستان پاران 1965ع ۾ ”تمغه
پاڪستان“ ۽ 1992ع ۾ تمغه امتياز“ پڻ ڏنو ويو.
مخدوم
طالب الموليٰ جڏهن ادبي بورڊ جا چيئرمين ٿيا
ته ادب لاءِ تمام گهڻيون خدمتون سرانجام
ڏنائون. اهي خدمتون به وسارڻ جهڙيون ناهن. سنڌ
جي حقن لاءِ ڪيل سندن ڪاوشن کان ڪير به انڪار
نٿو ڪري سگهي. جنرل ضياءُ جي مارشل لاءِ واري
دور ۾ ڪيترن ئي دٻائن باوجود پاڻ پي.پي جو ساٿ
نڀايائون ۽ آخري ساهه تائين ڪڏهن به پنهنجي
پارٽيءَ کي مايوس نه ڪيائون. پاڻ سياسي ميدان
۾ سرگرم رهيا ۽ ٽي ڀيرا قومي اسيمبليءَ جا
ميمبر پڻ رهيا. مخدوم صاحب پارٽي جو سينئر
وائيس چيئرمين چونڊيو ويو، جنهن عهدي تي پاڻ
تاحيات رهيا. لکين مريدن جي مرشد، سنڌ ڌرتيءَ
جي هن قابل فخر سپوت، سنڌي زبان ۽ ثقافت جي
عظيم خدمتگار 11 جنوري 1993ع تي وفات ڪئي. اڄ
سندن وڇوڙي کي ڪيترائي سال گذري ويا آهن پر
”قبلا سائين“ جن سنڌ کان وسريا ناهن ۽ نه ئي
ڪڏهن وسري سگهن ٿا. هونءَ به تاريخ وڏن ماڻهن
کي ڪڏهن به ناهي وساريندي ۽ سنڌ پنهنجي هيروز
کي ڪڏهن به ناهي وساريندي. اڄ جڏهن سندن لکين
مريد کين ياد ڪري درگاهه تي حاضري ڏيندا تڏهن
آءٌ هي ڪجهه لفظ عقيدت جا گل سمجهي کين ارپي
رهيو آهيان. آخر ۾ کين سندن ئي لفظن ۾ ياد
ڪندي چوندس:
ماکي مٺي، تون مٺو ماکيءَ کان،
مون ڪڏهن ڪانه ڏٺي، ڪا مٺائي مٽ تنهنجي.
روزاني ”عبرت“ 11- جنوري 2013ع تي شايع ٿيل
نصير احمد گوپانگ
سنڌ جو عظيم شاعر طالب الموليٰ
دنيا ۾ ڪابه اهڙي قوم ڪونهي، جنهن کي پنهنجي
ٻوليءَ ۾ ڪجهه نه ڪجهه علم، ادب نه هجي ۽ ملڪ
جي گذريل حالت بابت نظم و نثر ۾ ڪجهه به موجود
نه هجي ته اها قوم جاهليت جي جهان ۾ شمار ٿئي
ٿي، پر هر سجاڳ قوم پنهنجن وڏڙن جي بهادريءَ
جا داستان، غم، خوشي پنهنجون ريتون، رسمون،
تاريخ، معاشرو ۽ ثقافت کي روشن رکڻ لاءِ ادب
جي ذريعي پنهنجي علمي ۽ ادبي خزاني کي مالا
مال ڪندي آهي.
اسان اهو وڏي فخر سان چئي سگهون ٿا ته اسان جي
ٻولي ۽ اسان جي ٻوليءَ جو ادب دنيا جي ڪنهن به
ٻوليءَ جي ادب کان گهٽ ڪونهي. دنيا جي ٻين
ٻولين جي ادب سان گڏ سنڌي ادب به دنيا جي ادب
سان ڪلهوڪلهي سان ملائي اڳتي وک وڌائي رهيو
آهي. دنيا جي گولي تي سنڌ ڌرتي اها ڌرتي آهي.
جنهن جي ثقافت ۽ تهذيب صديون پراڻي آهي. قديم
دور کان وٺي موجوده دور تائين هن ڌرتيءَ
پنهنجي ڪک مان ڪيترين ئي اهڙين عظيم هستين کي
جنم ڏنو آهي. جن پنهنجي سوچ لوچ، بهادري،
رحمدلي ۽ علم و ادب جي حوالي سان پوري دنيا
اندر هن ڌرتيءَ جو نالو روشن ڪيو آهي. سونهن
ڀري هن سندر ڌرتيءَ جي ڪک مان جنم وٺندڙ مخدوم
محمد زمان، طالب الموليٰ به تاريخ جو هڪ امر
ڪردار آهي. مخدوم صاحب جن جي ولادت 4 آڪٽوبر
1919ع ۾ نون هالن ۾ ٿي.
مخدوم صاحب هڪ ئي وقت ۾ شاعر، پير، ۽ سياستدان
هئا. مخدوم صاحب سياسي، تعليمي ۽ ادبي خدمتون
سرانجام ڏنيون آهن. سنڌي ٻولي ادب ۽ سنگت سان
بيحد چاهه هئڻ سبب پاڻ اعليٰ پائي جا شاعر
هئا. سندن ڪلام اڪثر سمورين صنفن تي مشتمل
آهي. مخدوم صاحب جا نثر توڙي نظم ۾ ڪافي ڪتاب
ڇپيل آهن. مخدوم صاحب جي قدو قامت جو اندازو
انهي مان لڳائي سگهجي ٿو ته پاڻ عمر جا لڳاتار
سٺ سال ٻوليءَ جي جهولي ڀري اٿئون ۽ ادبي
حوالي کان هٽي ڪري جيڪڏهن سندن سياسي زندگيءَ
تي نظر وجهون ٿا ته خبر پوي ٿي ته پاڻ پاڪستان
پيپلز پارٽي جي بانين مان هڪ هو. سندن سياسي
مسلڪ پڻ منفرد ۽ مثالي هو.
اصل ۾ انسان ڏاڍا انا پرست ٿين ٿا. اهي ائين
ئي يڪدم ڪنهن کي مڃڻ لاءِ تيار نٿا ٿين. پر ڪي
ماڻهو اهڙا به هوندا آهن، جن کي ڀلو چوڻ جي
ضرورت ئي ڪانه هوندي آهي اهي اڳ ۾ ئي ايڏا
عظيم هوندا آهن! مان يقين سان چوان ٿو ته
مخدوم صاحب کي هر ڪو شخص ڀلوڙ شاعر، عظيم بزرگ
۽ سياستدان مڃي ٿو. مخدوم صاحب جي شاعريءَ،
ٻولي ۽ خيال سان پُر، هر پڙهندڙ ۽ ٻڌندڙ کي
بيحد وڻندڙ آهي! شاعري ڪنهن جي ميراث يا ڪنهن
جو ذاتي ورثو نه هوندي آهي. اها ته ڌڻي تعاليٰ
جي طرفان مليل هڪ انمول تحفو آهي. جيڪو شايد
هر ڪنهن جي نصيب ۾ ڪونه هوندو آهي. مخدوم صاحب
جي شاعريءَ ۾ اهي سڀئي خوبيون موجود آهن جيڪي
هڪ پختي شاعر جي شاعريءَ ۾ هئڻ گهرجن. مخدوم
صاحب جو ڪلام محبت ۽ مزاح جو هڪ جيئرو جاڳندو
مثال آهي، اهوئي سبب آهي جو سنڌ ڌرتيءَ جي ادب
۽ تاريخ هجي يا پاڪستان جي سياست، پر اڄ به
مخدوم صاحب جن جو نالو وڏي آب ۽ تاب سان جهلڪا
ڏيندي جرڪندي نظر اچي ٿو.
ڪائنات جي سونهن ان وقت تائين لڪل رهي ٿي جنهن
وقت تائين ڪنهن شاعر جي احساسن کيس ڇهيو نه
هجي. شاعريءَ جي وسيلي ئي فطرت ۽ سونهن کي
امرتا ملي ٿي. هڪ شاعر جي شاعراڻي خيالن جي
ڪري ئي قومن جون قسمتون بدلجي وينديون آهن.
مخدوم صاحب کي پنهنجي ڌرتي ماتا سان بيحد چاهه
هو. مخدوم صاحب سنڌ ڌرتيءَ کي دنيا جي مڙني
ملڪن کان مٿانهون سمجهي ٿو.
ڪافي
سنڌ سونهاري بلي بلي- او ساٿيو
ساٿيو- جنهن جو مٽ ناهي ملڪين،
1-
جنهن ۾ ڀٽائي آهي ڀلارو، هاڪ انهي جي هلي هلي.
ڪير ٿئي جو جهلي جهلي!
مخدوم صاحب جي شاعريءَ ۾ اهڙيون ته منزلون ملن
ٿيون، جتي هو پاڻ کي دنيا کان الڳ ٿلڳ ٿي ڪري
حسن ۽ پيار جا گيت ڳائي ٿو. مخدوم صاحب جي
اڪثر بيتن، واين ۽ گيتن توڙي غزلن ۾ سونهن ۽
سڪ جي جستجو جرڪندي نظر اچي ٿي. مخدوم صاحب
پنهنجن امنگن ۽ احساسن جو اظهار اهڙيءَ ريت
ڪري ٿو، جو سندس شاعري پڙهڻ سان تجسس وڌيو
وڃي. مخدوم صاحب جي شاعريءَ ۾ وقت جون
صداقتون. حقيقتون، مايوسيءَ جو اظهار، انتظار،
اوسيئڙو ۽ جستجو خاص طور تي نظر اچي ٿي.
مخدوم صاحب جي شاعريءَ ۾ هر جاءِ تي هڪ نئون
موڙ نظر اچي ٿو. ڪٿي پاڻ پيار محبت ۽ سونهن
ڀرين نظارن جي تعريف ٿا ڪن ته ڪٿي وري پيار ۽
محبت کان هٽي سياست کي به پنهنجي شاعريءَ ۾
آندو اٿن. مخدوم صاحب جن جي شاعريءَ مان خبر
پوي ٿي ته پاڻ سياست کان ڪنهن قدر مطمئن ڪونه
هئا. جيئن پاڻ فرمائين ٿا ته:
سياست ۾ اهو اڄ ڪامياب آهي.
جو ملڪ و قوم جو غدار ٿيندو
زماني ۾ انهي جي ٿيندي عزت
وڏن ماڻهن اڳيان سجدو جو ڏيندو.
ـــــ
سياست گندگي ۾ وئي بدلجي
دغا بازي سوا ٻيو ڪجهه به ڪونهي.
هتي دنيا ۾ عقبيٰ ٻئي وڃن ٿيون
سو ڄاڻي جو خدا ٻيو ڪجهه به ڪونهي.
چيو ويندو آهي ته تخليقڪار، عالم، اديب ۽ شاعر
پنهنجي دؤر جو آئينو ٿيندو آهي. جن جي حالتن
جي بٺيءَ مان سندس شخصيت پچي نڪري ٿي ۽ اها ئي
جهلڪ سندس تخليق ۾ موجود هوندي آهي. ان کان
علاوه هو هڪ حساس انسان جي روپ ۾ پنهنجي وجود
۾ هڪ ڪائنات هوندو آهي. انهي حوالي سان هن جي
قلمي پورهئي ۾ انهيءَ ڪائنات جا سڀئي رنگ
موجود هوندا آهن. مخدوم صاحب جن جي شاعريءَ ۾
اهي سڀئي رنگ نمايان طور جهلڪن ٿا. مخدوم صاحب
پنهنجي زندگيءَ ۾ لازوال ڪردار ادا ڪري هن
ڌرتي جي گولي تي يادن جا اڻ مٽ عڪس چٽي تاريخ
جو سنهري باب بڻجي ظاهري طور هميشه هميشه لاءِ
هتان امر بڻجي هليا ويا آهن، پر سندس قصا ۽
ساروڻيون هر دور ۾ وقت به وقت دهرائبيون رهن
ٿيون. 11 جنوري 1993ع تي پاڻ هي فاني دنيا ڇڏي
وڃي مالڪ حقيقيءَ سان مليا. ڪنهن شاعر ڪيڏو نه
خوب چيو آهي ته:
ڪي ڪي ماڻهو موت جي ڊپ کان هر هر جيئندا مرندا
آهن!
پر ڪي ڪي ماڻهو جيئندي جيئندي موت کي ماري
ويندا آهن.
مون کي يقين آهي ته مخدوم صاحب به انهن ماڻهن
مان هڪ آهي.....!
حافظ مهراڻ
علم پرور حضرت مخدوم محمد زمان
طالب الموليٰ صاحب
اڃا معصوم ٻارڙوئي هئس، تن تي ميرڙا ڪپڙا
پاتل، اڻڀا وار ۽ ڦرهي هٿ ۾ جهلي جڏهن فڪر جا
سبق پڙهڻ ويندو هئس ته انهن ئي ڏينهن ۾ پنهنجي
چاچا سائينءَ کان هڪ شعر ٻڌو هوم. ٻالڪپڻ ۾ ان
شعر تي غور نه ڪيم، پر ڪجهه سٽون ياد اچن پيون
ته چاچا سائين مون ڏانهن مخاطب ٿي هي بيت پڙهي
پنهنجي روئداد ٻڌائيندو هو ته:
مليون جي مائٽن کان ۽ ٿيون استاد کان حاصل،
مون سمجهيون ٿي جفائون، پر سڀئي احسان ئي
نڪتا.
پوءِ گهڻو پوءِ جڏهن سنڌ جي صوفي المشرب شاعر
محمد فقير کٽياڻ جي ڳوٺ واري مَسيت سڳوريءَ ۾
ٻانگ صلوٰة
ڏيڻ ۽ پڙهڻ پڙهائڻ جو موقعو مليو ته ننڍپڻ ۾
چاچا وارو ٻڌايل بيت نه صرف سمجهه ۾ آيو پر
خبر به پيئي ته هالن واري مخدوم محمد زمان
طالب الموليٰؒ صاحب جو اهو شعر آهي.
سنڌ جي هن پيراڻي خاندان جو تعارف به گهڻ رُخو
آهي، هن خاندان جون علمي خدمتون سنڌ جي ماٿي
تي جهومر جيان عيان آهن، حضرت مخدوم زمان طالب
الموليٰ پاڻ نه صرف هڪ وزندار شاعر هئا، پر
مشرقي اڳواڻن جون هڙئي خوبيون به مَنجهن ٽمٽار
هونديون هيون، پاڻ غزل ۽ ڪافي جا نه صرف
بهترين شاعر هئا، پر اعليٰ پائي جا سياستدان ۽
تڏي جا ”خان“ به هئا، ٻه ڏهاڪا کٽياڻن جي کٿاب
خاني ۾ رهڻ دؤران مون به ڪيئي رنگ ڏٺا، جو
جيئن ئي هجري سن جو ٻيو مهينو ايندو آهي ته
کٽياڻن ۾ هر طرف گيڙو رنگ ئي نظر ايندو آهي،
ڇو ته محمد فقير کٽياڻ جنهن سڄي زندگي پنهنجي
ڳوٺ ۾ ويهي گذارڻ جي شغل کي ترڪ ڪري گيڙو ڪفني
پائي، مٿو اگهاڙو ڪري، فقراء جو سنگ بڻائي
ڇيرون وجهي، ساز سرود کڻي توحيدي پرچار لاءِ
صوفياڻين ڪلامن ذريعي پرچار ڪئي. انهيءَ عمل ۾
کٽياڻ فقير سان مخدوم سرور نوح عليہ الرحمة جو
پندرهون سجاده نشين ”گل سائين“ گڏ هوندو هو.
مخدوم زمان طالب الموليٰ صاحب جن به محمد فقير
کٽياڻ جي سالياني ڏهاڙي تي ايندا هئا، سندس
ميزباني رئيس دوست علي خان کٽياڻ جي هوندي
هئي، ڏاڏا سائينءَ کان وٺي خليق الزمان ۽
سعيدالزمان تائين سڀ ذوالحج شريف واري ڏهاڙي ۽
ستين جي ساليانه پروگرام ۾ ايندا هئا، مخدوم
خليق الزمان صاحب سان ته منهنجي تفصيلي علمي
ادبي ڪچهري به ٿي هئي، سو سنڌ جي هن علمي
خاندان جي علمي ادبي، سياسي سماجي خدمتن جي
ڪهڙي ڳالهه ڪجي؟
ڳالهيون پيٽ ورن ۾ وڌي وڻ ٿيون
پر سي مون نه ڪيون، گوشئه گڏيا نه سپرين!
واري لطيفي لات جيان اسان به ڪڏهن اهڙي نه
ڪئي، هاڻي جڏهن ناري پَٽ جي سڄاڻ سپاهي فقير
لياقت جوڻيجي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، مخدوم
طالب الموليٰ صاحب ۽ معمور يوسفاڻيءَ جيان علم
ادب جون محفلون مچائڻ شروع ڪيون آهن ته سنڌ جي
ڪنڊڪڙڇ مان اهل قلم، اهل علم، شاعر، اديب ۽
سگهڙ گڏ ٿي سنڌ جي شاندار تهذيب ۽ تاريخ کي
ڀيٽا ڏيندا آهن ته مخدوم طالب الموليٰ سائين
جو دؤر ياد اچي ويندو آهي. مخدوم صاحب نه صرف
شاعرن جي همت افزائي ڪندا هئا، پر ڪيئي
پروگرام ۽ محفلون به مچائيندا هئا.
مخدوم صاحب مشاعرن جي جيڪا سنڌ ۾ نواڻ آندي،
سا به مثالي آهي، مشاعرا ته اڳ به ٿيندا هئا،
پر جنهن منظم انداز سان مخدوم صاحب سنڌي ادب
جي خدمت ڪئي، تن ۾ ته نوابشاهه جي لاکي رحيم
بخش ”قمر“ کان وٺي ڪيترائي باذوق سڄاڻ ايندا
هئا. مخدوم صاحب نه صرف صوفي محمد فقير کٽياڻ
جي ڪلاسيڪي شاعريءَ کي ڇپرايو، پر تاجپور جي
نواب ولي محمد لغاري، نواب امداد لغاريءَ جي
والد صاحب نواب بهاول خان لغاري، صوفي ارشاد
عباس، مخدوم شاهنواز عارف الموليٰ (ڊٺڙي
واري)، منٺار فقير راڄڙ کاڻيءَ واري تائين
سڀني صوفي بزرگن جي ڏهاڙن توڙي فقراهي مجلسن
جي اهتمام ڪرڻ تائين جا سمورا فرض پاڻ
نڀائيندو هو. مخدوم طالب الموليٰؒ جي مجلس به
ڏسڻ وٽان هوندي هئي، جتي سڄيءَ سنڌ جي شاعرن
سان گڏ گادي نشين ۽ سنڌ جا ڪيترائي باذوق سڄڻ
گڏ هوندا هئا، مولانا گرامي ۽ ثقافت کاتي جي
سيڪريٽري عزيز عقيليءَ جي ڏاڏي ”سرشار عقيلي“
جي شاعري ٻڌڻ جهڙي هوندي هئي.
دل بي تاب گستاخي نه ڪر ڪا يار جي ويجهو،
لُڏن جت نانگ ڪاريهر، پيا رخسار جي ويجهو.
اڄ جڏهن کاروڙي جي ان فقير صفت عظيم ڪنڀار جي
علمي مشغلن کي ڏسجي ٿو ته خبر پوي ٿي ته مخدوم
صاحب پنهنجي روحاني جماعت جي ڪهڙي نه آبياري
ڪئي آهي، جو ان ۾ علم ادب جي خوشبوءِ وکيرڻ
وارو جذبو اڃا به وڌندو پيو وڃي. سنڌ جي سڀني
درگاهن جي خانقاهي خدمتن کي هن انداز ۾ عام
اڳيان آندو وڃي ته سنڌ جي هزارين سالن واري
تاريخ به سمجهه ۾ ايندي ته سنڌ پنهنجي هنج ۾
اهڙا مثالي ڪردار به نپايا، جن تي سنڌ صدين
تائين فخر ڪندي رهندي…
خاص اشاعت رسالي ”سروريه“ 11- جنوري 2013ع ۾
شايع ٿيل
